Instytut Prasy i Wydawnictw "NOvum", Warszawa 1988
Rozdział I
Młody patrycjusz, odziany w tunikę, spadającą z ramion doskonale ułożonymi fałdami, zatrzymał na ulicy człowieka średniego wieku: - Dokąd tak spieszysz, Diomedesie? - Do kwestora, z ważnym interesem, Klaudiuszu. - Czy zobaczymy się dziś na wieczerzy u Glaukusa? - Nie! Nie zaprosił mnie. Żałuję, bo nikt w Pompejach nie wydaje tak dobrych uczt, jak on. - Zapewne! Szkoda tylko, że nie jest Grekiem w dawnym stylu. W obawie zawrotów głowy oszczędza wina. Diomedes uśmiechnął się złośliwie: - Sądzę, że nie tyle mu chodzi o głowę, co o samo wino. Mimo rozrzutności, nie zdaje się być bogatym, jak pysznie się mieni. - Ba! KIedy mu zabraknie sestercji, postaramy się o innego Glaukusa - odparł Klaudiusz wesoło. - Zgrywa się także w kości... - To nic! Dopóki ma za co nas ugaszczać, kochamy go. - Świetnieś to rzekł Klaudiuszu. Mam nadzieję, że i mnie pokochasz, kiedy zobaczysz moją piwnicę. Pozwolisz, że cię kiedyś do niej zaproszę. - Owszem. A nie poszedłbyś ze mną do kąpieli teraz? - Nie mogę. Śpieszę. Żegnaj. Vale! Spoglądając za odchodzącym, Klaudiusz mruknął do siebie: - Jakże źle wychowany jest ten człowiek, udający wiecznie zajętego. MNiema, że jego wina pozwolą nam zapomnieć o tym, że jest synem wyzwoleńca. Jedyną zaletą tych bogatych plebejuszów jest, że poczytują sobie za zaszczyt, gdy są ogrywani przez nas, patrycjuszów. Skierował się na Via Domitiana. Natłoczona wozami i pieszymi ulica wrzała życiem i gwarem. Dzwonki u mijających się szybko wozów brzęczały wesoło. Klaudiusz skinieniem głowy lub uśmiechem witał ich właścicieli - miał w Pompejach rozległe znajomości. - Klaudiuszu! - zawołał nań ktoś z wysokości wytwornego wozu, ozdobionego wspaniałymi płaskorzeźbami z brązu, wyobrażającymi olimpijskie igrzyska. Woźnica, siedzący z tyłu, wstrzymał lekkim ruchem dwa rasowe rumaki czystej partyjskiej krwi. Pan wozu wyskoczył ruchem pełnym gracji. Jego kształtna, młodzieńcza postać stanowiła wzór piękna, poszukiwany jeszcze przez ówczesnych rzeźbiarzy ateńskich. Doskonała regularność rysów świadczyła o pochodzeniu greckim. Nie nosił togi, którą modnisie epoki już poczytywali za śmieszność. Jaśniał całym blaskiem tuniki z tyryjskiej purpury, spiętej szmaragdami. Z szyi spływał mu złoty łańcuch w
kształcie węża, zakończony na piersi głową misternej roboty. Za haftowanym w arabeski pasem tkwiły worek, styl i tabliczki. - Jak spałeś po wczorajszej zabawie? - pytał wesoło. - Nieźle, kochany Glauku! - odparł Klaudiusz. - Ale ty wyglądasz promiennie, jak bóg Apollo. Patrząc na nas, każdy musiałby sądzić, że to ja byłem ograny, ty - szczęśliwym graczem. - Alboż strata podłego kruszcu może odebrać humor? Na Jowisza! dopóki młoda krew w żyłach, dopóki kwiaty wieńczą nam skronie, dopóki słuch nie stępiał na dźwięku lutni, a uśmiech LIdii lub Chloe przyśpiesza bicie serca - winniśmy zniewalać czas, aby dostarczał nam rozkoszy. A pamiętasz o dzisiejszej wieczerzy? - Któż mógłby zapomnieć o zaproszeniu Glaukusa. - Tak... tak! Wiesz co! Odeślę wóz i przejdziemy się razem... Gawędząc o różnych przedmiotach, szli lekkim krokiem przez ulice ludnego miasta. Zbliżyli się wreszcie do najbogatszej dzielnicy, w której wnętrza sklepów uderzały świetnością i harmonią barw malowideł al fresco. Wodotryski na skrzyżowaniach ulic odświeżały atmosferę letniego dnia. Przed najparadniejszymi sklepami tłoczyli się ludzie, ubrani przeważnie w purpurę. Przez tłum przeciskali się niewolnicy, niosący na głowach wytwornie rzeźbione naczynia z brązu. Wiejskie dziewczęta nawoływały przechodniów do kupna owoców i kwiatów. Zamiłowani w próżniactwie bogacze cisnęli się przy marmurowych tablicach wewnątrz winiarni, spijając ochoczo trunek. Strudzeni przechodnie obsiedli ławki pod zabezpieczającymi od skwaru zasłonami z purpury. Ateńska
dusza Glaukusa poddała się łatwo zachwyceniu wobec świetności i gwaru tego życia, które ich tu otoczyło. - Nie wspominaj mi o Rzymie! - mówił do Klaudiusza. Jego uciechy są zbyt ciężkie. Złocony dom NErona przytłacza duszę. Wspaniały pałac Tytusa utrudza wzrok, męczy umysł. Przekładam Pompeje. Ich wytworność nie ma w sobie przesady przepychu, upokarzającego naszą mierność! - Dziwi mnie, żeś na letni pobyt nie obrał raczej uroczej Bai. - Ależ tam mieszkają uczeni pedanci i nudni poeci! - Lecz tam brzmi również miła ci mowa Ajschylosa i HOmera. - Och, proszę, nie mów mi o twoich Rzymianach, którzy uparli się naśladować moich przodków ateńskich. Czynią to okrutnie niezręcznie! Idąc na polowanie, każą niewolnikom nosić za sobą dzieła Platona! Zgubiwszy ślad dzika, studiują papirusy. Śledząc ruchy czarujących tancerek perskich, równocześnie słuchają monotonnych recytacji Cycerona przez wyzwoleńców. Mieszając rozkosz i naukę, dowodzą, że nie znają ceny obojga. Jakże dalecy są od zrozumienia wdzięku Peryklesa, ponęt Aspazji! Odwiedziłem niedawno waszego filozofa Pliniusza. Pisał swoją historię naturalną, podczas gdy nieszczęsny niewolnik przygrywał mu na flecie! A synowiec jego wybijał takt, czytając równocześnie... opis zarazy w "Wojnie" Tucydydesa! Jakżem się uśmiał w duchu z tego starego szarlatana i młodego sofisty. Ten młodzian pozujący na ateńczyka, usłyszawszy o śmierci swojego ulubionego wyzwoleńca, kazał przynieść sobie dla pocieszenia ody Horacego! Czy wierzysz w to, Klaudiuszu, że podobni ludzie mają serca. Wasi Rzymianie są to najwyżej...
dowcipnie skonstruowane maszyny. Mimo tak gorzkich uwag pod adresem jego rodaków, Klaudiusz przytakiwał Glaukusowi, posłuszny tej modzie, która nakazując rzymskiej młodzieży naśladowanie Greków, wyszydzała niezręcznych naśladowców. U zbiegu trzech ulic zatrzymali się wobec natłoku ludzi, otaczających niewidomą dziewczynę, która w cieniu portyku świątyni nawoływała przechodniów miłym śpiewem do kupna kwiatów, akompaniując sobie łagodną grą na instrumencie o trzech strunach. Niejedna sestercja spadła z litościwej dłoni do kosza śpiewaczki. - Jest to uboga Tesalianka! - ozwał się Glaukus. - Posłuchajmy jej. Ma głos przedziwnie powabny. Śpiewaczka nuciła: KUpujcie, kupujcie kwiaty!@ Ich woń jest słodka - cudne szaty.@ Przynosi wam je z daleka@ ciemna kaleka!...@ Póki dla was dłoń miłości@ z krzewu życia rozkosz zrywa -@ wierni czciciele piękności,@ kupujcie, kupujcie kwiaty!...@ Glaukus przecisnął się przez tłum i rzucił do koszyka garść miedzianych monet. - Biorę ten pęczek fiołków - rzekł. - Głos twój dźwięczy dziś milej, niż kiedykolwiek. Twarzyczka niewidomej spłonęła rumieńcem, który sięgnął aż na obnażoną szyję. - Ach wróciłeś? - zawołała radośnie, zwracając niewidzące oczy w jego stronę. - Tak jest, dziecię. Od kilku dni jestem w Pompejach. Mój ogród czeka znów twojej pieczy. Niczyja ręka prócz ręki Nidii nie będzie splatała moich kwiatów w girlandy. Czekam cię jutro. Uśmiechnęła się, milcząc. On wycofał się z tłumu, kryjąc fiołki za tuniką. - Opiekujesz się tym
dzieckiem? - spytał Klaudiusz. - Tak, bo pochodzi z kraju góry bogów. Olimp pochylał się nad kolebką tej niewolnicy. - Ależ Tesalia jest krajem czarownic. - Tak mówią! Lecz czyż wszyst- kie piękne kobiety nie są... czarownicami? Na Wenerę! powietrze waszych Pompejów jest przesycone napojem miłości. - Spójrz, nadchodzi właśnie jedna z największych czarodziejek Pompejów - córka starego bogacza Diomedesa, Julia. - Witaj, piękna Julio! - zwrócił się do młodej kobiety, która uniosła kokieteryjnie zasłonę ukazując piękny profil rzymski, wielkie czarne oczy i smagłą cerę, zabarwioną nieco różem. - O, Glaukus już powrócił? - spojrzała znacząco na ateńczyka. - Sądziłam, że już zapomniał zeszłorocznych przyjaciół. - Prześliczna Julio! - odparł Grek. - Jowisz czasami użycza nam zapomnienia. Nieubłagana Wenus nigdy. - A Glaukus... nie myśli, kiedy chce powiedzieć grzeczność. - Głupieje wobec piękności! - odrzekł. - Mam nadzieję, że ujrzymy was obu wkrótce w wiejskiej willi mego ojca? - rzekła, zwracając się tylko do Klaudiusza. - Ten dzień naznaczymy białym kamieniem! - skłonił się gracz. Spuściła z wolna zasłonę. Odchodząc, zatrzymała spojrzenie przez moment na Glauku. Wyrażało ono zarazem czułość i wyrzut. Młodzi ludzie poszli dalej. - Jest prawdziwie piękna! - rzekł Glaukus po chwili. - W zeszłym roku mówiłeś to z większym zapałem. - Bo wówczas mamiłem się, że kamień sztuczny jest naturalny, nie zaś udatnym naśladownictwem... Zresztą
wszystkie kobiety są do siebie podobne! - dodał z westchnieniem. Weszli w ulicę mniej ludną, na końcu której jaśniało łagodnie marszczące się morze. Grek zaproponował towarzyszowi przejście się nad zatoką. - Z całego serca! - rzekł Klaudiusz. - Przypatrzmy się, jak promienie zachodzącego słońca biegną po falach. Pompeje były miastem_cackiem, które swymi pałacami, łaźniami, swym forum, cyrkiem i teatrem odbijało w miniaturze potęgę i bogactwo zepsucia olbrzymiej monarchii rzymskiej. Na zwierciadlanych wodach zatoki znajdowało się u brzegu mnóstwo statków handlowych i złoconych galer dla przejażdżek bogaczy, ówdzie krzyżowały się łodzie rybackie, a w dali widniały wyniosłe maszty floty Pliniusza. Dalej na skale gromadka wieśniaków stłoczyła się wokół rybaka, opowiadającego o delfinach, które ratowały tonących - powieść, którą dziś jeszcze słyszy się z ust Neapolitańczyków. Dwaj przyjaciele minęli tę grupę i po błyszczącym piasku szli na dalekie wybrzeże, gdzie cisza i samotność usposobiały do marzeń. Wiatr z morza niósł Glaukusowi tchnienie dalekiej, ukochanej przezeń Grecji. - Czy kochałeś kiedyś, Klaudiuszu? - zapytał nagle. - O, często! - Toś nigdy nie kochał. Eros jest jedyny. - A ty, czyś zakochany w istocie? - Jeszcze nie, ale mógłbym się rozkochać... - Zapewne w pięknej i bogatej Julii, która przecież ciebie uwielbia. - Nie! Nie zamierzam się sprzedać nikomu, a tym bardziej tej źle wychowanej wnuczce... wyzwoleńca.
- Któż więc jest twoją szczęśliwą wybranką? - Posłuchaj, Klaudiuszu, dziwnej historii. Przed paru miesiącami zwiedzałem Neapolis, którego piękne pomniki przechowują pamięć kolonizacji greckiej. Zaszedłem pewnego dnia do świątyni Minerwy Pallady. Była pusta. Do mej pamięci cisnęły się wspomnienia Aten i wśród pobożnych rozmyślań mimo woli się rozpłakałem. Jednak czyjeś głośne westchnienie zniewoliło mnie do odwrócenia głowy. I moje oczy spotkały się z parą oczu kobiecych - gwiazd czarnych, których jasny promień wniknął mi w serce. Nigdy, Klaudiuszu, nie widziałem doskonalszej symetrii rysów. Rzekłbyś, że to melancholijna Psyche. Boska jej twarz zroszona była łzami. Wzruszony spytałem, czy nie jest przypadkiem atenką. Spłoniła się i odparła: "Popioły mych przodków spoczęły na brzegach Illiosu. Urodziłam się w Neapolis. Lecz w moim łonie dziedzictwem krwi bije serce ateńskie". - Czyńmy więc razem ofiary! - rzekłem. W tej chwili wszedł kapłan. Podczas gdy się modlił, razem dotknęliśmy kolan posągu bogini, razem złożyliśmy na ołtarzu girlandy z liśCi oliwnych. Nieznani sobie, czuliśmy się zbratani wobec bóstwa naszej ziemi rodzinnej, zbliżeni cudem jednakich modłów i obrzędów. Wyszliśmy ze świątyni w milczeniu. Chciałem zapytać, kim jest, kiedy naraz jej rękę ujął młodzian podobny do niej, zapewne brat. Rozdzieliła nas ciżba i więcej jej już nie widziałem. Daremnie po powrocie z Aten, gdzie wygrałem proces spadkowy, powróciłem znów do Neapolis i przebiegałem ulice, poszukując pięknej rodaczki. Urocze widmo zniknęło. Przybyłem do Pompejów w nadziei, że zapomnę o nim. Nie
kocham - lecz... pamiętam i czuję żal. Oto wszystko! Klaudiusz miał odpowiedzieć, gdy miarowy odgłos kroków skłonił ich do odwrócenia się. Zbliżał się ku nim człowiek lat czterdziestu, muskularny, z twarzą ciemnej barwy, zdradzającą wschodnie pochodzenie, z orlim nosem, i czarnymi oczyma, których melancholijny wyraz ustępował chwilami złośliwym przebłyskom. Szlachetności postawy i powadze rysów odpowiadała długa cudzoziemska suknia o posępnych kolorach. Dwaj młodzi ludzie poznali Arbacesa z Egiptu i skrycie uczynili znak palcami, odżegnujący uroki złego oka. - Oho, świetny Klaudiusz i uwielbiany Glaukus, przesycili się, widzę, gwarem miasta, skoro szukają samotności na pięknym łonie natury! - OZwał się nowo przybyły głosem, w którym brzmiała nuta ironii. - Szukamy zmiany - odparł żywo Grek - ale nie jest to dowodem przesytu, gdyż nie doznałem jeszcze ani na chwilę uczucia sytości. Arbaces uśmiechnął się chłodno. Po chwili milczenia odparł, kładąc tym razem w słowa ton melancholijnie łagodny: - Ba! masz słuszność, Glauku, że korzystasz z życia, póki ono ci się tak uśmiecha. Wdychaj zapach, nim róża zwiędnie, Glauku. Nam cudzoziemcom, żyjącym z dala od miejsc, gdzie spoczywają prochy ojców naszych, cóż pozostaje prócz rozkoszy i żałości? Tamta - dla ciebie... ta - może dla mnie! Owinął się w swoją szatę i oddalił wolnym krokiem. - To nadzwyczajny człowiek! - rzekł Glaukus. Wydaje się umarłym dla rozkoszy świata, ale wieść publiczna niesie, że jego serce i dom są w sprzeczności z jego mową. - Gdybyż ten szkielet ludzki
udało się nam wyciągnąć na nasze uczty wzorem Egipcjan ucztujących w obliczu umarłych! Jest podobno bogaty. Można by dać mu poznać powaby najwspanialszej rozkoszy - gry, tej cudownie okropnej gorączki obawy i nadziei, niewyczerpanej krynicy namiętności! - Jesteś natchniony, jak wyrocznia! - zażartował Grek, spoglądając na rozpłomienione oblicze Rzymianina_gracza.
Rozdział II
Urodzonego w Atenach, podwładnych Rzymowi, Glaukusa bogowie obdarzyli szczodrze, dając mu piękność, zdrowie, talent, pochodzenie szlachetne, serce ogniste, duszę poetyczną i na domiar majątek, pozwalający mu szukać wrażeń w umiłowanych podróżach i pić obficie z czary uciech życia. Dom jego w Pompejach był miejscem schadzek hulaszczej młodzieży, lecz zarazem i miłośników sztuki i utalentowanych artystów. Snycerze i malarze Grecji poczytywali sobie za zaszczyt zdobienie portyków i wnętrz domu szlachetnego ateńczyka. Jakkolwiek dom ten dzisiaj znajduje się w ruinach i malowidła jego poblakły, to kiedy po raz pierwszy ruiny te wyjrzały spod popiołów na świat, jeszcze szczątki mozaik, ozdób, obrazów wywołały zachwyt badaczy, a znalezione tu posągi Ajschylosa i HOmera sprawiły, że nosi on miano domu poety dramatycznego. Rozkładem wewnętrznym zbliżony jest on do typu domów pompejańskich, wznoszonych w Pompejach na ogół według planów architekta Witruwiusza, w których dziwactwo kaprysu łączy się z ogromnym smakiem. Do tych domów wchodzi się przez małe wejście, vestibul, połączone z większą salą, często ozdobioną
kolumnami, mającą pośRodku basen dla spadającej przez otwór w dachu wody deszczowej i mieszczącą święte popiersia domowych bożków - lares. Drzwi boczne prowadzą do pokoików odźwiernego i służby domowej. W kącie kufer drewniany, okuty spiżem, przytwierdzony ćwiekami do ściany, stanowi imitację dawnych skarbców domowych, służącą ku ozdobie. Ta sala, atrium, służyła do przyjmowania klientów i gości pośledniejszych. Naprzeciw wejścia w drugim końcu sali wchodziło się do właściwego domu mieszkalnego (tablinum) po posadzce, krytej zwykle bogatą mozaiką; ściany tego przejścia były zdobione w pyszne malowidła, do salonu, stanowiącego skład archiwów rodzinnych. Stąd prowadziły drzwi z jednej strony do sali jadalnej (triclinium), z drugiej do gabinetu, pełnego nieraz cennych i rzadkich przedmiotów, nad którymi czuwali będący w pobliżu niewolnicy. Wszystkie te pokoje wychodziły na podłużną czworoboczną kolumnadę, zwaną perystylem, mieszczącą pośRodku bądź wielki, bądź choćby najszczuplejszy ogród z wazonami kwiatów. Dalej były jeszcze sale sypialne - cubicula, w domach bogatszych drugie triclinium - salon jadalny, bądź na inną porę roku, bądź na dni uroczystych uczt. Miłośnicy literatury posiadali jeszcze gabinecik biblioteczny, będący składem zwijanych papirusowych rękopisów. W końcu perystylu mieściła się kuchnia. W wielkich domach środek perystylu zajmowała fontanna lub sadzawka dla ryb, często połączona z ogrodem pełnym żywych kwiatów i posągów (viridarium); z jednej strony kolumnady znajdowała się galeria obrazów - pinakoteka. To był
parter. Pierwsze i drugie piętro, wznoszące się tylko nad częścią budynku mieściło zazwyczaj izby dla niewolników. Dom Glaukusa, jeden z mniejszych, wyróżniał się wykwintem i kosztowniejszym wykończeniem. Nie było tu tej pstrokacizny jaskrawych barw w malowidłach al fresco, miłej dla niewybrednego smaku przeciętnych mieszkańców Pompejów. Przeniesione stąd do muzeum neapolitańskiego obrazy dziś jeszcze budzą podziw znawców i co do wyrazu przyniosłyby zaszczyt nawet pędzlowi Rafaela. W salonie jadalnym, z którego otwierał się widok na dalsze apartamenty, zebrało się na wieczerzy dziesięć osób - dbało się bowiem u starożytnych nie tyle o liczbę, co o dobór gości. Wysoki urzędnik porządku publicznego, edyl Pansa, zwrócił się do gospodarza: - Przyznać należy, Glauku, że dom twój, chociaż nie jest większy od igielnika, stanowi klejnot w swoim rodzaju. Co za poezja, jaki wyraz w tych głowach! - dodał wpatrując się w obraz, przedstawiający pożegnanie Achillesa z Bryzejdą. - Pochwała Pansy jest tym bardziej cenną, że on sam posiada obrazy godne pędzla Zeukisa! - rzekł Klaudiusz mrugnąwszy w stronę Greka. Obaj wiedzieli dobrze o złym smaku edyla, który w umiłowaniu talentów rodzinnego miasta powoływał pacykarzy do upstrzenia wszystkich ścian swego domu. - A tak, tak! - nadął się dumnie. - MUsicie zobaczyć w kuchni mojej obraz z natury: kucharza smażącego murenę. To podnieca natchnienie mojego kucharza do przygotowywania mi smakołyków. W tej chwili niewolnicy wnieśli pierwsze dania: sałaty, sardele, jaja. Rozlano w małe
srebrne czary wino z domieszką rozpuszczonej odrobiny miodu i rozdano gośCiom serwety, obszyte frędzlami z purpury. Ale edyl wyjął zza tuniki własną serwetę, obszytą frędzlą podwójną, pragnąc ściągnąć na to "nowomodne otocze w stylu rzymskim" podziw współbiesiadników. "Bądź nam przychylny, o Bachusie!" - zawołał Glaukus, zginając z poszanowaniem kolano przed umieszczonym pośrodku stołu posągiem bożka. Goście powtórzyli modlitwy, a po ceremonii rozlania wina na stół - zwanej libacją, zajęLi kołem leżnice i biesiada się rozpoczęła. Jedząc i pijąc, rozprawiano nieustannie, Sallustiusz sławił w poetycznych wyrazach znakomite wino Cyathus. Glaukus rozkazał niewolnikowi przynieść jeszcze doskonalsze wino z Chios, o którym napis na amforze świadczył, że liczyło 150 lat. Klaudiusz rozpytywał edyla o szczegóły wyznaczonej na drugą połowę sierpnia, po uroczystościach Wulkana, walkę dzikich zwierząt. Okazało się, że nie ma w więZieniu wielkiego zbrodniarza, który służył zwykle za pastwę dla nowo sprowadzonego z LIbii młodego lwa. Czy nie należało starym zwyczajem poświęcić niewinnego dla rozrywki tłumów? Pansa żalił się z powagą: - Sromotne prawo wzbroniło nam dzisiaj dawać na pożarcie naszych własnych niewolników! - Przeszkadza się szlachetnej zabawie ludu! - zawtórował mu KLaudiusz. Przy dźwięku fletni niewolników wniesiono pieczone ambracyjskie koźlę, co wywołało ogólny zapał. Glaukus zauważył smętnie, że drugą imponującą potrawą nie uraczy dziś biesiadników. - Nieprzyjazne wiatry przeszkodziły wbrew mojej
nadziei przywozowi ostryg z Brytanii, przechodzących stokroć smakiem bryndyzyjskie! - Ci biedni Brytanie mają ten jedyny produkt, którym poszczycić się mogą! - zauważył ktoś z gości. - Chciałbym, aby nam dostarczyli gladiatora na potrzeby cyrku - rzekł edyl. Glaukus, któremu skronie wieńczył niewolnik świeżą girlandą, zaprotestował: - Rozumiem widowisko walki dzikich zwierząt. Ale to obojętne rzucanie człowieka pod kły silniejszego zwierza jest ohydne. Wrzeszczące radośnie na ten widok pospólstwo wydaje mi się zbiorowiskiem furii. Rad byłbym śpieszyć nieszczęsnemu na pomoc. Edyl wzruszył ramionami. Obecni spoglądali na gospodarza ze zdziwieniem. Rozległy się okrzyki. "Na Herkulesa, co on mówi!" - Alboż wy mieszkańcy Italii, możecie rozumieć nasze dawne igrzyska olimpijskie, na których człowiek szlachetnie mierzył się z człowiekiem, a triumfator łączył radość ze wspaniałomyślnym żalem nad pokonanym, który godnie stawał do walki z równym sobie! O, cienie Pindara, przyświadczcie mi, że Grecy mieli serca litościwsze od rzymskich! Rozmowa przeskoczyła na temat zręczności kucharza, krającego koźlę, którego ktoś z gości chciał zaraz wziąć w zamian za tancerkę Filidę, lecz gospodarz chłodno oświadczył, że nigdy kobiet nie kupuje. Przy krajaniu koźlęcia, muzycy, umieszczeni w portyku, zaintonowali odę HOracego: "Persicon Odi!" Obecna młodzież, mimo uznania dla dawnego piewcy wyraziła jednak zdanie, że przewyższyli go nowi "nieśmiertelni twórcy poematów bohaterskich: Fulwiusz, Gajusz,
Mucjusz i Sparaena". Zwłaszcza wywoływał zachwyty ten ostatni, który stworzył pieśń na cześć bogini egipskiej IZydy. Młody Lepidus gwałtownie dowodził, że świątynia Jowisza domaga się reformy w myśl natchnień Sparaeny. - Arbaces z Egiptu, pochodzący z pokolenia Ramzesa, udzielał mu wskazówek z wielkich tajemnic swego kultu! - opowiadał Salustiusz. - Ale on ma dar złego oka! - zauważył Klaudiusz. - Gdyby obowiązkiem edyla nie było protegowanie ludzi bogatych, wypędziłbym tego cudzoziemca, jak to uczynił z innymi mój poprzednik Agryppa! - mruknął Pansa. - A co myślicie o nowej sekcie, która zdobyła podobno w Pompejach kilku wyznawców dla hebrajskiego boga, Chrystusa? - rzucił ktoś z gości pytanie. Przez chwilę panowało milczenie. - Ależ to są nędzarze, ludzie ciemni i mierni, którymi nie warto się zajmować! - machnął wzgardliwie ręką Klaudiusz. - A ja sądzę - huknął gwałtownie Pansa - że należałoby ich krzyżować za bluźnierstwo. Nie wierzą w Jowisza i Wenerę, Nazarejczyk to jedno, co ateusz! Niech no tylko dostaną się kiedy w moje ręce!... Nastąpiły nowe dania. Biesiadnicy, wciśnięci w poduszki przy stole z cytrynowego drzewa, jedli teraz w milczeniu, przysłuchując się łagodnym śpiewom południowym i dźwiękom arkadyjskiej trzciny; a potem wychwalano desery - wyborne owoce, wymyślne konfitury, nowe gatunki lesbijskiego wina. Klaudiusz zwrócił uwagę gości na wspaniałą robotę kryształowej czary, oplecionej wężami. Gospodarz natychmiast oddał mu ją w darze, przydając zdjęty z
palca kosztowny pierścień. - Glauku! - zawołał obdarowany - przyjaźń twoja podwaja cenność daru. - PIję za zdrowie Greków! - krzyknął Pansa, wychylając trzykroć czarę. Inni poszli za jego przykaładem, Glaukus powstał: - Mili goście, raczcie teraz wysłuchać bachicznego hymnu, który ułożyłem ostatniej nocy. Śród ciszy, która nastąpiła, ozwały się tony muzyki jońskiej, którym chór towarzyszył słowami greckiej pieśni. Dostojnym rytmem płynęły natchnione strofy, opiewające rozkosz bytu pod niebem i pieczą bogów Grecji. Ostatnia strofa brzmiała:
...Szczęśliw, kto z dala@ rozkoszą krótkiego życia napoić godziny...@ Śpieszcie się!... NOc już woła@ i mrokiem kryje różane krzewiny...@ Lecz zanim nocne spadną rosy@ i w mrocznej matni@ ukryje się Feb złotowłosy,@ spełnijmy ten kielich ostatni!@
Posypały się huczne oklaski pod adresem Amfitriona. - Przyznajmy, że energii jęZyka greckiego łacina nie potrafi naśladować! - zawołał Lepidus. - A jaki czar tkwi w tej melodii jońskiej!... - Ten wyraz przypomina mi jedno imię - rzekł Klaudiusz, podnosząc się na swoim łożu. - Przyjaciele, pijmy zdrowie pięknej Jony! - Jony? To imię greckie. Spełniam chętnie to zdrowie! - rzekł Glaukus. - Ale któż to jest ta Jona? - Zasługiwałbyś na wygnanie za nieświadomość, gdyby nie to, żeś dopiero przybył do Pompejów! - krzyknął Lepidus. - Najrzadsza piękność! - westchnął Pansa. - A co za głos! - rzekł
Salustiusz. - Ona karmi się chyba językami słowików! - wtórował zachwytem Klaudiusz. - ZLitujcie się! Nie dręczcie mojej ciekawości - błagał żarliwie Glaukus. - Dowiedz się więc, drogi Glauku, rzekł Klaudiusz, że Jona jest cudzoziemką, niedawno przybyłą do Pompejów. Śpiewa, jak Safo, swoje własne pieśni. Gra na flecie, cytrze i lirze doskonalej od muz. Jest bosko piękna. Prowadzi dom nieporównany. Jest bogata i wspaniałomyślna nad wszelki opis. - Trwoni pewnie majątki kochanków. - OMyliłeś się! Ma właściwie tę jedną wadę, że nie ma kochanków. Jest wcieleniem cnoty. Pompeje całe leżą u jej stóp, a ona... gardzi miłością. Nie chce nawet iść za mąż. Ciało Wenery z duszą Westy! - Ależ to cud prawdziwy! - Przedstawię ci ją dziś jeszcze, ale... naprzód zagramy! - potrząsnął kośćmi. - ZGoda! - KTo gra ze szczęsnym Klaudiuszem, rychło poniesie torby! - rzekł cicho Lepidus do Salustiusza. - Biedny Glaukus jest ślepy, jak Fortuna! - odparł podobnież tamten. Po wyrzuceniu kilkakrotnym punktów, Glaukus powstał: - Przegrałem zwykłą stawkę do ciebie - trzydzieści sestercji. Nie chcę grać więcej. Teraz ty dopełnij swej obietnicy. Idźmy odwiedzić waszą piękność... A kto woli zostać, niechaj mu wina moje służą dalej. Edyl i kilku gości zostało przy stole. Glaukus i kilku innych, uczyniwszy ostatnie libacje, wyszli z domu. Po przejściu paru ulic znaleźli się przed drzwiami mieszkania Jony. W oświeconym długimi
rzędami lamp vestibulu Glaukus zatrzymał Klaudiusza. - Wszakże ona jest atenką? - zapytał cicho. - Nie! Pochodzi z Neapolis. - Z Neapolis?!... W tej chwili weszli do napełnionego wonią kwiatów viridarium. Ciżba wielbicieli, otaczających siedzącą pod portykiem panią domu, rozstąpiła się i Glaukus poznał tę, którą próżno poszukiwał od wielu miesięcy, tę piękną kobietę, co żyła w jego pamięci utrzymując w niej żar cichej tęsknoty.
Rozdział III
ZOstawiliśmy Arbacesa nad morzem. Samotny skrzyżował ręce na piersiach i mówił do fal, które lizały mu stopy, nadbiegając z szumem, głuszącym jego słowa. Gorzki uśmiech wykwitł na jego wargach, kiedy wołał wiedząc, iż nikt go nie słyszy: - Głupcy niedołężni! Ślepe narzędzia losu! Czy zajmujecie się handlem lub religią, czy biegacie za rozkoszą, zawsze jesteście igraszką namięTności. Jakżebym gardził wami, gdybym mniej nienawidził was, Grecy i Rzymianie! To z ogniska naszych umiejętności, ukrytego w Egipcie, ukradliście ogień, co żywi wam dusze - wasze kunszta, poezję, naukę. Ale jak to wszystko zeszpetniało w waszych barbarzyńskich rękach! Wy, Grecy, okradliście nas, jak niewolnik, kradnący szczątki pańskiej biesiady. A teraz wy, Rzymianie, naśladowcy naśladowców, potomkowie zgrai zbójów, władacie nad nami. Piramidy nie widzą już plemienia Ramzesów. Orzeł panuje nad węŻem Nilu. Ale nie! Wy nie jesteście moimi panami. Dopóki chytrość przemaga siłę, a wyrocznie zdołają mamić ludzkość, moja
dusza, wyższa mądrością nad was, wiąże was niewidzialnie. Arbaces z waszych występków czerpie rozkosze bogatsze, niż te, którym hołduje wasza zmysłowość. Wasza praca, niewolnicy dumy, skąpstwa, tytułów i błyskotek władzy, budzi we mnie tylko śmiech i politowanie. Mogły upaść Teby i Egipt z imienia, lecz świat przesądnej wiary dostarczy zawsze poddanych władzy Arbacesa! Pogrążony w tych dumaniach zawrócił ku miastu, przeszedł przez ludne forum i zbliżył się do pełnej wdzięku, małej świątyni Izydy, nowej budowli, która zastąpiła zburzoną przed laty szesnastu przez trzęsienie ziemi wielką świątynię, ale już zyskała u Pompejan wziętość zręcznością wyroczni swoich kapłanów, z którymi rzymscy nie potrafili konkurować. Pod parkanem, otaczający poświęCony teren, tłoczyli się z poszanowaniem ludzie z różnych klas, przeważnie jednak kupcy. W poświęconym miejscu znajdował się posąg IZydy i tajemniczego bożka milczenia HOrusa, w otoczeniu całego dworu marmurowych bożyszcz - Anubisa z psią głową, byka Apisa oraz innych dziwacznych bałwanów egipskich o imionach nieznanych. Po obu stronach poświęconej przestrzeni stały tłumy ofiarników w białych szatach; a w głęBi dwaj kapłani - jeden z gałązką palmową, drugi ze snopkiem zboża, przyciągali uwagę pobożnej ciżby, wyczekującej w progu. - Co was zgromadza w tej chwili przy ołtarzu czcigodnej IZydy! - zapytał Arbaces w przejśCiu znanego już nam ze wstępu powieści Diomedesa. - Jesteśmy kupcami. Wysyłamy jutro flotę handlową do Aleksandrii. Chcemy dowiedzieć się, jaki czeka ją los. Egipcjanin odparł z powagą:
- Jakkolwiek Izys jest boginią rolnictwa, sprzyja jednak handlowi. W tej chwili zjawili się dwaj nowi kapłani obnażeni do pasa, z wieńcami na głowach, niosąc wnętrzności zwierząt ofiarnych. Któryś z kapłanów zanucił pieśń na instrumencie dętym. Z wierzchołka muru przyglądał się ceremonii ptak poświęcony boginii, Ibis, stąpający majestatycznie. Pachniały kadzidła, skrzyły się pochodnie. Arbaces przyjrzał się wnętrznościom, zdawało się, że śledzi je z troską i niepokojem. Potem twarz jego rozjaśniła się. Wpółnagi kapłan jął tańczyć dziwacznie i zaklinać boginię, aby udzieliła odpowiedzi. Wreszcie we wnętrzu olbrzymiego posągu rozległ się lekki szmer. Bóstwo poruszyło głową, rozwarło marmurowe usta i grobowy głos tajemniczo orzekł: - Pienią się wściekle gniewnego morza bałwany. Burza twarde skał szczyty zasiewa trupami. Zewsząd śmierci zniszczenie, widok opłakany. Lecz spoczynek u portu, bo niebo za wami. KUpcy przyjęLi to za pomyślną wróżbę dla swoich okręTów i odeszli rozradowani. Po rozejściu się tłumu Egipcjanin zwrócił się do stojącego na uboczu Afrykanina z głową wygoloną, z twarzą odrażającą, z olbrzymimi wypukłościami na czaszce, uchodzącymi u starożytnych za organ nabycia wiedzy i patrząc w jego żółtoczarne oczy, rozświetlające pergaminową cerę, rzekł uprzejmie: - Kalenie, udoskonaliłeś głos posągu i twoje rymowane przepowiednie są wyborne. - Hm!, jeżeli burza pożre ich przeklęte okręty, to czy nie uprzedziliśmy ich, że spoczynek był właściwy w porcie? - Tak czy owak, spryt twój
zawsze święci triumf. Ale chciałbym z tobą pogadać w jakiejś izbie mniej świętej. Kalenus wprowadził Arbacesa do sąsiadującej z nawą izdebki, gdzie w ukryciu mogli rozmówić się przy stole, zastawionym mięsiwem, jajami i winem. Szeptali jednak, aby ich kto zewnątrz nie podsłuchał. - Wiesz, Kalenie, żem lubił zawsze przywiązywać do siebie młodzieńców i przerabiać ich dusze. Czynię z nich swoich służalców. Co do kobiet... - Z tych czynisz kochanki! - zaśmiał się Kalenus ohydnie. - Tak. Jak wy tuczycie swoje ofiary, tak samo ja przysposabiam kobiety do wydawania słodkiego owocu rozkoszy. Otóż wiadomo ci, że zostawszy opiekunem sierot mego przyjaciela ateńczyka, Jony i Apaecidesa, zdołałem pociągnąć tego ostatniego, odkrywając mu szczytne alegorie tajemniczej religii Izydy. UMieściłem go wpośród was. Dziś jest naszym. - Wiem o tym. