ARTYKUA Krystyna Kowalik-Bańczyk EPS Prowspólnotowa wykładnia prawa polskiego Zasada zgodnej z prawem wspólnotowym wykładni prawa krajowego stanowi jeden z najistotniej- szych instrumentów zapewnienia skuteczności prawu wspólnotowemu w poszczególnych państwach członkowskich. Od momentu polskiej akcesji do Unii Europejskiej obowiązek dokonywania tego rodza- ju wykładni spoczywa na wszystkich organach stosujących prawo, a jego niedopełnienie może powodo- wać wszczęcie postępowania o naruszenie prawa wspólnotowego w trybie art. 226 TWE bądz prywat- ne skargi odszkodowawcze skierowane przeciwko Skarbowi Państwa. Niniejszy artykuł ma za zadanie przedstawić poglądy doktryny polskiej na korzystanie z tego instrumentu oraz podstawowe orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości dotyczące stosowania wykładni prowspólnotowej i jej ograniczeń. gralną część prawa krajowego, a nie element obcy.5 Jak stwier- Pojęcie wykładni prowspólnotowej dza C. Mik, wykładnia ta może być w pewnym zakresie uznana i jej uzasadnienie za uzupełnienie skutku bezpośredniego oraz w pewnym zakresie za Prowspólnotowa wykładnia prawa krajowego stanowi je- przedłużenie zasady pierwszeństwa .6 den z instrumentów zapewniania skuteczności prawu wspól- Sama wykładnia prawa to etap stosowania prawa, w któ- notowemu w krajowych porządkach prawnych państw człon- rym powstają wątpliwości co do właściwego znaczenia tekstu kowskich Unii Europejskiej.1 Tak jak inne szeroko omawia- prawnego rozumianego w jakimś bezpośrednim znaczeniu .7 ne zasady: pierwszeństwa,2 bezpośredniego skutku3 czy od- Wykładnia prowspólnotowa polega na wykonywaniu przez or- powiedzialności odszkodowawczej,4 wykładnia prowspólno- gany krajowe takiej wykładni prawa wewnętrznego, która za- towa prowadzi do urzeczywistnienia podstawowego założenia pewnia osiągnięcie celu wynikającego z normy prawa wspól- wspólnotowego porządku prawnego: iż prawo to stanowi inte- notowego.8 Wykładnia ta znajduje zastosowanie niezależnie 1 Por. dokładniej o tym pojęciu S. Biernat, Wykładnia prawa krajowego zgodnie ruszające prawo wspólnotowe, Państwo i Prawo 2004/12, s. 76; J. Toka- z prawem wspólnotowym w: Implementacja prawa integracji europejskiej w krajo- rzewska, Odpowiedzialność odszkodowawcza państw członkowskich Unii Eu- wych porządkach prawnych, pod red. C. Mika, 1998, s. 123 148; G. Betlem, ropejskiej wobec podmiotów prywatnych, Państwo i Prawo 1998/12, s. 64; The Principle of Indirect Effect of Community Law, European Review of Pri- M. Górka, Zasada odpowiedzialności odszkodowawczej państwa w świetle orze- vate Law 1995/3, s. 1; J. Helios, W. Jedlecka, Kilka uwag na temat wykładni czeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, Przegląd Prawa Europejskie- prawa europejskiego, Radca Prawny 2004/2, s. 93. go 1997/2, s. 111. 2 Por. np. A. Wróbel, Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, Kraków 5 C. Mik dzieli mechanizmy zapewniania efektywności na te, które mają 2005, s. 106; D. Miąsik, Zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego przed pra- wyrazną podstawę traktatową, jak odesłanie wstępne z art. 234 TWE czy wem krajowym, Europejski Przegląd Sądowy 2005/1, s. 58; K. Alter, Es- bezpośrednia stosowalność rozporządzeń w art. 249 TWE, oraz te, będą- tablishing the Supremacy of European Law. The Making of an International Rule ce rezultatem twórczej wykładni postanowień traktatowych przez Trybu- of Law in Europe, Oxford 2001; J. Barcz, Zasada pierwszeństwa prawa wspólno- nał Sprawiedliwości WE (ETS). Do tych ostatnich zalicza również wy- towego w świetle postanowień Konstytucji RP z 1997 r., Kwartalnik Prawa Pu- kładnię prowspólnotową por. C. Mik, Wykładnia zgodna prawa krajowego blicznego 2004/2, s. 21. z prawem Unii Europejskiej w: Polska kultura prawna a proces integracji europej- 3 Por. np. K. Wójtowicz, Bezpośredni skutek przepisów prawa wspólnotowego skiej, pod red. S. Wronkowskiej, Kraków 2005, s. 115. w porządku prawnym RP, Kwartalnik Prawa Publicznego 2004/2, s. 43; 6 C. Mik, Wykładnia zgodna prawa..., s. 121. P. Craig, Directives: Direct Effect, Indirect Effect and the Construction of Natio- 7 M. Zirk-Sadowski, Wykładnia i rozumienie prawa w Polsce po akcesji do Unii nal Legislation, European Law Review 1997/22, s. 519; A. Dashwood, Europejskiej w: S. Wronkowska, Polska kultura prawna a proces integracji euro- The Principle of Direct Effect in European Community Law, Journal of Com- pejskiej, Kraków 2005, s. 93, cytując J. Wróblewskiego, Sądowe stosowanie mon Market Studies 1978/16, s. 229; M. Szpunar, Bezpośredni skutek pra- prawa, Warszawa 1988, s. 113. wa wspólnotowego jego istota oraz próba uporządkowania terminologii, EPS 8 M. Szpunar, Bezpośredni skutek dyrektyw wspólnotowych w postępowaniu przed 2005/2, s. 4 i cała cytowana tam literatura. sądem krajowym: uwagi na tle najnowszego orzecznictwa, Zeszyty Centrum 4 Por. np. N. Półtorak, Odpowiedzialność odszkodowawcza państwa w pra- Europejskiego w Natolinie 2003/9, s. 24, dostępne w formie elektro- wie Wspólnot Europejskich, Kraków 2002; W. Sadowski, Odpowiedzialność nicznej na stronie Europejskiego Stowarzyszenia Prawa Wspólnotowego, odszkodowawcza państw członkowskich UE za orzeczenia sądów krajowych na- www.pspe.org.pl. Europejski Przegląd Sądowy grudzień 2005 9 ARTYKUA od tego, czy odpowiednie przepisy wspólnotowe są bezpo- wersja nie stoi przed innymi); średnio skuteczne. Administracja i wszystkie organy sądo- " nasycenia przepisów prawa terminologią ekonomiczną; we państw członkowskich mają obowiązek ją stosować, przy " konsensualnego, kompromisowego charakteru procesu czym im większy jest ich margines uznania, tym istotniej- prawotwórczego oraz sze staje się to zobowiązanie. Dotyczy ono wszystkich norm " dynamiki prawa wspólnotowego. prawa krajowego, a nie tylko norm implementujących posta- nowienia aktów wspólnotowych.9 Bywa określana jako tzw. Wskazane cechy przepisów wspólnotowych powodują, pośredni skutek, co jak się wydaje, ma nawiązywać do zasa- że interpretacja przepisów prawa polskiego w sposób zgod- dy bezpośredniego skutku i faktycznie prowadzić do takie- ny z prawem wspólnotowym musi w większości przypadków go samego rezultatu jedynie metodologia stosowana przez odchodzić od wykładni językowej. Zdaniem A. Aazowskiego, organ stosujący prawo wspólnotowe jest nieco inna. mamy tu do czynienia z wykładnią systemową której jed- nak nie powinno się stosować w razie wyraznej sprzeczności z jasnym i jednoznacznym rezultatem wykładni językowej.16 Podstawa prawna wykładni prowspólnotowej Z kolei A. Wróbel pisze, że doktryna pośredniego skutku wyra- Brak jest wyraznej, jednoznacznej podstawy traktatowej ża zasadę, zgodnie z którą sąd państwa członkowskiego jest obowią- określającej obowiązek po stronie sądów czy innych orga- zany interpretować przepisy prawa wewnętrznego w >>świetle brzemie- nów państw członkowskich, by dokonywać tego rodzaju wy- nia i celów<< dyrektywy, która nie wywołuje skutku bezpośredniego 17 kładni. W pierwszych orzeczeniach dotyczących wykładni odwołując się do orzeczenia Von Colson i Kamann. Byłaby to prowspólnotowej Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Euro- zatem raczej wykładnia teleologiczna (celowościowa), zwana pejskich (dalej jako: ETS lub Trybunał) wywodził obowiązek też wykładnią funkcjonalną. Jednak ten sam autor podkre- jej dokonywania z dwóch zródeł: po pierwsze z samej natury śla, że obowiązek takiej wykładni jest ograniczony, gdyż cią- dyrektywy wspólnotowej (art. 249 ust. 3 TWE), a po drugie ży na sądzie państwa członkowskiego tylko o tyle, o ile ustawodaw- z art. 10 TWE, czyli zasady lojalności