Karasowska A , Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej


Aleksandra Karasowska
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie
Krzywdzenie dzieci
w rodzinie alkoholowej
Szacuje się, że w Polsce w rodzinach alkoholowych żyje około 2 mln dzieci. W rodzinach
tych działają czynniki, które w istotny sposób utrudniają ich funkcjonowanie i wpływa-
ją na sytuację żyjących w nich dzieci, takie jak alkoholizm jednego lub obojga rodziców,
wspołuzależnienie, dysfunkcje ról rodzinnych, zaburzenia psychiczne rodziców (depresja,
osobowość aspołeczna), brak umiejętności życiowych (w szczególności wychowawczych),
bieda. Wiele z tych dzieci doznaje w swoich rodzinach krzywdy  różnych form przemo-
cy i zaniedbania. Dzieci te nie mogą zmienić swojej sytuacji. Ich cierpienie nie kończy
się na doświadczeniach przeżywanych w rodzinie. Niektóre z nich mają trudności
w przystosowaniu się do wymagań środowiska pozarodzinnego, odnoszą niepowodzenia
szkolne i w kontaktach z rówieśnikami. Skutki krzywdy doświadczonej w dzieciństwie
mogą rozciągać się na ich dalsze życie. Część z tych dzieci jest predysponowana do po-
wtórzenia losu swoich rodziców.
Autorka artykułu opisuje krzywdę i jej skutki dla rozwoju, opierając się na własnych do-
świadczeniach z pracy terapeutycznej z rodzinami alkoholowymi oraz z prowadzonych
szkoleń i konsultacji dla profesjonalistów pracujących z dziećmi alkoholików.
Szacuje się, że w Polsce w rodzinach al- powanie zaburzeń u drugiego rodzica
koholowych żyje około 2 mln dzieci, z cze- (współuzależnienie), stopień degradacji
go ponad połowa z nich znajduje się w sy- życia rodziny, dostępność wsparcia ze-
tuacji drastycznie zagrażającej ich zdro- wnętrznego.
wiu i rozwojowi1. Na sytuację dziecka wy- W niniejszym artykule autorka, opierając
chowującego się w rodzinie alkoholo- się na własnych doświadczeniach w pra-
wej wpływa wiele czynników związanych cy terapeutycznej z rodzinami alkoholo-
z funkcjonowaniem środowiska rodzin- wymi oraz z prowadzonych przez siebie
nego  zarówno tych specyficznie alkoho- szkoleń i konsultacji2, prezentuje uwarun-
lowych, jak i niespecyficznych. Szczególne kowania i obszary krzywdy doznawanej
znaczenie ma tu fakt picia jednego lub przez dzieci alkoholików, a także skutki
obojga rodziców, wzorzec picia, wystę- dla rozwoju i funkcjonowania dziecka.
1
www.parpa.pl.
2
Mowa tu o doświadczeniach w pracy w Wojewódzkim Ośrodku Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia
w Gdańsku, a także o doświadczeniach z prowadzonych szkoleń i konsultacji dla osób pracujących z dziećmi
alkoholików w świetlicach socjoterapeutycznych.
1
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
Czynniki działające w rodzinie alkoholowej,
które mają wpływ na krzywdę dziecka
Alkoholizm
Osoba uzależniona pije w sposób nie- cie męża znacząco wpływa na jej zacho-
kontrolowany, niszcząc siebie i rodzinę. wanie i kondycję psychiczną. U wielu żon
W miarę rozwoju choroby coraz bardziej alkoholików rozwija się zaburzenie przy-
traci kontrolę nad swoim zachowaniem, stosowania, zwane współuzależnieniem3,
może także pojawić się agresja, która pro- które upośledza funkcjonowanie w roli
wadzi do przemocy. Życie rodziny koncen- matki. Koncentracja na alkoholiku, kon-
truje się na alkoholiku, na zapobieganiu trolowanie go, walka o butelkę, pochła-
piciu lub neutralizowaniu jego skutków. nia całą energię i uwagę, doprowadzając
Wzór picia w istotny sposób wpływa na po- do zaniedbywania potrzeb dzieci.
ziom destrukcji w rodzinie  upijanie się,
Dysfunkcyjny system rodzinny
połączone z agresją i nieprzewidywalnym
zachowaniem, może być bardziej uciążli- Rodzina alkoholowa jest systemem dys-
we dla bliskich osób, niż zamykanie się
funkcyjnym, którym rządzą sztywne regu-
z butelką w pokoju i wycofywanie z życia
ły, służące utrzymaniu chorej równowagi:
rodzinnego. Długotrwałe ciągi alkoholo-
  nie mów , czyli zachowaj milczenie na
we na przemian z okresami abstynencji
temat tego, co dzieje się w rodzinie;
skazują rodzinę na życie jak na huśtawce.
  nie ufaj zarówno członkom własnej ro-
Ogromne znaczenie ma fakt picia jed-
dziny, jak i obcym, ponieważ zaufanie
nego lub obojga rodziców. Dziecko mające
zagraża doznaniem krzywdy;
pozytywny związek z choćby jednym tylko
  nie odczuwaj , to znaczy nie zagłębiaj się
opiekunem, może być odporniejsze na dys-
we własne emocje (bądz  twardy ).
funkcyjne oddziaływanie rodziny niż takie,
które nie ma nawet tego (Bushweller 1995).
Życie członków rodziny jest podporząd-
W sytuacji kiedy piją oboje rodzice, spo- kowane konieczności utrzymania tajem-
żywanie alkoholu staje się normą, co bar- nicy, obejmującej picie i jego skutki, tzw.
dzo zwiększa prawdopodobieństwo przeka- tabu. Rodzina zaprzecza problemom,
zania dziecku negatywnych wzorców ro- ukrywa je przed światem zewnętrznym,
dzinnych. Ponadto, kiedy degradacja wy- co prowadzi do izolacji i zmniejszenia szan-
wołana uzależnieniem dotyczy obojga ro- sy na otrzymanie pomocy.
dziców, maleją szanse dziecka na otrzy- Zarówno osoby uzależnione, jak
manie opieki i wsparcia w rodzinie.
i współuzależnione w sposób destrukcyj-
ny pełnią role rodzinne  małżeńskie i ro-
Współuzależnienie
dzicielskie. W relacji między małżonkami
Ważne z punktu widzenia sytuacji dziec- dochodzi do częstych konfliktów, które
ka jest funkcjonowanie współmałżonka kończą się awanturami lub zerwaniem
alkoholika. Dla wielu dzieci w rodzinach kontaktu. W tych rozgrywkach dzieci sta-
alkoholików niepijąca matka jest jedy- ją się obiektem manipulacji ze strony
nym zródłem oparcia. Niestety, często pi- rodziców. Wszyscy członkowie rodziny
3
Trwała adaptacja do stresora, jakim jest osoba pijąca i jej zachowanie, staje się przyczyną wystąpienia stałych
zaburzeń przystosowania u dorosłych członków rodziny alkoholika. Mimo iż współuzależnienie nie zostało jeszcze
wpisane przez Światową Organizację Zdrowia do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn
Zgonów, wielu specjalistów zajmujących się terapią problemów alkoholowych jest zgodnych, że można wyróżnić
szereg ściśle określonych objawów, które pozwalają na rozpoznanie u osoby badanej zespołu zaburzeń
osobowości, określanego mianem współuzależnienia (www.parpa.pl).
2
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
wchodzą w sztywne role, które ograni- osobowość aspołeczna), brak umiejętności
czają ich możliwość rozwoju i kształto- życiowych (w szczególności wychowaw-
wania własnej tożsamości4. czych), bieda. Są one niekiedy skutkiem
choroby alkoholowej lub ich geneza sięga
Inne problemy
okresu przed uzależnieniem. Współwystę-
W opisywanych rodzinach występują powanie wielu problemów powoduje, że
często także inne problemy, takie jak za- sytuacja dzieci wychowujących się w ta-
burzenia psychiczne rodziców (depresja, kich rodzinach jest szczególnie trudna.
Mapa krzywdy
Krzywdzenie dzieci to każde działanie współżyciem w małżeństwie, z kłopota-
lub bezczynność jednostki, instytucji lub mi bytowymi, zawodowymi itd. (Melli-
społeczeństwa jako całości i każdy rezul- bruda 2001).
tat takiego działania lub bezczynności,
Z moich doświadczeń w pracy z rodzi-
który deprawuje równe prawa i swobody
nami alkoholowymi wynika, że znacznie
dzieci i/lub zakłóca ich optymalny rozwój
częściej spotykamy się z tym drugim ro-
(Gill, za www.fdn.pl).
dzajem krzywdy. Atmosfera pełna napię-
Krzywdzenie może się odbywać w czte-
cia sprzyja agresji, a dziecko łatwo może
rech wymiarach:
się stać obiektem jej rozładowania zarówno
 przemoc fizyczna,
dla pijącego, jak i niepijącego rodzica.
Jest to tym bardziej prawdopodobne, że za-
 przemoc psychiczna,
równo alkoholicy, jak i osoby współuza-
 wykorzystanie seksualne,
leżnione łatwo tracą kontrolę nad swoim
 zaniedbywanie.
zachowaniem. Czasami problemy wycho-
W rodzinach alkoholowych dzieci do-
wawcze z dzieckiem stają się pretekstem
znają wszystkich tych rodzajów krzywdy.
do bicia, jednak nawet wtedy w rzeczywi-
stości służą rozładowaniu napięcia i od-
Przemoc fizyczna
wracaniu uwagi od problemu picia (tak
Dzieci, żyjąc w rodzinach alkoholo-
się dzieje w przypadku dziecka, które peł-
wych, znacznie częściej doświadczają prze-
ni rolę  kozła ofiarnego w rodzinie).
mocy fizycznej, niż dzieci pochodzące z in-
Przemoc dokonuje się w tych rodzi-
nych rodzin (Robinson 2003).
nach nie tylko pod wpływem alkoholu, ale
W krzywdzeniu fizycznym można do-
także na trzezwo. Wielu pacjentów, alko-
strzec dwie jego odmiany:
holików i żon zgłaszających się po pomoc
 dotkliwe karanie dziecka, w którym zada- do ośrodka, w którym pracowałam, przy-
wanie bólu jest uzasadnione regułami,
znawało się do bicia swoich dzieci5. Jed-
przepisami, oceną zachowania dziecka,
nak dzieci uczestniczące w prowadzonych
i często jest zniekształcane przez różne
przeze mnie grupach dużo rzadziej ujaw-
uzasadnienia, racjonalizacje;
niały takie fakty  chroniły swoich rodzi-
 krzywdzenie będące rezultatem agresji ców. Izolacja rodziny od świata zewnętrz-
rodziców i potrzeby rozładowania agre- nego sprzyjała rozwijaniu się przemocy.
sywnych uczuć, które bardzo często nie 16-letni chłopiec, mający problemy w szko-
mają nic wspólnego z dzieckiem, ale ze le, był katowany przez ojca za każdą złą
4
Zgodnie z systemowym ujęciem rodziny dzieci mogą przyjmować role bohatera, kozła ofiarnego, maskotki lub
zagubionego dziecka. Rola zostaje narzucona dziecku przez rodzinę i pomaga mu przetrwać w chorym systemie
rodzinnym (Robinson, Lyn Rhoden 2003).
5
Z badań przeprowadzanych wśród pacjentów placówek odwykowych wynika, że 40% z nich krzywdzi swoje
dzieci (Mellibruda 2001).
3
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
ocenę. Kiedy nie otrzymał promocji do na- krzywdy, związanej nie tylko z urazami
stępnej klasy, i on, i matka byli przekona- fizycznymi, ale także psychicznymi:
ni, że tym razem ojciec go zabije. Pomi-
 utraciły poczucie bezpieczeństwa w rela-
mo tak ogromnego poczucia zagrożenia,
cji z rodzicem, który stosował przemoc;
nie zdecydowali się szukać pomocy na
 zostały zdradzone przez drugiego ro-
zewnątrz, woleli podrobić świadectwo.
dzica, który nie potrafił ochronić ich
Inny chłopiec pod wpływem wstrząsu
przed przemocą;
emocjonalnego wyznał mi, że jest mal-
 zostały pozbawione jakiegokolwiek opar-
tretowany przez ojca, który wychowuje
cia i poczucia bezpieczeństwa, także ze-
go samotnie po śmierci matki: Tata bije
wnętrznego, i to często w sytuacji za-
mnie, kiedy wraca do domu pijany. Po-
grożenia życia;
znaję to po jego krokach i wtedy się cho-
 za potrzebę więzi z rodzicami musiały
wam, ale zwykle mnie znajduje. Bije aż się
zapłacić przyjmowaniem bólu i upo-
zmęczy. Jednak pózniej, gdy chłopiec
korzenia;
ochłonął, próbował mnie przekonać, że
 szukając pomocy, czuły się winne zdra-
tata jest dobry  kiedy nie pije, gotuje obia-
dy rodziców;
dy, opiekuje się mną [...].
Dzieci często przyznawały, że są ofia-  chroniąc rodziców, przyjmowały na sie-
rami przemocy, ale dopiero wtedy, kiedy bie odpowiedzialność za przemoc, płacąc
odnosiły widoczne urazy. Niektóre nawet za to poczuciem winy.
wówczas próbowały zaprzeczać, twier-
Przemoc psychiczna
dząc, że, na przykład, pobiły się z kole-
gą. Starsza młodzież w rozmowach cza- Przemoc psychiczna w rodzinach al-
sami ujawniała poważne urazy, na przy- koholowych ma wiele odmian.
kład złamania, które nie były leczone.
Poniżanie, wyzwiska, zastraszanie
Mama nie poszła ze mną do lekarza, bo
wtedy by się wydało, że tata pije i bije nas.
W rodzinach, z którymi pracowałam,
Nie puszczała mnie do szkoły, aż mi się
przemoc słowna pojawiała się niemal za-
zrosło  wyznała pacjentka, której na pa-
wsze. W pełnych napięcia relacjach po-
miątkę tego wydarzenia pozostał nie-
między członkami tych rodzin wyzwiska
sprawny palec u ręki.
stawały się podstawowym sposobem wy-
18-letnia dziewczyna mieszkała z dziad-
rażania negatywnych uczuć, a poniżanie
kami. Jej rodzice, alkoholicy, od lat byli
służyło podbudowaniu poczucia własnej
pozbawieni władzy rodzicielskiej, jednak
wartości. Pijany ojciec sadzał w kuchni
pomimo tego kilka razy w miesiącu od-
matkę i córki i przez wiele godzin im wy-
wiedzała ich. Podczas tych wizyt była
myślał, obrzucając wyzwiskami i obwi-
przez nich bita, co ukrywała przed dziad-
niając o swoje niepowodzenia życiowe.
kami: Chodziłam tam, bo martwiłam się
W tym czasie nie wolno im było się ru-
o nich, że zapiją się na śmierć, że ojciec za-
szyć ani odezwać.
bije matkę. Czułam się winna, że ja mam
Takie traktowanie szczególnie dotyka-
dobrze, a oni żyją w nędzy. Nie mogłam po-
ło dzieci, które dopiero odkrywały, kim są
wiedzieć dziadkom, że mnie biją, bo zaka-
i budowały obraz siebie, opierając go w du-
zaliby mi tych kontaktów.
żym stopniu na informacjach otrzymywa-
W opisanych przypadkach mechani-
nych od rodziców.
zmy działające w rodzinie alkoholowej
Dwie siostry, blizniaczki, od dzieciństwa
sprzyjały narastaniu przemocy przez wie-
słyszały, że są głupie i nic w życiu nie osią-
le lat i jednocześnie utrudniały jej ujaw-
gną. Niepowodzenia szkolne stawały się pre-
nienie. Dzieci doznawały tu szczególnej
tekstem do kolejnych wyzwisk i upokorzeń.
4
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
Niestety, często działał tu mechanizm ga przemoc jako nieuchronny aspekt ro-
 samospełniającego się proroctwa  wy- dzinnego życia, gdzie zwycięża silniejszy,
zywane dzieci zachowywały się zgodnie a słabszy zostaje upokorzony, może uznać,
z przyczepionymi im etykietkami  nieuka , że sprawca oferuje więcej oparcia i szans
 złodzieja czy  nieudacznika . na przetrwanie.
Najbardziej dramatyczne są te sytuacje,
Dziecko jako świadek przemocy
gdy ojciec  sprawca przemocy wybiera
pomiędzy rodzicami
syna do roli swojego  pomocnika (Kara-
sowska 2001). Pacjentka opowiadała, jak
Matki, z którymi pracowałam, często
mąż trzymał ją i zachęcał kilkunastolet-
mówiły: On jest dobrym ojcem, bije tylko
niego syna do bicia. Mówił mu, że matka
mnie, dzieci nie rusza. Nie zdawały sobie
jest zła i głupia, dlatego trzeba ją wychować.
sprawy z tego, że dzieci zmuszone do
uczestniczenia w takich sytuacjach dozna- Również inne pacjentki w grupie dla
ją poważnych urazów. Doświadczają po- osób doznających przemocy skarżyły się
na agresje ze strony dorastających dzieci,
dwójnej straty  oboje rodzice, zarówno
sprawca, jak i ofiara, przestają być zró- najczęściej chłopców.
Przemoc niszczy zasoby zaradcze ko-
dłem oparcia i poczucia bezpieczeństwa.
W stosunku do rodzica, który stosuje prze- biety, uniemożliwia jej prawidłowe funk-
moc, dziecko może odczuwać lęk, żal, któ- cjonowanie w roli matki. Często nawet na-
turalne w rozwoju dziecka zachowania (wy-
ry z czasem zmienia się w nienawiść.
rażanie własnej woli, bunt) odbiera jako
Z kolei rodzic wchodzący w rolę ofiary
zostaje zdeprecjonowany w oczach dziec- dominację dziecka nad nią i reaguje wy-
ka, okazuje się zbyt słaby, bezradny i dziec- cofaniem oraz uległością.
ko widzi, że nie może liczyć na jego ochro- Matka czteroletniego chłopca przekony-
wała mnie, że jej synek jest od niej silniej-
nę. Jednocześnie boi się o niego, czuje się
szy: On zachowuje się tak jak ojciec, krzy-
odpowiedzialne. Często w takiej sytuacji
traci szacunek do obojga rodziców, któ- czy na mnie, wyzywa, bije pięściami, boję
się go i cała kulę się w sobie. Rolą rodzica
rzy przestają być dla niego autorytetem.
jest kontrolowanie agresywnych zachowań
Niekiedy dziecko, nie mogąc poradzić
dziecka oraz uczenie go samokontroli.
sobie z lękiem i bezradnością, porzuca
rolę biernego świadka i wchodzi pomię- Szczególne zadanie przypada ojcu  po-
winien chronić matkę przed agresją syna.
dzy rodziców jako obrońca ofiary. Młoda
W opisanych tu przypadkach doszło
dziewczyna wyraznie pamiętała moment,
gdy, mając 7 lat, świadomie podjęła decy- do poważnego nadużycia. Ojcowie wykorzy-
zję, że będzie bronić matkę. Zaczęła krzy- stywali naturalną potrzebę dziecka iden-
czeć na ojca, który ją dusił, i ten przestra- tyfikacji i bliskości, wzmacniając agresję
szył się. Od tego czasu, będąc przekona- chłopca i kierując ją przeciwko matce.
Dziecko przeżywało straszliwe rozdarcie.
na, że życie matki zależy od niej, bała się
wychodzić z domu, nigdzie nie wyjeżdża- Aby utrzymać związek z ojcem, musiało
ła. Często, gdy stawała w jej obronie, ścią- niszczyć własną matkę. Jeśli ona nie po-
trafiła postawić granic, spełniała się jego
gała na siebie agresję ojca.
Sytuacje, w których dzieci poprzez de- najgorsza obawa, że własną agresją jest
w stanie zniszczyć najbliższą osobę, któ-
strukcyjne postawy dorosłych są zmuszone
do podejmowania tak dramatycznych decy- rej tak potrzebuje. Jest to bardzo poważ-
ny uraz dla psychiki dziecka.
zji, należy uznać za przemoc psychiczną.
Z relacji matek wynika, że chłopcy
Zdarza się, że dziecko uczestniczące
w przemocy pomiędzy rodzicami identy- cierpieli na zaburzenia snu, mieli kosz-
fikuje się ze sprawcą. Ma to swoje uza- mary nocne, silne lęki, niekontrolowane
sadnienie psychologiczne. Jeżeli spostrze- ataki agresji wobec innych osób, przed-
5
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
miotów, autoagresji. Zaburzenia obejmo- staje oszukane  rodzic w zależności od
wały prawie wszystkie sfery funkcjono- swoich potrzeb raz traktuje je jak doro-
wania dziecka; dochodziło nawet do sa- słego partnera, raz jak dziecko.
mouszkodzeń i prób samobójczych. Dochodzi tu do odwrócenia więzi
Dzieci często szukały ukojenia i wspar- (Brown1995). Zdrowa więz opiera się na
cia po aktach agresji właśnie u matki. przypisywaniu naczelnego miejsca potrze-
Syn jednej z pacjentek, siedemnastolatek, bom dziecka, jednak w rodzinach alkoho-
przychodził w nocy i kładł się na dywani- lowych więz jest warunkowa i narażona
ku przy jej łóżku. Inny chłopiec przytulał na zerwanie. Rodzice w relacjach z dziec-
się do matki, płakał i obiecywał, że już ni- kiem przejawiają egocentryzm. Oczeku-
gdy więcej jej nie uderzy. W dalszym ją, że to ono dostosuje się do ich potrzeb.
przebiegu dochodziło do utrwalenia aspo-
Szantaż emocjonalny
łecznych wzorców, zachowań i zniszczeń
w rozwijającej się osobowości dziecka.
Zdarza się, że rodzice w rodzinach alko-
Można dyskutować, czy te dzieci są spraw- holowych oczekują od swoich dorastają-
cami przemocy, czy jej ofiarami. Sądzę,
cych dzieci poświęcenia własnego życia
że za przemoc w tym przypadku są odpo- w imię interesów rodziny, i każdy przejaw
wiedzialni oboje rodzice.
niezależności lub zaspokajania własnych
potrzeb traktują jako zagrażający dla
Dziecko jako powiernik i opiekun rodziców
nich. Dążąc do podporządkowania dziec-
W rodzinach alkoholowych dzieci często ka swoim potrzebom, posuwają się często
są wykorzystywane emocjonalnie, na przy- do szantażu emocjonalnego. Jako  argu-
kład stają się powiernikami jednego z rodzi- mentu przetargowego używają tego, na
ców, czy to alkoholika, czy współmałżonka. czym dziecku zależy najbardziej  grożą
15-letnia dziewczynka, najstarsze dziec- odebraniem miłości i przynależności do
ko w rodzinie, była podporą matki: Kiedy rodziny, czasami odebraniem sobie życia
ojciec pił, musiałam wysłuchiwać zwie- lub pogorszeniem stanu zdrowia. W ta-
rzeń dotyczących jego zachowań  żalów, kich przypadkach dzieci ustępują, bojąc
pretensji i krzywd, czasami nawet szczegółów się zerwania więzi z rodzicami lub, jeżeli
ich współżycia seksualnego. Mama mówiła, odważą się przeciwstawić  płacą za to
że beze mnie nie przeżyłaby tego. Czułam lękiem, samotnością i poczuciem winy.
się dumna, że mama traktuje mnie jak do- 17-letnia dziewczyna usłyszała, że nie
rosłą, ale też odpowiedzialną za nią, za jej ma po co wracać do domu, jeżeli dalej
samopoczucie i szczęście. Próbowałam jej będzie się spotykać ze swoim chłopcem.
pomóc, po nocach myślałam o jej proble- Matka pewnego chłopca kilkakrotnie na
mach, mówiłam, co ma zrobić. A potem, jego oczach próbowała podciąć sobie ży-
kiedy ojciec przestawał pić, ona szła z nim ły, za każdym razem mówiąc, że to dlate-
do łóżka, a mnie zaczynała traktować jak go, że nikt jej nie kocha.
dziecko, na nic mi nie pozwalała. Czułam Szantaż emocjonalny przybiera szcze-
się zdradzona i oszukana. gólnie dramatyczny wymiar, kiedy rodzi-
Dzieci, podobnie jak ta dziewczynka, ce walczą ze sobą, przeciągając dziecko
zostają wciągane w świat przeżyć i spraw na swoją stronę. 12-letniemu chłopcu oj-
dorosłych, są wykorzystywane jako po- ciec alkoholik powiedział, że nie jest jego
wiernicy, doradcy, opiekunowie. Krzyw- synem po tym, jak odważył się stanąć
da jest tu ogromna  dziecko traci prawo w obronie matki.
do dzieciństwa, niewinności, ochrony. Wiele dzieci musi podejmować decyzje,
Jest obarczone sprawami, które obciąża- czy zeznawać w sprawach sądowych prze-
ją je emocjonalnie, zabierając czas i ener- ciwko rodzicowi. Są zastraszane i szanta-
gię potrzebną do rozwoju. W dodatku zo- żowane. Wiedzą, że czegokolwiek nie
6
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
zrobią, zawsze jednego z rodziców będą Pijany ojciec wchodził w nocy do łóż-
miały przeciwko sobie i mogą go stracić. ka nastoletniej córki. Twierdził, że mu się
pomyliło, myślał, że to żona. Inny mężczy-
Odrzucenie
zna czuł się odtrącony przez żonę i zra-
niony w swojej męskości, ponieważ odmó-
Do odrzucenia dziecka często dochodzi,
kiedy wkracza ono w okres dorastania i za- wiła mu współżycia i wyprowadziła się
do pokoju dziecka. Swoje potrzeby seksu-
czyna manifestować swoją tożsamość
(własne potrzeby, przekonania, zaintereso- alne przeniósł na najstarszą córkę, którą
zaczął traktować jak dorosłą partnerkę,
wania, wizje życia, więzi z osobami spoza
i współżył z nią. Matka, zajęta swoimi pro-
rodziny). Konflikty z rodzicami kończą
blemami, nie reagowała aż do czasu, gdy
się dla dziecka okazywaniem przez nich
obojętności i wrogości, długotrwałym mil- dziewczynka znalazła się w pogotowiu
czeniem, odmową opieki i pomocy, wy- opiekuńczym z powodu ucieczek z domu
rzucaniem z domu. Dziecko, chcąc odzy- i agresywnego zachowania.
Czasami wykorzystanie przybiera lżej-
skać miłość, musi poświęcić własne  ja .
Młoda dziewczyna zrezygnowała z wyma- sze formy. Ojciec jednej z dziewczynek cho-
dził po domu w samych slipkach i onani-
rzonych studiów w innym mieście, zostając
z matką alkoholiczką. Podjęła pracę nie speł- zował się na jej oczach. Czasami też pod-
szczypywał ją lub robił uwagi na temat jej
niającą jej aspiracji, żeby ją utrzymywać.
Matka przepijała zarobione przez nią pie- ciała, które miały podtekst seksualny. Mat-
niądze. Dziewczyna zapłaciła za to poczu- ka traktowała dorastającego syna jak  swo-
jego mężczyznę : chłopiec miał ją czesać,
ciem życiowej klęski i zdrady samej siebie.
robić masaże, myć plecy w kąpieli. Okazy-
Czasami odrzucenie przez rodzica nie
wynika w żaden sposób z działania dziec- wała też silną zazdrość o jego koleżanki.
ka, ale jest skutkiem poważnych zabu- Wiele dzieci uczestniczących w terapii
rzeń w funkcjonowaniu psychicznym ro- opowiadało też o wykorzystaniu seksual-
dziców. Postępujące uzależnienie prowa- nym przez wujków, znajomych rodziny,
starszego brata. Takie sytuacje szczególnie
dzi do otępienia emocjonalnego  rodzic
zdarzały się w domach, gdzie były częste
staje się niezdolny do okazywania uczuć.
Czasami dochodzi też do poważnych znie- libacje, a dzieci pozostawały bez opieki.
kształceń w odbiorze rzeczywistości: oj-
Zaniedbanie
ciec  alkoholik podejrzewał żonę o cią-
głe zdrady, w pewnym momencie stwier- Czasami niepijąca matka potrafi zad-
dził, że najmłodszy syn nie jest jego dziec- bać o potrzeby dzieci. Gdzie indziej de-
kiem i zaczął nazywać go bękartem. gradacja ról rodzicielskich powoduje za-
niedbywanie dzieci w wielu ważnych dla
Wykorzystanie seksualne
nich obszarach.
W rodzinach alkoholowych istnieje
Bezpieczeństwo i zdrowie
wysokie ryzyko wykorzystania seksual-
nego dzieci (Robinson 2003). Nadużywa- Dzieci często bywają pozostawiane
nie alkoholu sprzyja rozluznieniu kon- bez opieki w domu lub na ulicy, czasami
troli impulsów seksualnych. Ponadto do póznych godzin nocnych (kiedy w do-
niszczy więzi małżeńskie i powoduje wy- mu odbywały się libacje). Niekiedy prze-
stępowanie u alkoholików problemów bywają pod opieką pijanego rodzica, któ-
seksualnych. W związku z tym nawet oso- ry stanowi dla nich zagrożenie.
by, które nie mają skłonności pedofil- W wielu przypadkach rodzice nie in-
nych, mogą podejmować zachowania terweniują w sytuacji ryzykownych za-
seksualne wobec dzieci. chowań dzieci, np. takich jak używanie
7
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
substancji psychoaktywnych. Niektóre Przekazywanie norm i wartości
dzieci nie są leczone, chociaż występują
Nadużywanie alkoholu przez rodzi-
u nich symptomy choroby. Na przykład
ców może przyczyniać się do niekonse-
chłopiec, który nie dosłyszał z powodu
kwencji lub nieprzewidywalności działań
zapalenia ucha, otrzymał pomoc dopiero
wychowawczych (Holmes, Robins 1987).
po interwencji szkoły. Zdarza się, że w do-
Jedna z młodych pacjentek opowiadała,
mu brakuje jedzenia.
że kiedy matka była pijana, wszystko ucho-
W wielu rodzinach, pomimo dostatecz-
dziło jej płazem (nawet kradzież), nato-
nej sytuacji materialnej, nikt nie gotuje
miast gdy była  na głodzie , dziewczyna
obiadów, przez co dzieci nabierają nie-
bała się głośniej odezwać. Czuła, że mat-
prawidłowych nawyków żywienia. Rodzi-
ce nie chodzi o jej wychowanie, tylko o wła-
ce nie dbają o higienę: w świetlicach socjo-
sne potrzeby.
terapeutycznych, z którymi współpraco-
Przekazywanie norm i wartości w ro-
wałam, często zdarzały się dzieci odrzu-
dzinie alkoholowej jest utrudnione z wie-
cane przez kolegów z powodu brudnego
lu powodów: rodzice sami łamią normy,
ubrania i nieprzyjemnego zapachu. Noc-
tolerują niewłaściwe zachowania dzieci,
ne awantury w domu wielu dzieciom unie-
a niekiedy je do nich skłaniają. 14-letnia
możliwiają spokojny sen i odpoczynek.
dziewczynka była namawiana przez ro-
dzinę do składania fałszywych zeznań po
Rozwój intelektualny
to, żeby ochronić ojca alkoholika. Koniecz-
Większość dzieci, z którymi pracowa- ność zaprzeczania i utrzymania w tajem-
łam, miało mniejsze lub większe problemy
nicy problemu alkoholowego powoduje,
w nauce, często spowodowane zaniedba- że cała rodzina żyje w kłamstwie. Taka
niami ze strony rodziców. Rodzice nie in- sytuacja utrudnia rozwój moralny dzieci,
teresują się nauką dziecka, nie okazują mu
a czasami prowadzi do demoralizacji.
koniecznej pomocy, niekiedy nie zapew-
Nadmierna odpowiedzialność i obowiązki
niają warunków (miejsce do pracy, spo-
kój, przybory). Okazują bezradność, kie- Chaos i dezorganizacja życia rodzin-
dy pojawiają się trudności, przyzwalają nego powodują, że dzieci same próbują
na niechodzenie do szkoły. zapanować nad sytuacją, przejmując role
W wielu rodzinach, wobec przytłacza- rodziców  kosztem swego rozwoju inwestu-
jących je problemów, rozwój i wykształce- ją w przetrwanie rodziny. Niektóre wyka-
nie dziecka ma małe znaczenie. Dzieci po- zują orientację i umiejętności radzenia
zostawione bez pomocy, niekiedy przez sobie w różnych sytuacjach życiowych na
wiele lat, odnoszą porażki. Niektóre wypada- poziomie osób dorosłych: 9-letni chłopiec
ją z systemu szkolnego, inne dopiero w do- gotował posiłki, płacił rachunki, wydziera-
rosłym życiu, po odbyciu terapii odkry- jąc na nie pieniądze pijanemu ojcu; prał
wają, że mogą rozwijać się intelektualnie. ubrania i opiekował się młodszym rodzeń-
Często młodzieży, która kończy szkołę stwem. Jednak rzadko bywał w szkole,
średnią, brakuje środków materialnych nie nauczył się czytać ani pisać, a w rozwo-
do kontynuowania nauki, a także wspar- ju fizycznym zatrzymał się na poziomie
cia ze strony rodziny. Dziewczyna, która pięciolatka (pod względem wzrostu i wa-
osiągała dobre wyniki w szkole, usłyszała gi ciała)  z powodu niedożywienia i bra-
od matki: Tylko nie myśl, że będzie nas ku snu, przy jednoczesnym nadmiernym
stać na studia. Jej wizja dalszego życia wysiłku organizmu.
i motywacja do pracy rozsypały się  Przejęcie na siebie odpowiedzialności
przeniosła się do szkoły wieczorowej i nie przekraczającej siły dziecka prowadzi do
przystąpiła do matury. kolejnych urazów, np. 21-letnia student-
8
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
ka przeżywała ogromne poczucie winy wo- cyzji w ważnych sprawach życiowych, co
bec siostry, którą biła, gdy ta nie chciała od- jest spowodowane lękiem przed zmianą.
rabiać lekcji; 17-letni chłopiec w poczu-
Degradacja i rozpad rodziny
ciu bezsilności pobił swojego ojca, a potem
próbował popełnić samobójstwo. Niektóre
Rodziny alkoholowe, szczególnie te,
dzieci stają się nadmiernie kontrolujące,
w których współwystępuje wiele proble-
żyją w stanie ciągłej czujności, co często
mów, są zagrożone degradacją i rozpa-
prowadzi do zaburzeń psychosomatycz- dem. W przypadkach skrajnego zaniedba-
nych (bóle głowy, wrzody żołądka) lub cał- nia dzieci mogą trafić do instytucji, ta-
kowicie rezygnują z kontroli i odpowie- kich jak pogotowie opiekuńcze czy dom
dzialności, narażając się na poważne pro- dziecka6. Rozdzielenie z rodziną i wycho-
blemy w nauce lub pracy. Starsza mło- wanie instytucjonalne może się dla nich
dzież ma problemy z podejmowaniem de- stać zródłem dalszej krzywdy.
Skutki krzywdy doznawanej przez dzieci
Problemy w przystosowaniu się
do wymagań środowiska pozarodzinnego
Jedną z najważniejszych funkcji rodzi- Świat zewnętrzny oferuje dzieciom moż-
ny jest przygotowanie dziecka do doro- liwość zaspokajania ważnych potrzeb,
słego życia: zbudowania trwałych relacji wyrażenia uczuć, na które nie ma miej-
z ludzmi, podjęcia ról społeczno-rodzin- sca w rodzinie. Dziecko żyje w rozdarciu
nych i zawodowych. Rodzina alkoholowa pomiędzy rodziną i światem zewnętrz-
spełnia to zadanie w destrukcyjny spo- nym, przeżywa konflikty, często musi do-
sób. Dziecko wychowujące się w takiej konywać dramatycznych wyborów.
rodzinie kształtuje fałszywą wizję świata na Dziewczynka uczęszczająca na zajęcia
podstawie zaprzeczania problemom alko- w świetlicy socjoterapeutycznej zwierzy-
holowym i fałszywą wizję siebie samego, ła się ze swojego problemu. Na zajęciach
skonstruowaną na użytek chorej rodziny. w świetlicy mówiono o ważnych warto-
Otrzymuje też destrukcyjne wzory pełnie- ściach, w tym o uczciwości. Tymczasem
nia ról społecznych i radzenia sobie w sy- matka wieczorem wysłała ją na pole są-
tuacjach trudnych (Brown 1995). siadów, żeby podkradała ziemniaki. Dziew-
Można powiedzieć, że takie dziecko ży- czynka, postępując zgodnie z wolą matki,
je w dwóch światach, w których panują czuła się winna i zła. Jednocześnie czuła
sprzeczne reguły i wartości (Karasowska się odpowiedzialna za zdobycie pożywie-
2001). W rodzinie otrzymuje przekazy: nia dla rodziny.
Nie mów! Nie ufaj! Nie czuj! Nie zmieniaj! Dzieci pragną odnalezć swoje miejsce
Rządzi silniejszy. Świat jest straszny, wro- w środowisku, jednak szybko odkrywają,
gi. Wszystkie wartości są podporządko- że ich rodzina nie jest normalna i wsty-
wane konieczności utrzymywania tabu. dzą się tego. 8-letnia dziewczynka, której
Ważne potrzeby dziecka są sfrustrowane, rodzina została wyeksmitowana do ba-
a uczucia nie mogą być wyrażone. raków socjalnych, opowiadała w świetli-
Z takim bagażem dziecko idzie w świat cy, że mieszka w willi, a jej tato jest in-
zewnętrzny gdzie w relacjach z ludzmi żynierem. Pragnąc doświadczyć poczu-
ważne są: szczerość, zaufanie, otwartość, cia dumy ze swojej rodziny, konstruowa-
akceptacja, prawda, wyrażanie siebie. ła fikcyjną historię.
6
Szacuje się, że blisko 90% dzieci w populacji wychowanków placówek opiekuńczo-wychowawczych stanowią
dzieci alkoholików (www.parpa.pl).
9
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
W okresie dorastania wiele dzieci do- dził, że rodzice alkoholicy są agresywni
świadcza głęboko skrywanego poczucia i opisał typowe zdarzenia: siedział na
niższości i wyobcowania. Oto wypowiedz krześle i nagle przeleciało mu koło głowy
18-latki: Nigdy, nawet podczas najlepszej za- żelazko rzucone przez jednego z rodzi-
bawy, nie mogłam się pozbyć poczucia, że ców. Na szczęście zdążył się uchylić. In-
jestem gorsza i gdyby koledzy wiedzieli, ja- nym razem podczas bezsennej nocy po-
kich mam rodziców [... ]. Próbowałam to ja- czuł ulatniający się gaz  to rodzice zapo-
koś ukryć, ale wtedy zachowywałam się nie- mnieli zakręcić kurki. Zapytałam go, co
naturalnie i zniechęcałam innych do siebie. by się stało, gdybym pomogła mu zreali-
Dzieci żyjące w rodzinach alkoholowych zować cel, który sobie postawił, gdyby się
przystosowują się do życia w świecie cha- rozluznił i dobrze sypiał. Chłopiec zasta-
osu i przemocy. Wykształcają silne mecha- nowił się chwilę i stwierdził, że pewnie
nizmy obronne, które chronią ich równo- mógłby stracić życie.
wagę psychiczną, umożliwiają przetrwa-
Dorazne skutki krzywdy
nie w rodzinie, ale jednocześnie utrud-
niają funkcjonowanie w świecie zewnętrz- Dorazne skutki krzywdy doznawanej
nym. Czasami zachowanie dziecka bez zna- przez dzieci w rodzinach alkoholowych
jomości kontekstu rodzinnego wydaje się wynikają głównie z ciężkiego stresu, na
bardzo zaburzone, wręcz nienormalne. jaki są narażone. Powoduje on cierpienie
Matka 14-letnich blizniaczek przyszła i lęk, obniżenie odporności i zaburzenia
do mnie przerażona zachowaniem córek, somatyczne, urazy fizyczne i psychiczne
twierdząc, że na pewno potrzebują po- (Mellibruda 2001). Jak wynika z pracy
mocy psychiatry. Dziewczynki kupiły nóż opublikowanej przez Witolda Skrzypczy-
i mówiły, że zabiją ojca. Okazało się, że ka (2001), dzieci, które przeżyły w swoich
ojciec alkoholik i sprawca przemocy ata- rodzinach zdarzenia traumatyczne, naj-
kował matkę, która uciekała do pokoju częściej doświadczały takich uczuć, jak:
córek. Blizniaczki w rozmowie ze mną wstyd za rodzica (40%), poczucie winy
wyznały, że: Ostatnio ojciec dusił mamę (23%), strach przed rodzicem (41%), osa-
na naszym łóżku i nie mogłyśmy go po- motnienie (57%), złość lub nienawiść do
wstrzymać, bałyśmy się, że ją zabije, dlate- rodzica (80%). Jako konsekwencje trau-
go kupiłyśmy nóż, bo same mamy za mało matycznych przeżyć u dzieci mogą roz-
siły, żeby go pokonać. wijać się trudności w nauce, zaburzenia
Tak więc z pozoru szalone zachowanie zachowania, stany pourazowe7.
dziewczynek, w gruncie rzeczy, było funk-
Odrzucenie przez otoczenie
cjonalne  służyło ochronie życia matki,
jedynej osoby, która dawała im oparcie. Każde z zaburzeń będących reakcją
18-letni chłopak, skierowany do mnie dziecka na doznane urazy, początkowo
przez psychiatrę, skarżył się na bezsen- pełni funkcję adaptacyjną  ma pomóc w po-
ność, ciągłe napięcie i czujność. Nie po- radzeniu sobie ze skutkami traumy, w ut-
trafił się odprężyć nawet w bezpiecznym rzymaniu równowagi psychicznej. Jed-
otoczeniu i bardzo mu to przeszkadzało nak w dalszej perspektywie staje się zró-
w kontaktach z dziewczyną. Prosił o po- dłem kolejnych problemów w jego życiu.
moc w pozbyciu się napięcia i bezsenno- Wspomniana wcześniej dziewczynka, któ-
ści. Zapytany o sytuację w rodzinie stwier- ra przedstawiła w świetlicy fałszywy wize-
7
James B. (2003) pisze o stanach warunkowanych urazem psychicznym, które są zbiorem emocjonalnych zakłóceń,
mających swój początek w traumatycznych doświadczeniach. Opisuje dziewięć kategorii stanów pourazowych,
łącznie z ich typową dynamiką, konsekwencjami psychicznymi i charakteryzującym je zachowaniem: poczucie
winy, poczucie bezsilności, strata i porzucenie, fragmentacja doświadczenia cielesnego, stygmatyzacja, erotyzacja,
zachowania destrukcyjne, zaburzenia dysocjacyjne, zaburzenia relacji przywiązania. Opisane tu problemy często
występowały u dzieci alkoholików, z którymi pracowałam.
10
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
runek swojej rodziny, została odrzucona nie mają takie czynniki ryzyka, jak: zabu-
przez wychowawczynię i dzieci, kiedy praw- rzenia psychiczne występujące u rodzi-
da wyszła na jaw. Chłopiec, który był ofia- ców, wzór picia alkoholu, możliwości in-
rą przemocy ze strony pijącego ojca, stał telektualne rodziców, agresja w rodzinie,
się  czarną owcą w szkole. Jego nieuf- socjoekonomiczny status rodziny. Wystę-
ność i agresja w stosunku do nauczycieli powanie tych czynników w środowisku
i kolegów została przez nich odebrana ja- rodzinnym zwiększa prawdopodobień-
ko celowe, złośliwe działanie. Odrzucenie stwo wystąpienia zaburzeń u dziecka.
i represje, których doświadczał, powodo- W mojej praktyce obserwowałam u star-
wały narastanie zaburzeń w zachowaniu szej młodzieży (18 24 lat) skutki urazów
i chłopiec musiał odejść ze szkoły. doświadczonych we wcześniejszych okre-
Dzieci z rodzin alkoholowych niekiedy sach życia. Niektóre z nich miały charakter
traktowane są przez otoczenie jak  dzieci trudności rozwojowych, np. trudności
specjalnej troski . Zamiast wsparcia i nor- w zbudowaniu spójnego i adekwatnego ob-
malnego traktowania, otrzymują wtedy razu siebie, określeniu celów i drogi ży-
litość i pobłażanie. Dziewczynka, która ciowej (wybór szkoły, kariery zawodowej),
musiała się opiekować młodszym rodzeń- nawiązywaniu trwałych relacji przyjaciel-
stwem, kiedy matka piła, często nie przy- skich i intymnych. U części z tej młodzieży
chodziła do szkoły. W związku z tym mia- występowała tendencja do powtarzania
ła duże zaległości w nauce. Nauczyciele destrukcyjnych wzorów rodzinnych (nad-
usprawiedliwiali jej nieobecności i prze- używanie substancji psychoaktywnych,
pychali z klasy do klasy. Nie wierzyli, że stosowanie przemocy wobec partnera,
może się czegokolwiek nauczyć i chcieli, wybór partnera, który nadużywał alkoho-
żeby jak najszybciej odeszła ze szkoły. lu i/lub był agresywny). Występowały też
Powyższe przykłady pokazują, że otocze- zaburzenia o charakterze lękowym i de-
nie, w szczególności szkoła, często nie rozu- presyjnym oraz zaburzenia odżywiania.
mie problemów, jakie przeżywają dzieci Polskie badania nad dorosłymi dzieć-
alkoholików i nie potrafi im pomóc. Nie- mi alkoholików8 pokazują występowanie
właściwe reakcje wobec nich powodują podobnych problemów, jak u opisywanej
dalszą krzywdę. tu młodzieży: w ich obrazie siebie domi-
nuje pesymistyczna perspektywa i poczu-
Zagrożony rozwój
cie słabości w zmaganiu się z życiem (Ni-
Dzieci alkoholików narażone są na więk- kodemska 2002). Stwierdzono także u tych
sze ryzyko wystąpienia problemów w okre- osób nasilenie objawów psychopatolo-
sie rozwojowym, a także w dorosłym ży- gicznych: lęku, depresji, wrogości i nad-
ciu, takich jak: choroby psychosomatycz- wrażliwości interpersonalnej, którym to-
ne, zaburzenia emocjonalne i uzależnie- warzyszy słabe poczucie koherencji 
brak poczucia zrozumiałości i sensowno-
nia, brak satysfakcji z życia, trudności we
współżyciu z ludzmi, predyspozycje do sto- ści życia oraz poczucie braku zaradności
sowania przemocy. Można tu mówić o dłu- wobec trudności, jakie z sobą niesie.
Można sądzić, że problemy w funkcjo-
gofalowych skutkach krzywdy doznawanej
nowaniu dzieci alkoholików, które ujaw-
przez te dzieci (Mellibruda 2001).
niają się w okresie rozwojowym, mogą
Stopień zagrożenia nie jest jednakowy
dla wszystkich rodzin. Szczególne znacze- narastać w dalszych okresach życia.
8
Badania dorosłych dzieci alkoholików, zgłaszających się do Ośrodka Psychoterapii IPZ po pomoc psychologiczną
w latach 1996 2002.
11
Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej
Podsumowanie
Wiele dzieci wychowujących się w rodzi- mi. Skutki krzywdy doświadczonej w dzie-
nach alkoholowych doznaje poważnej ciństwie mogą się rozciągać na ich dalsze
krzywdy. Dzieci te nie mogą zmienić swo- życie. Część z tych dzieci jest predyspono-
jej sytuacji. Ich cierpienie nie kończy się wana do powtórzenia losu swoich rodzi-
na doświadczeniach przeżywanych w rodzi- ców. Tylko pomoc z zewnątrz, skierowa-
nie. Niektóre z nich odnoszą niepowodze- na na rodzinę i samo dziecko, może zapo-
nia szkolne i w kontaktach z rówieśnika- biec dalszym zniszczeniom w ich życiu.
It is estimated that about 2 million Polish children live in families with alcohol problems.
Such families' functioning - and thus the situation of children living there - is significantly
affected by several factors, such as alcohol abuse of one or both parents, co-addiction,
family roles dysfunctions, parents' mental disorders (e.g. depression and asocial personality),
lack of important life skills (especially parenting skills), and poverty. Many of these children
experience various forms of abuse and neglect in their families. They cannot change
their situation and their suffering is not restricted to the family life. Some of them have
difficulties in adapting to the demands of other (non-family) environments, failing at
school and in peer groups. Childhood abuse may have long-term effects on their lives.
Some of these children are predisposed to follow their parents' life paths. The author describes
abuse and its consequences for the child's development, drawing on her experience in
therapeutic work with alcoholic families, as well as training and consulting programs that
she has conducted for professionals working with children who live in such families.
Literatura
Bushweller K. (1995), The resilient child,  The American School Board Journal
nr 18 23.
Brown S. (1995), Bezpieczne przejście. Powrót do zdrowia dorosłych dzieci alkoholików,
Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa.
Holmes J.S., Robins L.N. (1987), The influence of childhood disciplinary experience on
the development of alcoholism and depression,  Journal of Child Psychology and
Psychiatry nr 28, s. 399 415.
James B. (2003), Leczenie dzieci po urazach psychicznych, PARPA, Warszawa.
Karasowska A. (2001), Przemoc w rodzinie z problemem alkoholowym,  Niebieska
Linia nr 3.
Mellibruda J. (2001), O zjawisku krzywdzenia dzieci w rodzinie,  Niebieska Linia nr 2.
Nikodemska S. (2002), Funkcjonowanie psychospołeczne DDA przed i po terapii,
 Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia nr 6.
Robinson B.E., Lyn Rhoden J. (2003), Pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholików,
PARPA, Warszawa.
Skrzypczyk W. (2000), Dzieci alkoholików  zdarzenia traumatyczne, PROM, Aódz.
12


Wyszukiwarka