czy solidarności.10 To ta stwo upoważnia sąd do działania na zasadzie uznania .18 Również druga podstawa prawna jest obecnie uznawana za uzasadnie- według E. Maniewskiej, wykładnia gramatyczna przepisów nie dla stosowania przez wszystkie organy państw członkow- prawa polskiego ustępuje wykładni funkcjonalnej.19 Porów- skich wykładni prawa krajowego przychylnej prawu wspól- nuje ona zabieg wykładni prowspólnotowej do procesu wyda- notowemu. wania wyroków interpretacyjnych przez Trybunał Konstytu- C. Mik uznaje obowiązek stosowania wykładni zgodnej za cyjny, których celem jest uniknięcie orzeczenia o niekonsty- jedną z zasad prawa wspólnotowego11 stawiając, jak się wy- tucyjności przepisu stosowanego poddanego pod ocenę.20 Sę- daje, znak równości między tą metodą zapewnienia skutecz- dzia ma w drodze analogii próbować tak wyłożyć przepis ności prawu wspólnotowemu a zasadą prymatu i bezpośred- krajowy, by był on zgodny z prawem wspólnotowym, kierując niego skutku. Potwierdza to sam ETS w niektórych swych orzeczeniach (np. Wagner Miret12). Z kolei W. Postulski wywo- dzi obowiązek prowspólnotowej wykładni przepisów krajo- 9 S. Prechal, Directives in EC Law, Oxford University Press 2005, wersja wych z zasady prymatu prawa wspólnotowego.13 Jak stwier- udostępniona przez autorkę podczas zajęć 11 13. 07.2005 r. w European dza ten autor taka wykładnia może zapobiec pominięciu przy orze- Law Academy, Florencja, s. 43. kaniu normy krajowej jako niezgodnej z prawem wspólnotowym . Ma 10 C. Mik, Wykładnia zgodna prawa..., s. 124; podobnie A. Aazowski, Proeuro- służyć efektywności prawa wspólnotowego, zwłaszcza tych pejska wykładnia prawa przez polskie sądy i organy administracji jako mechanizm dostosowania systemu prawnego do acquis communautaire w: Prawo polskie a pra- jego przepisów, które nie są bezpośrednio skuteczne.14 Wy- wo Unii Europejskiej, pod red. E. Piontka, Warszawa 2003, s. 192, który od- daje się zatem, iż autor ten postrzega wykładnię prowspól- powiednio powołuje też art. 192 Traktatu Euratom. notową jedynie jako konsekwencję zasady prymatu, przyjmu- 11 C. Mik, Wykładnia zgodna prawa..., s. 127, podobnie D. Miąsik, Zasada efek- jąc, iż to pierwszeństwo prawa wspólnotowego przed prawem tywności prawa wspólnotowego w: A. Wróbel (red.), Stosowanie prawa Unii Eu- ropejskiej przez sądy, Kraków 2005, s. 319. krajowym powinno być powoływane dla uzasadnienia stoso- 12 Wyrok C-334/92 Wagner Miret v. Fondo de garanta salarial, Zb. Orz. 1993 r., wania takiej wykładni. s. I-6911. 13 W. Postulski, Sądy Państw członkowskich jako sądy wspólnotowe w: Stosowa- nie prawa Unii Europejskiej przez sądy, pod red. A. Wróbla, Kraków 2005, Charakter wykładni prowspólnotowej s. 435 436. 14 W. Postulski, Sądy..., s. 437. Wykładnia prowspólnotowa powinna mieć miejsce wtedy, 15 J. Niesiołowski, A. Mikołajczyk, Z zagadnień wykładni prawa europejskiego w: gdy wykładnia językowa nie prowadzi do odpowiedzi na pyta- Polska kultura prawna a proces integracji europejskiej, pod red. S. Wronkowskiej nie, jaka jest treść przepisów prawa polskiego bądz gdy treść ta Kraków 2005, s. 211. 16 A. Aazowski, Proeuropejska wykładnia prawa..., s. 191. wydaje się inna niż treść norm wspólnotowych. Według J. Nie- 17 A. Wróbel, Zasady ogólne (podstawowe) prawa Unii Europejskiej w: Stosowa- siołowskiego i A. Mikołajczyka, którzy opisują sposoby wy- nie prawa Unii Europejskiej przez sądy, pod red. A. Wróbla, Kraków 2005, kładni samych norm prawa wspólnotowego w przypadku prawa s. 101. wspólnotowego niedostateczność czy też nawet zawodność metod wy- 18 A. Wróbel, Zasady ogólne ..., s. 101 19 E. Maniewska, Prowspólnotowa wykładnia prawa polskiego w poakcesyjnym kładni językowej wydaje się raczej regułą niż wyjątkiem .15 Wynika to, orzecznictwie Sądu Najwyższego, EPS 2005/1, s. 57. Podobnie M. Zirk-Sa- jak podają ci autorzy, z: dowski uznaje wykładnię prowspólnotową za wykładnię funkcjonalną " wielojęzyczności prawa wspólnotowego i trudności M. Zirk-Sadowski, Wykładnia i rozumienie..., s. 101. z uzyskaniem adekwatnego przekładu (przy czym żadna 20 M. Zirk-Sadowski, Wykładnia i rozumienie..., s. 57. Europejski Przegląd Sądowy grudzień 2005 10 ARTYKUA się przede wszystkim celem, jaki ma zostać osiągnięty dzię- Sprawa Von Colson i Kamann jest orzeczeniem, w którym ki normom wspólnotowym. Sam Trybunał Sprawiedliwości ETS po raz pierwszy29 wyraznie sformułował zasadę wykład- również sięga raczej po argumenty celowościowe.21 ni prowspólnotowej. Stan faktyczny sprawy, w której zosta- Istnieją zatem odmienne poglądy co do tego, czy wykład- ło skierowane pytanie prejudycjalne do ETS był następujący: nia wspólnotowa jest wykładnią systemową czy funkcjonal- zakład karny dla mężczyzn w Werl, zarządzany przez Land ną. Wydaje się, że obie formy wykładni mogą być użytecz- Północnej Westfalii, odmówił zatrudnienia Sabine Von Col- ne. Częściej przywoływane jest uzasadnienie celowościowe, son i Elisabeth Kamann z powodu ich płci. W uzasadnieniu jednak sięgnięcie po argumenty systemowe dla uzasadnienia odmowy zatrudnienia powódek podano, że zatrudnianie ko- określonego rozumienia przepisów polskich może się oka- biet w tego rodzaju instytucji prowadziłoby do nadmiernego zać równie przekonujące. Należy podkreślić, że orzecznic- ryzyka, dlatego wybrani zostali kandydaci płci męskiej, któ- two polskiego Trybunału Konstytucyjnego, hołdujące zasa- rych kwalifikacje w tym przypadku były niższe. Obie panie dzie przyjaznej prawu wspólnotowemu wykładni prawa pol- wszczęły postępowanie o stwierdzenie dyskryminacji i przy- skiego sięgało również do wykładni funkcjonalnej,22 podob- znanie im odszkodowania. Sąd niemiecki, po stwierdze- nie jak orzecznictwo Sądu Najwyższego.23 niu dyskryminacji, uznał, że jedyną sankcją za dyskrymina- cję popełnioną przy rekrutacji, na podstawie prawa niemiec- kiego, było odszkodowanie kompensujące negatywny inte- Stosowanie wykładni prowspólnotowej res umowny (Vertrauensschaden), to znaczy szkodę, jaką ponio- Zastosowanie wykładni prowspólnotowej wymaga na sły dyskryminowane kandydatki w związku z tym, że oczeki- wstępie rekonstrukcji wzorca interpretacyjnego, czyli normy wały, iż dojdzie do nawiązania stosunku pracy bez jakiejkol- prawa wspólnotowego. Aby dokonać pełnej oceny, koniecz- wiek dyskryminacji. Odszkodowanie takie jest przewidziane ne jest nie tylko zapoznanie się z literą przepisu, ale również w art. 611 bis, ust. 2 BGB (niemieckiej ustawy kodeks cywil- poznanie jego kontekstu, miejsca w systemie, funkcji i celu, ny). Sąd krajowy uznał, iż opierając się na prawie niemieckim któremu służy. Wykładnia skuteczna wymaga również się- mógłby przyznać jako odszkodowanie jedynie zwrot kosztów gnięcia, w możliwie jak najszerszym zakresie, do orzecznic- podróży poniesionych przez powódki w związku z rozmo- twa dotyczącego badanego wzorca.24 Stąd konieczność sięga- wą kwalifikacyjną (7,20 DM), lecz musiałby odrzucić jakie- nia do wyroków Trybunału Sprawiedliwości. W niniejszym kolwiek inne roszczenia powódek. Sąd niemiecki skierował opracowaniu zostaną tylko pokrótce zasygnalizowane naj- sześć pytań prejudycjalnych dotyczących wykładni dyrektywy istotniejsze orzeczenia ETS dotyczące wykładni prowspól- notowej. 21 Por. orzeczenie ETS w sprawie 111/75 Mazzalai, Zb. Orz. 1976 r., s. 657, Rozwój wykładni prowspólnotowej pkt 10; orzeczenie ETS w sprawie 14/83 Von Colson i Kamann, Zb. Orz. 1984 r., s. 1891; orzeczenie ETS w sprawie 106/89 Marleasing, Zb. Orz. Wykładnia prowspólnotowa jako obowiązek organów kra- 1990 r., s. I-4135. jowych została wyraznie wskazana w latach osiemdziesią- 22 Por. orzeczenia przedakcesyjne : wyrok TK z 29.09.1997 r. (K 15/97) o konstytucyjności art. 44 ust. 2 pkt 1 ustawy z 5.07.1996 r. o służbie cy- tych XX w., a zatem już po wykształceniu i utrwaleniu zasad wilnej w sprawie dyskryminacji kobiet, Z.U. 1997/34, poz. 37; wyrok prymatu i bezpośredniego skutku. Była kolejnym instrumen- TK z 28.03.2000 r. (K 27/99) dotyczący nierównego traktowania kobiet tem zapewniania skuteczności prawa wspólnotowego w pra- i mężczyzn, Z.U. 2000/2, poz. 62 (DzU z 2000 r. nr 22, poz. 291); wyrok wie państw członkowskich. Początkowo stanowiła panaceum TK z 24.10.2000 r. (K 12/00) konstytucyjność przepisów dotyczących czasu pracy i wypoczynku lekarzy (dyżurów lekarskich), Z.U. 2000/7, na brak horyzontalnego skutku bezpośredniego dyrektyw.25 poz. 255 (DzU z 2000 r. nr 92, poz. 1025) oraz poakcesyjne : wyrok W wyrokach z drugiej połowy lat osiemdziesiątych i począt- TK z 21.09.2004 r. (K 34/03) konstytucyjność przepisów dotyczących ku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia ETS poszerzył obowiązku montowania kas fiskalnych, Z.U. 2004 /8A/84 (DzU z 2004 r. wzorzec wykładni zgodnej na inne zródła prawa niż dyrekty- nr 211, poz. 2151). 23 E. Maniewska, Prowspólnotowa wykładnia..., s. 49 57; P.K. Rosiak, Pra- wa, doprecyzował, co może być przedmiotem takiej wykładni wo wspólnotowe w orzecznictwie polskich sądów i Trybunału Konstytucyjnego, oraz jakie są granice jej stosowania. Kwartalnik Prawa Publicznego 2002/4 s. 229 240. Jak już wspomniano, wykładnia ta jest najczęściej stosowa- 24 C. Mik, Wykładnia zgodna prawa..., s. 130 131. na przy okazji sięgania do przepisów dyrektyw, które nie mogą 25 A. Aazowski, Proeuropejska wykładnia prawa..., s. 190. 26 Por. M. Szpunar, Bezpośredni skutek prawa wspólnotowego jego istota oraz próba wywoływać bezpośredniego skutku, czy to z uwagi na to, że uporządkowania terminologii, Europejski Przegląd Sądowy 2005/2, s. 14. spór toczy się między podmiotami prywatnymi, czy z uwa- 27 Por. np. S. Biernat, Prawo Unii Europejskiej a prawo państw członkowskich gi na to, że określona norma dyrektywy nie spełnia technicz- w: Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, pod red. J. Barcza, War- nych wymogów bezpośredniego skutku.26 Takich hipotez do- szawa 2003, s. 261; A. Aazowski w: Prawo instytucjonalne Unii Europej- skiej, pod red. M. Kenig-Witkowskiej, Warszawa 2004, s. 274; D. Simon, tyczyły dwa omówione niżej orzeczenia (Von Colson i Kamann Le systŁme juridique communautaire, Paryż 2001, s. 439. oraz Marleasing), nieodmiennie powoływane w doktrynie przy 28 Wyrok 14/83 Von Colson et Kamann v. Land Nordrhein-Westfalen, Zb. Orz. okazji omawiania wykładni prowspólnotowej27 stąd właściwe 1984 r., s. 1891. Przy cytowaniu fragmentów uzasadnienia zdecydowa- wydaje się ich dokładniejsze przedstawienie. no się przyjąć aktualną numerację artykułów Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. 29 W. Postulski, Sądy..., s. 438, wymienia także kilka wcześniejszych orze- m Orzeczenie Von Colson28 podstawa prawna obo- czeń, w których można się dopatrzeć takiej wykładni: 67/74 Bonsignore wiązku wykładni prowspólnotowej art. 249 ust. 3 v. Oberstadtdirektor der Stadt Kln, Zb. Orz. 1975 r., s. 297; 111/75 Mazzalai i art. 10 TWE v. Ferrovia del Renon, Zb. Orz. 1976 r., s. 657. Europejski Przegląd Sądowy grudzień 2005 11 ARTYKUA Rady 76/207,30 w których podnosił przede wszystkim problem to, w największym możliwym stopniu, w świetle treści i celu dyrekty- ewentualnej bezpośredniej skuteczności przepisów wspomnia- wy, dla osiągnięcia jej rezultatu i przez to uzyskania zgodności z art. nej dyrektywy. Trybunał stwierdził w uzasadnieniu, iż W myśl 249 ust. 3 TWE. Wynika z tego, że wymóg, aby wykładnia prawa kra- art. 249 ust. 3 TWE, dyrektywa wiąże każde Państwo Członkowskie, do jowego była zgodna z art. 11 dyrektywy zakazuje dokonywać wykład- którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osią- ni przepisów prawa krajowego odnoszących się do spółek akcyjnych gnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy w taki sposób, aby nieważność spółki akcyjnej mogła zostać stwierdzo- i środków. O ile prawdą jest, iż ten przepis zapewnia Państwom Człon- na na innych podstawach niż te wyczerpująco wymienione w art. 11 kowskich swobodę wyboru formy i środków mających zapewnić wykona- tej dyrektywy. W zakresie wykładni art. 11 dyrektywy, w szczególności nie dyrektywy, swoboda ta nie narusza jednak obowiązku, dla każdego art. 11 ust. 2 lit. b) należy zauważyć, że przepis zakazuje prawu Państw z Państw adresatów, podjęcia, w ramach ich krajowego porządku praw- Członkowskich dopuszczać sądowego stwierdzenia nieważności w in- nego, wszelkich środków koniecznych dla zapewnienia pełnej skutecz- nych przypadkach niż te wyczerpująco wymienione w dyrektywie, po- ności dyrektywy, zgodnie z jej celem.31 (...) wynikający z dyrektywy obo- śród których znajduje się przypadek niedozwolonego przez prawo lub wiązek Państw Członkowskich osiągnięcia przewidzianego przez nią re- sprzecznego z porządkiem publicznym przedmiotu działalności spół- zultatu, podobnie jak ich obowiązek na mocy art. art. 10 TWE podję- ki. (...) Odpowiedz na pytanie musi wobec tego brzmieć, że sąd Pań- cia wszelkich właściwych środków ogólnych lub szczególnych w celu za- stwa Członkowskiego rozpatrując sprawę objętą zakresem stosowania pewnienia wykonania tego zobowiązania, leży na wszystkich organach dyrektywy 68/151 zobowiązany jest do wykładni swojego prawa kra- Państw Członkowskich, w tym, w zakresie ich kompetencji, na organach jowego w świetle treści i celu tej dyrektywy, tak by wykluczyć możliwość sądowych. Wynika z tego, iż stosując prawo krajowe, a zwłaszcza przepi- stwierdzenia nieważności spółki akcyjnej na innej podstawie niż te wy- sy ustawy krajowej wprowadzonej w celu wykonania dyrektywy 76/207, mienione w art. 11 dyrektywy .36 sąd krajowy ma obowiązek interpretacji swego prawa krajowego w świe- Na podstawie tego orzeczenia można przyjąć, iż stosowa- tle tekstu i celu dyrektywy, po to, by osiągnąć rezultat zakładany przez nie wykładni prowspólnotowej prawa krajowego stanowi bez- art. 249 ust. 3.32 Sąd krajowy miał zatem obowiązek tak zinter- względny obowiązek sądów krajowych, niezależnie od tego, pretować niemieckie przepisy implementujące dyrektywę, by czy interpretowane przepisy krajowe zostały wydane celem zapewnić możliwość uzyskania odszkodowania w wysokości implementacji dyrektywy, czy też zostały wydane na długo odpowiadającej poniesionej szkodzie. przed przystąpieniem państwa do Wspólnoty Europejskiej. m Orzeczenie Marleasing33 treść obowiązku wykład- Przedmiot wykładni prowspólnotowej ni prowspólnotowej W sprawie C-106/89 Marleasing, spółka prawa hiszpań- Przedmiotem wykładni jest prawo krajowe, rozumiane skiego o tej nazwie wszczęła postępowanie przeciwko wielu jako wszelkie akty prawne i niewiążące akty normatywne37 pozwanym, wśród których była inna spółka prawa hiszpań- przy czym chodzi o całokształt tego prawa, a nie tylko o ak- skiego La Comercial. Ta ostatnia została ustanowiona w for- ty wydane celem wykonania prawa Unii Europejskiej, czy mie spółki akcyjnej przez trzy podmioty, wśród których znaj- dowała się spółka Barviesa SA, która wniosła do niej własne aktywa. Marleasing wnosiła na podstawie art. 1261 i 1275 hiszpańskiego kodeksu cywilnego, zgodnie z którymi umowy 30 Dyrektywa Rady 207/76 w sprawie wprowadzenia w życie zasady rów- bez causa nie wywołują skutków prawnych, o unieważnienie nego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnie- umowy spółki tworzącej La Comercial, ponieważ utworzenie nia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy, Dz. Urz. z 14.02.1976 r., L 39, s. 40. spółki stanowiło transakcję fikcyjną i zostało przeprowadzo- 31 Pkt 15 uzasadnienia. ne celem oszukania wierzycieli spółki Barviesa SA, współ- 32 Pkt 26 uzasadnienia. Podobnie wyroki: w sprawie 79/83 Harz v. Deutsche założyciela pozwanej spółki. La Comercial wnosiła o od- Tradax, Zb. Orz. 1984 r., s. 1921, pkt 15 i 26; w sprawie 222/84 Johnston rzucenie pozwu w całości, odwołując się zwłaszcza do fak- v. Chief Constable of the Royal Ulster Constabulary, Zb. Orz. 1986 r., s. 1651, pkt. 51 i 53. Por. S. Drake, Twenty years after Von Colon : the impact of in- tu, że dyrektywa 68/15134 w art. 11 ustanawia zamkniętą listę direct effect on the protection of the individual s Community rights, European przypadków stwierdzenia nieważności spółki akcyjnej, któ- Law Review 2005/30, s. 329 348. ra nie obejmuje braku causa. Zgodnie z art. 395 Aktu doty- 33 Wyrok C-106/89, Marleasing SA v. La Comercial Internacional de Alimenta- czącego warunków przystąpienia oraz dostosowań w Trak- ción SA, Zb. Orz. 1990 r., s. I-4135. 34 Pierwsza dyrektywa Rady 68/151/EWG z 9.03.1968 r. w sprawie koordy- tatach Przystąpienie Królestwa Hiszpanii oraz Republi- nacji gwarancji, jakie są wymagane w państwach członkowskich od spółek ki Portugalskiej,35 Królestwo Hiszpanii zostało zobowiąza- w rozumieniu art. 58 akapit drugi Traktatu, w celu uzyskania ich równo- ne do wprowadzenia w życie dyrektywy od dnia przystąpie- ważności w całej Wspólnocie, dla zapewnienia ochrony interesów zarówno nia, lecz do dnia wydania postanowienia o zadaniu pytania wspólników, jak i osób trzecich, Dz. Urz. z 14.03.1968 r., L 65, s. 8. 35 Dz. Urz. z 1985 r., L 302, s. 23. prejudycjalnego nadal nie zostało to dokonane. Sąd hiszpań- 36 Pkt 8, 9, 10 i 13 uzasadnienia. Podobnie wyroki: C-262/97 Engelbrecht, ski zwrócił się z jednym pytaniem prejudycjalnym w sprawie Zb. Orz. 2000 r., s. I-7321, pkt 39; C-456/98 Centrosteel, Zb. Orz. 2000 wykładni art. 11 dyrektywy, a dokładniej tego, czy przepis ten r., s. I-6007, pkt. 16, 19; por. również N. Maltby, Marleasing: What is All może wywoływać bezpośredni skutek. the Fuss About?, Law Quarterly Review 1993/109, s. 301 311; J. Stuyck; P. Wytinck, Case Law. Court of Justice. Case C-106/89, Marleasing SA v. La Trybunał Sprawiedliwości, odpowiadając na skierowane Comercial Internacional de Alimentación SA, Judgment of 13 November 1990 pytanie, stwierdził, że stosując prawo krajowe, niezależnie czy (Sixth Chamber), not yet reported, Common Market Law Review 1991/28, dane przepisy zostały przyjęte przed czy po dyrektywie, sąd krajowy s. 205 223. wezwany do przeprowadzenia ich wykładni zobowiązany jest zrobić 37 Wyrażenie C. Mika, Wykładnia zgodna prawa..., s. 132. Europejski Przegląd Sądowy grudzień 2005 12 ARTYKUA wydane już po akcesji Polski do Unii Europejskiej.38 Ozna- Należy dodatkowo podkreślić, że w myśl orzeczenia cza to, że każda norma prawa polskiego, w tym norma kon- w sprawach połączonych od C-240/98 do C-244/98 Ocano stytucyjna, może i powinna podlegać wykładni prowspólno- i inni,50 sąd krajowy, dokonujący wykładni prawa krajowego, towej w takim zakresie, w jakim jest to dopuszczalne w świe- powinien z urzędu uwzględniać odpowiednie przepisy prawa tle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwo- wspólnotowego dotyczące badanego zagadnienia. ści.39 Szczególną sytuacją, w jakiej sąd krajowy może stoso- wać wykładnię prowspólnotową, jest hipoteza, w której bra- Konsekwencje wykładni prowspólnotowej kuje elementu wspólnotowego, a jednak sąd decyduje się na tego rodzaju prowspólnotowe działanie. W orzecznictwie Stosowanie wykładni prowspólnotowej powoduje często Trybunału Sprawiedliwości wykształciła się specyficzna li- odejście od powszechnie przyjętej metody wykładni prawa nia orzecznicza, określana jako linia orzeczeń Dzodzi 40 do- krajowego. S. Biernat wskazuje na trzy rodzaje zmian w pra- tycząca sytuacji, w których prawo krajowe odsyła do przepi- wie krajowym wskutek takiej prowspólnotowej wykładni: sów wspólnotowych na zasadzie dobrowolnej harmonizacji, " nadanie pojęciu używanemu w prawie krajowym nowe- mimo że dane zagadnienie nie wchodzi w zakres kompetencji go znaczenia, odbiegającego od dotychczasowego (np. wspól- Wspólnoty Europejskiej.41 W sprawie Dzodzi Europejski Try- notowe rozumienie pojęcia pracownika, konsumenta czy jed- bunał Sprawiedliwości uznał swoją kompetencję do udziele- nostki państwowej); nia odpowiedzi na pytanie prejudycjalne, uzasadniając to po- " zmiana zakresu regulacji (np. w orzeczeniu Wagner Miret trzebą zapewnienia efektywności prawa wspólnotowego, by ograniczenie kręgu osób uprawnionych do uzyskiwania od- dla uniknięcia różnic interpretacyjnych w przyszłości, każdemu prze- praw w razie upadłości przedsiębiorstwa); pisowi Wspólnoty nadać jednolitą treść, bez względu na okoliczno- " ograniczenie marginesu uznania przysługującego or- ści, w których ma on zastosowanie .42 Należy podkreślić, że ETS ganom stosującym prawo51 (np. w odniesieniu do określa- nie nadużywa tej możliwości w orzeczeniu Kleinwort Ben- nia wysokości odszkodowania przysługującego za narusze- son43 stwierdził, że nie jest właściwy dla dokonania wykład- nie uprawnień zagwarantowanych w prawie wspólnotowym). ni prawa wspólnotowego, gdy odsyłające do tego prawa prze- pisy krajowe pozostawiają sądowi krajowemu oczywisty mar- Jak podaje K. Scheuring, sądy mają w myśl orzeczenia Ka- gines uznania .44 mann obowiązek interpretować prawo krajowe zgodnie z pra- wem wspólnotowym, tak dalece, jak korzystają z uznania Zakres przedmiotowy wykładni prowspólnotowej Omówione wyżej orzeczenia dotyczyły wykładni prawa 38 C. Mik, Wykładnia zgodna prawa..., s. 132. krajowego w świetle postanowień dyrektyw. Należy jednak 39 W. Postulski, Sądy..., s. 444. podkreślić, że prowspólnotowa wykładnia prawa krajowego 40 K. Scheuring, Orzeczenie w trybie prejudycjalnym, praktyczne rozważania na pod- może być wykorzystywana wobec wszystkich norm prawa stawie art. 234 TWE w: Stosowanie prawa wspólnotowego w prawie wewnętrz- wspólnotowego, niezależnie od ich pochodzenia (prawo pier- nym z uwzględnieniem prawa polskiego, pod red. D. Kornobis-Romanowskiej, Warszawa 2004, s. 137; S.L. Kaleda, Właściwość Trybunału Sprawiedliwości wotne i wtórne). Zakres przedmiotowy wykładni prowspól- do wydawania orzeczeń wstępnych w sytuacji krajowej w: Studia z prawa Unii Eu- notowej obejmuje zatem całość prawa wspólnotowego, w tym ropejskiej, pod red. S. Biernata, Kraków 2000, s. 137. przede wszystkim: 41 K. Scheuring, Orzeczenie..., s. 137, cudzysłów przy słowie dobrowolnej " prawo pierwotne w orzeczeniu 157/86 Murphy45 ETS zachowany za tym autorem. 42 Cytat za K. Scheuring, Orzeczenie..., s. 138. stwierdził: do sądu krajowego należy nadanie ustawie krajowej, 43 Sprawa C-346/93 Kleinwort Benson v. City of Glasgow District Council, w każdym przypadku, gdy prawo krajowe wyposaża go w margi- Zb. Orz. 1995 r., s. I-615. nes uznania, interpretacji i stosowania zgodnych z wymogami pra- 44 Inne orzeczenia, w których pojawiła się podobna argumentacja, to: orze- wa wspólnotowego i wstrzymania się, w zakresie, w jakim taka zgod- czenie ETS w sprawie 166/84 Thomasdnger, Zb. Orz. 1985 r., s. 3001; orzeczenie ETS w sprawie C-297/88 i C-197/89 Dzodzi v. Belgian Sta- na interpretacja nie jest możliwa, ze stosowaniem wszelkich sprzecz- te, Zb. Orz. 1990 r., s. I-3763; orzeczenie ETS w sprawie C-231/89 Gmu- nych z prawem wspólnotowym przepisów krajowych ;46 nie jest przy rzyńska-Bscher v. Oberfinanzdirektion Kln, Zb. Orz. 1990 r., s. I-4003; orze- tym istotne, czy przepis traktatu jest bezpośrednio skutecz- czenie ETS w sprawie C-130/95 Giloy, Zb. Orz. 1997 r., s. I-4291; orze- ny, czy też nie; czenie ETS w sprawie C-247/97 Schoonbroodt, Zb. Orz. 1998 r., s. I-8095, za K. Scheuring, Orzeczenie..., s. 139. " dyrektywy przykładowo omówione już orzeczenia 45 Sprawa 157/86 Mary Murphy i inni v. An Bord Telecom Eireann, Zb. Orz. Marleasing i Von Colon; 1988 r., s. 673. " rozporządzenia w większości przypadków są bezpo- 46 Pkt 11 uzasadnienia. Podobnie ETS w sprawie 200/91 Colorell Pension średnio stosowane, ale może się zdarzyć, że konieczne bę- Trustees v. Russell, Zb. Orz. 1994 r., s. I-4389. 47 Zb. Orz. 2004 r., s. I-651. dzie sięgnięcie po przepisy rozporządzeń przy wykładni pra- 48 Zb. Orz. 1989 r., s. 4407. wa krajowego, co obrazuje np. orzeczenie C-60/02 Postępowa- 49 Zb. Orz. 2003 r., s. I-8875, pkt 41. nie karne v. X.;47 50 Sprawy od C-240/98 do C-244/98: Ocano Grupo Editorial S.A. v. Rocio " akty niewiążące i nienazwane orzeczenia 322/88 Murciano Quintero, Salvat Editores SA v. Jose M. Sanchez Alcon Prades, Jose Luis Copano Badillo, Mohammed Beroane, Emilio Vinas Feliu, Zb. Orz. 2000 r., Grimaldi48 czy C-207/01 Altair Chimica SpA v. E.N.E.L. s. I-4941, pkt 31 i 32. Distribution SpA49 wskazują na to, że akty prawa krajowego 51 S. Biernat, Wykładnia prawa krajowego zgodnie z prawem wspólnotowym w: Im- i wspólnotowego powinny być interpretowane w świetle plementacja prawa integracji europejskiej w krajowych porządkach prawnych, pod niewiążących aktów wspólnotowych. red. C. Mika, Toruń 1998, za W. Postulski, Sądy..., s. 440. Europejski Przegląd Sądowy grudzień 2005 13 ARTYKUA wynikającego z prawa krajowego . Uznanie to powinno być Innym przykładem wyłączenia wykładni prowspólno- rozumiane bardzo szeroko, jako wszelkie sposoby przyznania towej może być sprawa C-111/97 EvoBus Austria GmbH przez ustawę organowi stosującemu prawo elastyczności i pozostawie- v. Niedersterreichische Verkehrsorganisations GmbH (Nvog).60 nia mu określonego >>luzu decyzyjnego<<.52 Oznacza to, że organy Wynikła ona na tle następującego stanu faktycznego: spół- krajowe powinny dokonywać wykładni prowspólnotowej za- ka prawa austriackiego EvoBus Austria GmbH (EvoBus) wsze, chyba że zachodzi któraś ze wskazanych przez Trybu- prowadziła spór z Niedersterreichische Verkehrsorganisa- nał Sprawiedliwości przesłanek wyłączających stosowanie ta- tions GmbH (Nvog) w sprawie udzielenia zamówienia pu- kiej wykładni. blicznego na dostawę autobusów. Dyrektywa 92/13 powinna była zostać implementowana w państwach członkowskich do 1.01.1993 r. Austria, niebędąca wówczas jeszcze członkiem Ograniczenia wykładni prowspólnotowej Wspólnot Europejskich, ustawą Bundesgesetz ber die Ver- Jak podkreśla ETS, wykładnia prowspólnotowa ma być gabe von Auftrgen (ustawa federalna o zamówieniach pu- stosowana tak dalece, jak to możliwe (as far as possible). Nie ma blicznych) implementowała dwie dyrektywy o zamówieniach ograniczenia jej stosowania w sporach o charakterze hory- publicznych: dyrektywę 89/665/EWG61 i dyrektywę 93/38/ zontalnym, jak to zostało wyraznie stwierdzone przez ETS EWG.62 Ustawa austriacka wyraznie wyłączała ze swojego w orzeczeniu C-472/93 Spano v. Fiat Geotech et Fiat Hitachi zakresu zastosowania sektory gospodarki wodnej, energety- Excavators.53 Jednak obowiązek takiej wykładni nie istnieje, ki, transportu i telekomunikacji (art. 7 ust. 2 ustawy). Ta sama gdyby miała prowadzić do zaprzeczenia prawa krajowego lub ustawa przewidywała możliwość odwołania do Bundesver- jego odrzucenia, czyli do wykładni contra legem.54 W takich gabeamt. Sama dyrektywa 92/1363 została transponowana okolicznościach pojawia się obowiązek niestosowania prawa krajowego sprzecznego z prawem wspólnotowym czyli się- ga się po zasadę prymatu, zastępując normę krajową normą wspólnotową.55 52 K. Scheuring, Orzeczenie w trybie prejudycjalnym, praktyczne rozważania na pod- stawie art. 234 TWE w: Stosowanie prawa wspólnotowego w prawie wewnętrz- nym z uwzględnieniem prawa polskiego, pod red. D. Kornobis-Romanowskiej, Wykładnia contra legem Warszawa 2004, s. 143. 53 Sprawa C-472/93 Spano v. Fiat Geotech et Fiat Hitachi Excavators, Zb. Orz. 1995 r., s. I-4321, pkt 17. Przy stosowaniu prawa krajowego, niezależ- Wykładnia prawa krajowego zgodnie z prawem wspólnoto- nie od tego, czy chodzi o przepisy wydane przed, czy po wejściu w ży- wym nie powinna prowadzić do uzyskania rezultatu dokład- cie dyrektywy, sąd krajowy dokonujący interpretacji ma obowiązek czy- nie odwrotnego do tego, jaki zakładał ustawodawca. W takiej nić to w każdym możliwym zakresie w świetle tekstu i celów dyrektywy sytuacji pozostaje sięgnięcie do zasady prymatu i wyklucze- i w ten sposób osiągnąć rezultat zakładany w art. 189 ust. 3 TWE (obec- nie art. 249 ust. 3 TWE). Pytanie prejudycjalne skierowane w celu usta- nie stosowania niektórych polskich przepisów. Jednak rozróż- lenia zgodności z dyrektywą ustawy krajowej, przenoszącej ją do prawa nienie, czy stosować wykładnię, czy już zasadę prymatu jest krajowego, nie powinno zostać uznane za niedopuszczalne z tego powo- niekoniecznie oczywiste. Jak stwierdzają A. Bator i A. Kozak, du, że spór toczy się między dwoma podmiotami prywatnymi, z uzasad- pisząc wprawdzie o wykładni prokonstytucyjnej, język, który nieniem, iż wspomniana dyrektywa nie może jako taka nakładać obo- wiązków na podmiot prywatny i w tym zakresie być przeciwko niemu ma konstruować wyrazną granicę dla stosowania (tej) metody wykład- podnoszona. ni, w istocie zaczyna stanowić jeden z głównych obszarów niejasno- 54 C. Mik, Wykładnia zgodna prawa..., s. 161 162. Według A. Aazowskiego wy- ści .56 Przy tym ocena tego, co stanowi wykładnię contra legem kładnia taka nie może być stosowana gdy będzie to prowadziło do rezul- spoczywa co do zasady na organie krajowym. Jednak jak tatów sprzecznych z efektami wykładni językowej A. Aazowski, Proeu- ropejska wykładnia prawa..., s. 191, co jednak wydaje się poglądem idącym wynika z omówionego niżej orzecznictwa, ETS często przy- zbyt daleko. pisuje sobie tę kompetencję. 55 A. Frąckowiak-Adamska, Kompetencja do niestosowania przez sędziego krajo- W wyroku Connect Austria Gesellschaft fr Telekomunikation wego przepisu ustawy niezgodnego z Konstytucją lub prawem wspólnotowym w: GmbH,57 stanowiącym odpowiedz na pytanie prejudycjalne Stosowanie prawa wspólnotowego w prawie wewnętrznym z uwzględnieniem prawa polskiego, pod red. D. Kornobis-Romanowskiej, Warszawa 2004, s. 182. skierowane w sporze dotyczącym przyznania licencji na ko- 56 A. Bator, A. Kozak, Wykładnia prawa w zgodzie z Konstytucją w: S. Wronkow- rzystanie z częstotliwości, ETS stwierdził w punkcie 40 uza- ska, Polska kultura prawna a proces integracji europejskiej, Kraków 2005, s. 47. sadnienia, że jeżeli stosowanie prawa krajowego zgodnie z wymo- 57 Sprawa C-462/99, Zb. Orz. 2003 r., s. I-5197. gami art. 5 bis ust. 3 dyrektywy 90/38758 nie jest możliwe, sąd kra- 58 Dyrektywa 90/387/EWG Rady z 28.06.1990 r. w sprawie ustanowienia rynku wewnętrznego dla usług telekomunikacyjnych poprzez wdrożenie jowy ma obowiązek w całości stosować prawo wspólnotowe i chronić zasady otwartej sieci, potem zmieniona dyrektywą 97/51/WE Parlamen- uprawnienia, jakie z prawa tego wynikają dla jednostek, w razie po- tu Europejskiego i Rady z 6.10.1997 r. już nieobowiązująca. trzeby nie stosując przepisów krajowych, w zakresie, w jakim ich stoso- 59 Por. podobnie wyrok ETS w sprawie C-262/97 Engelbrecht, Zb. Orz. wanie, w danych okolicznościach, prowadziłoby do rezultatu odwrot- 2000 r., s. I-7321, pkt 40. 60 Zb. Orz. 1998 r., s. I-5411. nego do tego zakładanego przez dyrektywę, podczas gdy ich niestoso- 61 Dz.Urz. WE z 30.12.1989 r., L 395, s. 33. wanie spowodowałoby zgodność prawa krajowego z tą dyrektywą .59 62 Dz.Urz. WE z 9.08.1993 r., L 199, s. 84. W tym konkretnym przypadku sąd krajowy miał się wstrzy- 63 Artykuł 1 dyrektywy 92/13, zobowiązując państwa członkowskie do pod- mać ze stosowaniem przepisów o właściwości sądu do zbada- jęcia wszelkich środków, by zagwarantować istnienie skutecznych środków odwoławczych w procedurach zamówień publicznych w sektorach gospo- nia legalności decyzji administracyjnej, jeżeli stosowanie ich darki wodnej, energetyki, transportu i telekomunikacji, nie wskazuje wła- miałoby zaszkodzić wykonaniu dyrektywy, a dokładniej jej ściwych organów krajowych i nie wymaga, by organy te były takie same, przepisu gwarantującego możliwość skutecznego odwołania jak te, które państwa członkowskie wskazały do rozpatrywania spraw w za- się od decyzji administracyjnych. kresie zamówień publicznych na roboty budowlane i dostawy. Europejski Przegląd Sądowy grudzień 2005 14 ARTYKUA do prawa austriackiego ustawą, która weszła w życie w świetle tej dyrektywy tak, by pogorszyć sytuację jednostki. 1.01. 1997 r., zmieniającą ustawę z 1994 r., jednak w przetar- W Holandii wszczęto postępowanie karne przeciwko przed- gach, w dziedzinach, których dotyczyła, odwołanie nie zosta- siębiorstwu handlującemu napojami, w związku z magazy- ło przewidziane. 18.07.1996 r. EvoBus wniosła odwołanie do nowaniem przez to przedsiębiorstwo w celu sprzedaży i do- Bundesvergabeamt w sprawie zamówienia publicznego zło- stawy napoju, zwanego przez nie wodą mineralną , złożo- żonego przez Nvog na dostawę regionalnych ekspresowych nego z wody wodociągowej i dwutlenku węgla. Przedsiębior- autobusów. Bundesvergabeamt skierował trzy pytania preju- stwu temu zarzucono naruszenie art. 2 Keuringsverordening dycjalne dotyczące wykładni dyrektywy 92/13/EWG. Try- (regulaminu inspekcji) miasta Nijmegen, zakazującego ma- bunał Sprawiedliwości uznał, że nie można dokonać wykład- gazynowania w celu sprzedaży i dostaw artykułów żywno- ni prawa austriackiego w sposób rozszerzający możliwość od- ściowych przeznaczonych do wprowadzenia do obrotu i spo- wołania się do Bundesvergabeamt, ponieważ byłoby to abso- życia przez ludzi, których skład jest szkodliwy dla zdrowia. lutnie wbrew literze ustaw austriackich. Jako panaceum na Przed juge de police (urzędnikiem zajmującym się wykro- ten stan rzeczy ETS stwierdził: (pkt 21) jeżeli postanowienia czeniami gospodarczymi), Officier van justitie (oskarżyciel krajowe nie mogą zostać zinterpretowane w sposób zgodny z dyrekty- publiczny) powołał się, między innymi, na dyrektywę Rady wą 92/13, podmioty zainteresowane mogą żądać, na podstawie odpo- z 15.07.1980 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw wiednich przepisów prawa krajowego, odszkodowania za szkody po- członkowskich w zakresie wydobywania i wprowadzania do niesione w związku z brakiem transpozycji dyrektywy w terminie . Po- obrotu naturalnych wód mineralnych.69 Powyższa dyrekty- dobnie ETS nie dopuścił do wykładni wbrew prawu austriac- wa stanowi w szczególności, że państwa członkowskie mu- kiemu w sprawie Silhouette International Schmied GmbH & Co. szą podjąć niezbędne działania w celu zapewnienia, aby je- KG p-ko Hartlauer Handelsgesellschaft mbH,64 stwierdzając w pkt dynie wody wydobywane na obszarze państwa członkowskie- 37 uzasadnienia z zastrzeżeniem, że obowiązkiem sądu kierującego go i uznane przez właściwe władze za naturalne wody mine- pytanie prejudycjalne jest wykładnia prawa krajowego w każdym moż- ralne, spełniające wymogi załącznika I część I tej dyrekty- liwym zakresie zgodnie z prawem wspólnotowym, należy wskazać, że wy, mogły być wprowadzane do obrotu jako naturalne wody art. 7 ust. 1 dyrektywy nie może być interpretowany w taki sposób, że mineralne. Ten przepis dyrektywy powinien był zostać im- na podstawie samego tego przepisu, uprawniony ze znaku towarowe- plementowany do dnia 17.07.1984 r., ale dostosowanie pra- go ma prawo uzyskać zakaz wobec podmiotów trzecich korzystania ze wa niderlandzkiego zostało przeprowadzone ze skutkiem od znaku towarowego dla produktów, które zostały wprowadzone do ob- 8.08.1985 r., a zarzucane w postępowaniu głównym zdarze- rotu poza Europejskim Obszarem Gospodarczym z takim znakiem nie miało miejsce 7.08.1984 r. Arrondissementsrechtbank przez uprawnionego lub za jego zgodą . (sąd rejonowy) w Arnhem skierował cztery pytania prejudy- W orzeczeniu Kolpinghuis Nijmegen BV65 ETS stwierdził, cjalne do ETS, z których trzecie brzmiało, czy w przypadkach, że obowiązek wykładni prowspólnotowej jest ograniczony kiedy sędzia krajowy jest wezwany do dokonania wykładni jakiegoś ogólnymi zasadami prawa, w szczególności zasadą pewności przepisu krajowego, musi on, czy tylko może kierować się w swojej wy- prawa i nieretroaktywnego działania prawa. Zasady te sta- kładni treścią mającej zastosowanie dyrektywy? W odpowiedzi Try- nowią część państwowych porządków prawnych i stosowanie bunał stwierdził jasno (...) zobowiązanie sędziego krajowego do wykładni zaprzeczającej im byłoby działaniem contra legem. odwoływania się do treści dyrektywy przy dokonywaniu wykładni da- nych przepisów prawa krajowego, jest ograniczone przez ogólne zasady prawa stanowiące część prawa wspólnotowego, a w szczególności zasa- Wykładnia na niekorzyść jednostki, dy bezpieczeństwa prawnego i niedziałania prawa wstecz.70 (...) dyrek- zwiększająca odpowiedzialność karną tywa nie może, sama z siebie, niezależnie od ustawy krajowej przyję- tej dla jej wykonania przez Państwo Członkowskie, skutkować określe- Według C. Mika zgodna w zasadzie wykładnia może pro- niem lub powiększeniem odpowiedzialności karnej tych, którzy naru- wadzić do pogorszenia sytuacji jednostek, ale w określonych szają jej przepisy .71 granicach.66 Dyrektywa nie może, niezależnie od prawa kra- jowego przyjętego dla jej implementacji, stanowić podstawy odpowiedzialności karnej lub zaostrzenia odpowiedzialności karnej. Również według A. Wróbla, ograniczenie możliwości sięgania po wykładnię prowspólnotową nie musi być jedno- 64 Sprawa C-355/96, Zb. Orz. 1998 r., s. I-4799. znaczne z wykluczeniem możliwości powiększenia odpowie- 65 Zb. Orz. 1987 r., s. 3969. dzialności cywilnoprawnej lub obowiązków cywilnopraw- 66 C. Mik, Wykładnia zgodna prawa..., s. 163. nych.67 Ograniczenie dotyczy zatem tylko odpowiedzialno- 67 A. Wróbel, Stosowanie prawa..., s. 102, przywołuje następujące orzecze- ści karnej. nia: C-456/98 Centrosteel Srl v. Adipol GmbH, Zb. Orz. 2000 r., s. I-6007; od C-240/98 do C-244/98 Ocano Grupo Editorial S.A. v. Rocio Murciano Przykładem orzeczeń, w których została wykluczona moż- Quintero, Salvat Editores SA v. Jose M. Sanchez Alcon Prades, Jose Luis Copano liwość wyinterpretowania wyższej odpowiedzialności karnej Badillo, Mohammed Beroane, Emilio Vinas Feliu, Zb. Orz. 2000 r., s. I-4941. dla jednostek mogą być orzeczenia Kolpinghuis Nijmegen lub 68 Zb. Orz. 1987 r., s. 3969. Luciano Arcaro. 69 Dyrektywa Rady 80/777/EEC z 15.07.1980 r. Dz.Urz. z 30.08.1980 r., L 229, s. 1. Sprawa 80/86 Postępowanie karne przeciwko Kolpinghuis Nij- 70 W ten sposób Trybunał orzekł w wyroku 14/86 Pretore di SalH v. X, Zb. megen BV68 obrazuje to, że nie można się przeciwko jedno- Orz. 1987 r., s. 2545. stce powoływać na dyrektywę jeszcze nieimplementowa- 71 Pkt 13 uzasadnienia. ną nie można również interpretować przepisów krajowych 72 Zb. Orz. 1996 r., s. I-4705. Europejski Przegląd Sądowy grudzień 2005 15 ARTYKUA Wyrok z 26.09.1996 r. w sprawie C-168/95 Postępowanie Brak regulacji wspólnotowej karne v. Luciano Arcaro72 został wydany w odpowiedzi na brak harmonizacji zupełnej odesłanie wstępne skierowane w ramach postępowania karnego toczącego się przed sądem włoskim (Pretura Zdarza się, że ETS nie dostrzega konieczności stosowa- circondariale di Vicenza) przeciwko panu Arcaro. Był on nia wykładni prowspólnotowej, jeżeli dane zagadnienie nie oskarżony o naruszenie art. 5, 7 i 18 decreto legislativo jest przedmiotem regulacji wspólnotowej. Przykładem takiej nr 133 z 1992 r. dotyczącego przemysłowego pozbywania hipotezy jest orzeczenie 125/88 Postępowanie karne przeciwko się do wody ścieków zawierających niebezpieczne substan- H. F. M. Nijman.75 Przed Gerechtshof (Haga, Holandia), toczy- cje. Dyrektywa 76/464 przewiduje w art. 3, że każdy zrzut ło się postępowanie karne przeciwko panu Nijman za naru- substancji wymienionych w liście nr I załącznika do dy- szenie holenderskiej ustawy Bestrijdingsmiddelenwet 1962 rektywy wymaga uzyskania wcześniejszego zezwolenia od (ustawa o środkach ochrony roślin). Artykuł 2 tej ustawy za- właściwych władz państwa członkowskiego. Lista obejmu- kazuje sprzedaży, przechowywania w magazynach lub skle- je między innymi kadm, jako substancję szczególnie grozną pach bądz wykorzystywania środków ochrony roślin, któ- dla środowiska wodnego. Dekret z 1992 r. został uchwalony re nie zostały zatwierdzone na mocy tej ustawy. Przed są- w celu implementacji różnych dyrektyw wspólnotowych, dem krajowym M. Nijman podnosił, że produkt Improsol , między innymi dyrektywy 76/464 i dyrektywy 83/513. który został sprowadzony ze Szwecji, nie może zostać uzna- Dekret określa procedurę uzyskiwania zezwoleń od władz ny za środek ochrony roślin w rozumieniu ustawy. Gerecht- lokalnych. Dokonuje przy tym rozróżnienia między zrzuta- shof uznał, że dla oceny, czy produkt stanowi środek ochro- mi ścieków dokonywanymi przez nowo utworzone przed- ny roślin w rozumieniu ustawy, należy wziąć pod uwagę dy- siębiorstwa i zrzutami dokonywanymi przez przedsię- rektywę 79/117/EWG. Zdecydował się w związku z tym na biorstwa istniejące 6.03.1992 r. lub uruchomione przed skierowanie dwóch pytań prejudycjalnych, z których jed- 6.03.1993 r. Dodatkowo, dla niektórych substancji, zezwo- no brzmiało, czy pojęcia ustalone w ustawie krajowej regulują- lenia dla już istniejących przedsiębiorców miały być wy- cej handel i wykorzystanie środków ochrony roślin (takiej jak Bestrij- dawane dopiero po wydaniu rozporządzeń wykonawczych dingsmiddelenwet 1962), która wprowadziła do prawa holenderskiego przez ministra, które w momencie wszczęcia postępowa- dyrektywę 79/117/EWG, powinny być, mimo ewentualnych odmien- nia nie zostały jeszcze wydane. Przy tym, limit zawartości nych definicji ustawowych, interpretowane i stosowane przez sąd kra- kadmu w ściekach został w prawie włoskim ustalony tyl- jowy w sposób, w odniesieniu do ich treści i zakresu, absolutnie zgodny ko dla nowych przedsiębiorstw, brak było takiego limitu z treścią i zakresem ustalonym w przedmiotowej dyrektywie? . Try- dla przedsiębiorstw działających przed 6.03.1993 r. Prze- bunał uznał, że ponieważ dyrektywa 79/117/EWG nie wpro- ciwko panu Arcaro, przedstawicielowi prawnemu przed- wadza harmonizacji zupełnej regulacji krajowych w zakresie siębiorstwa zajmującego się obróbką metali szlachetnych, wprowadzania do obrotu i wykorzystywania produktów fito- zostało wszczęte postępowanie karne na podstawie dekre- farmaceutycznych, Sąd Państwa Członkowskiego nie ma obo- tu, z powodu tego, że dopuścił do zrzutu kadmu do rze- wiązku wykładni regulacji krajowej dotyczącej handlu i wykorzysta- ki Bacchiglione bez wystąpienia o zezwolenie na tego ro- nia produktów fitofarmaceutycznych w świetle tekstu i celu dyrektywy dzaju zrzut. Pan Arcaro podnosił, że przedsiębiorstwo, któ- 79/117/EWG, w celu zastosowania tej dyrektywy do produktów nie- re reprezentował, istniało przed marcem 1992 r., w związ- zawierających substancji czynnych .76 ku z czym w myśl włoskiego dekretu, nie było obowiązku uzyskiwania zezwolenia. Włoski Pretore miał wątpliwości Wykładnia prounijna co do zgodności przepisów włoskich z dyrektywami wspól- notowymi, które wymagają zezwolenia na zrzuty substan- W Traktacie ustanawiającym Unię Europejską (TUE) cji trujących w każdych okolicznościach. W związku z tym brak jest wyraznego odpowiednika art. 10 TWE, czyli ogól- zdecydował się skierować do Trybunału trzy pytania preju- nej klauzuli zobowiązującej państwa członkowskie do pod- dycjalne dotyczące wykładni przepisów dyrektywy. Trybu- jęcia wszelkich możliwych działań celem zapewnienia sku- nał podkreślił w pkt 36 uzasadnienia, iż możliwość powoły- teczności prawu unijnemu. W odniesieniu do trzeciego filaru wania się na bezwarunkowy i wystarczająco precyzyjny przepis nie- (współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych) istnie- implementowanej dyrektywy przed sądem krajowym istnieje jedynie je możliwość w drodze odpowiedzi na pytanie prejudycjal- wówczas, gdy działa na korzyść jednostek i to wobec każdego Pań- ne skierowane na podstawie art. 35 ust. 3 TUE wyraznego stwa Członkowskiego, adresata takiej dyrektywy . Wynika z te- wskazania obowiązku stosowania takiej wykładni w stosunku go, że dyrektywa nie może jako taka wprowadzać obowiąz- do aktów trzeciofilarowych.77 ków dla jednostek i przepis dyrektywy nie może być w ta- kim kontekście przeciwko takiej osobie powoływany.73 Ma to wykluczyć możliwość, by państwo członkowskie mogło czerpać korzyści ze swego naruszenia prawa wspólnotowe- 73 Por. wyrok ETS w sprawie 152/84 Marshall, Zb. Orz. 1986 r., s. 723, pkt 48. go.74 W pkt 37 Trybunał dobitnie stwierdził, że dyrektywa 74 Por. wyrok ETS w sprawie C-91/92 Faccini Dori Zb. Orz. 1994 r., nie może powodować, sama w sobie i niezależnie od aktu wewnętrz- s. I-3325, pkt 22; wyrok ETS w sprawie C-192/94 El Corte Ingls, Zb. Orz. 1996 r., s. I-1281, pkt 16. nego Państwa Członkowskiego, przyjętego w jej wykonaniu, wpro- 75 Zb. Orz. 1989 r., s. 3533. wadzać lub powiększać odpowiedzialności karnej osób, które dzia- 76 Pkt 8 uzasadnienia. łają w sposób niezgodnych z jej przepisami . 77 C. Mik, Wykładnia zgodna prawa..., s. 126. Europejski Przegląd Sądowy grudzień 2005 16 ARTYKUA Jeszcze w 2003 r. A. Aazowski pisał technika proeuropejskiej Zasadniczy problem polegał na tym, że sąd włoski, wi- wykładni prawa powinna mieć ograniczone zastosowanie w przypad- dząc rozbieżność przepisów włoskiego kodeksu postępowa- ku prac dostosowawczych w zakresie III filaru UE. W znakomitym nia karnego z decyzją ramową, faktycznie starał się zasto- stopniu obejmuje to bowiem decyzje ramowe z zakresu prawa karne- sować przepisy decyzji ramowej w miejsce przepisów kra- go (...). Potencjalne rozbieżności między kodeksem karnym (...) a pra- jowych. Takie rozwiązanie jest niedopuszczalne, ponieważ wem Unii Europejskiej powinny być niwelowane za pomocą interwen- bezpośredni skutek decyzji ramowej jest wykluczony przez cji legislacyjnych. Należy tu bowiem pamiętać o fundamentalnych za- art. 34 ust. 2 lit. b TUE. Natomiast sięganie po konstruk- sadach prawa karnego, w szczególności zaś zasadzie nullum crimen cję wykładni prawa krajowego w zgodzie z prawem wspól- sine lege scripta oraz nullum crimen sine lege certa .78 Stwierdzał notowym (tu: unijnym) również może być problematyczne, tym samym, jak się wydaje, że wykładnia taka powinna być ponieważ zasada zgodnej wykładni nie może prowadzić do wykluczona w odniesieniu do aktów przyjętych w trzecim fi- wykładni contra legem ani pogarszać sytuacji jednostki w ra- larze Unii Europejskiej. mach postępowania karnego, co mogło mieć miejsce w oma- Z kolei według C. Mika można dokonać rozszerzenia obo- wianej sprawie. Trybunał Sprawiedliwości uznał jednak, iż wiązku wykładni zgodnej na akty trzeciego filaru79 z zastrze- zasada zgodnej wykładni obowiązuje również w przypadku decyzji żeniem, że stosowanie takiej wykładni może mieć ograni- ramowych. Aby osiągnąć rezultat zamierzony przez decyzję ramową czone znaczenie ponieważ chodzi głównie o normy kar- i przez to zastosować się do art. 34 ust. 2 lit. b TUE, dokonujący wy- ne. A z zasad ogólnych prawa wynika, iż wykładnia nie może kładni sąd, stosując prawo krajowe, ma obowiązek dokonać wykład- powiększać ani tworzyć odpowiedzialności karnej jednostki, ni tego prawa, na ile to tylko możliwe, w świetle brzmienia i celów gdyby decyzja ramowa nie została wykonana lub została wy- tej decyzji ramowej .82 ETS zastrzegł, iż wykładnia taka nie bę- konana w sposób błędny.80 dzie wymagana, gdyby stało to w sprzeczności z ogólnymi Pogląd tego drugiego autora znalazł potwierdzenie w orze- zasadami prawa, takimi jak pewność prawa czy niedziałanie czeniu z 16.06.2005 r. C-105/03 Pupino.81 Może mieć ono prawa wstecz. Wykładnia zgodna z decyzją ramową nie mo- charakter przełomowy, ponieważ wskazuje na to, że sądy kar- głaby zostać wykorzystana dla zaostrzenia odpowiedzialno- ne państw członkowskich Unii Europejskiej, w tym Polski, ści karnej jednostki. Ale według Trybunału przepisy stano- będą musiały konfrontować przepisy krajowe implementujące wiące przedmiot pytania prejudycjalnego dotyczyły prze- unijne decyzje ramowe z treścią tych decyzji po to, by móc biegu postępowania i sposobu przeprowadzenia dowodów dokonać odpowiedniej wykładni przepisów krajowych. Orze- co powinno taką wykładnię dopuszczać. Nie może docho- czenie Pupino dotyczyło wykładni przepisów decyzji ramo- dzić do wykładni przepisów krajowych contra legem ale we- wej Rady 2001/220/WSiSW w sprawie pozycji ofiar w po- dług Trybunału, w podanej sprawie możliwa była wykład- stępowaniu karnym. Decyzje ramowe przyjmowane w ra- nia przepisów prawa krajowego zgodnie z decyzją ramową. mach współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych ETS zastrzegł jedynie, iż to do sądu krajowego należy zba- wymagają implementacji do prawa krajowego i w myśl art. 34 danie, czy ta wykładnia rzeczywiście jest możliwa. Wresz- ust. 2 lit. b TUE nie mogą wywoływać bezpośredniego skut- cie, dokonując wykładni art. 2, 3 i 8 ust. 4 decyzji ramowej ku. Decyzja ramowa w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu w sprawie ochrony ofiar, Trybunał uznał, iż należy je inter- karnym miała zostać wprowadzona do prawa państw człon- pretować tak, że sąd krajowy musi mieć możliwość zezwo- kowskich UE do 22.03.2002 r. Republika włoska implemen- lenia małym dzieciom, które twierdzą, że padły ofiarą złe- towała decyzję przez dokonanie zmian we włoskim kodeksie go traktowania, na składanie zeznań w sposób umożliwia- postępowania karnego. Pytanie prejudycjalne sądu włoskiego jący zagwarantowanie im odpowiedniego poziomu ochrony, zostało skierowane w ramach postępowania karnego prowa- na przykład poza rozprawą i przed jej terminem (tak w sa- dzonego przeciwko pani Marii Pupino, nauczycielce przed- mej sentencji wyroku i w pkt 61 uzasadnienia), nawet jeśli szkola. Postawiono jej zarzut bicia dzieci, które w trakcie zda- przepisy włoskie tego nie przewidują. rzeń nie miały ukończonych pięciu lat. Sąd włoski miał wąt- Orzeczenie Pupino można odczytywać jako potwierdze- pliwości, czy przepisy włoskiego kodeksu postępowania kar- nie, iż sądy państw członkowskich UE mają w taki sam spo- nego dotyczące możliwości przeprowadzenia dowodu z ze- sób stosować dyrektywy wspólnotowe, jak i decyzje ramowe znań małoletnich już w postępowaniu przygotowawczym UE. Oznaczałoby to, że w pośredni i na razie zawoalowany (przed trafieniem sprawy na rozprawę) są zgodne z decyzją ramową. Przepisy włoskie dopuszczały bowiem możliwość przesłuchania dzieci przed rozprawą wyłącznie w przypadku przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. 78 A. Aazowski, Proeuropejska wykładnia prawa..., s. 193. W związku z tym pani Pupino podnosiła, że włoski sędzia 79 C. Mik, Wykładnia zgodna prawa..., s. 128. 80 C. Mik, Wykładnia zgodna prawa..., s. 149. śledczy nie ma prawa przesłuchać ośmiorga dzieci świad- 81 Jeszcze nieopublikowane w Zbiorze Orzecznictwa TS. Por. uwagi dot. ków i ofiar działania pani Pupino zanim sprawa nie trafi do tego orzeczenia w: J. Barcz, Europejski nakaz aresztowania konsekwencje bra- sądu. Decyzja ramowa przewiduje natomiast, iż w przypadku, ku transpozycji lub wadliwej transpozycji decyzji ramowej w państwie członkow- gdy istnieje potrzeba ochrony ofiar, w szczególności tych najbardziej skim UE, Europejski Przegląd Sądowy 2005/1, s. 13; A. Grzelak, Euro- pejski nakaz aresztowania orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z punktu wi- wrażliwych, przed skutkami dostarczania dowodów na sali rozpraw, dzenia prawa Unii Europejskiej, Europejski Przegląd Sądowy 2005/2, s. 26, każde państwo członkowskie zapewnia, aby ofiary mogły, w drodze de- 28; K. Kowalik-Bańczyk, Europejskie współdziałanie w sprawach karnych, cyzji podejmowanej przez sąd, zostać uprawnione do składania zeznań Rzeczpospolita z 7.07.2005 r., nr 157, s. C3. w sposób umożliwiający osiągnięcie tego celu... (art. 8). 82 Pkt 43 uzasadnienia. Europejski Przegląd Sądowy grudzień 2005 17 ARTYKUA sposób Trybunał potwierdza działanie zasady prymatu prawa Unii Europejskiej nad prawem państw członkowskich rów- Summary nież w dziedzinie współpracy policyjnej i sądowej w spra- The principle of indirect effect is analysed in this article by confron- wach karnych. ting the obligation of conform interpretation with its limits, set in the jurisprudence of European Court of Justice. First, the author Podsumowanie explains the nature and legal basis of indirect effect. Then, the de- velopment of this principle is presented with some indications as Należy podkreślić, że każdy organ sądowy bądz admini- to the scope of conform interpretation. Further, it is explained how stracyjny stosujący prawo polskie powinien liczyć się z obo- this extremely broad obligation of confronting every national rule wiązkiem dokonywania wykładni prowspólnotowej polskich with the whole body of Community acquis was gradually limited przepisów, w przeciwnym bowiem razie działa wbrew za- by European Court of Justice. Finally, the author discusses the po- sadzie lojalności zawartej w art. 10 TWE. Zgodnie z opinią ssibility of applying the principle of conform interpretation within Rzecznika Generalnego Lgera w sprawie C-173/03 Traghet- third pillar of European Union. ti,83 naruszenie prawa wspólnotowego prowadzące do powsta- nia odpowiedzialności odszkodowawczej wobec podmiotów prywatnych może polegać m.in. na niedokonaniu zgodnej dr Krystyna Kowalik-Bańczyk z prawem wspólnotowym wykładni prawa krajowego84 przez Autorka jest asystentem w Europejskiej Wyższej Szkole w tym przypadku włoski Sąd Najwyższy, który nie zwró- Prawa i Administracji oraz w Centrum Europejskim Uni- cił się z pytaniem prejudycjalnym do ETS. Jeżeli Trybunał wersytetu Warszawskiego. Sprawiedliwości zgodziłby się z przedstawionym w tej opi- nii rozumowaniem Rzecznika, to oznaczałoby to, że możli- 83 Opinia w sprawie C-173/03 Traghetti del Mediterraneo SpA przeciwko Republice wa jest odpowiedzialność odszkodowawcza państwa za do- Włoskiej z 11.10.2005 r., niedostępna w jęz. polskim. konanie niezgodnej z prawem wspólnotowym wykładni pra- 84 Por. pkt 61 opinii gdyby doszło do rażącego nieuwzględnienia istnieją- wa krajowego. cego orzecznictwa Trybunału na dany temat. Europejski Przegląd Sądowy grudzień 2005 18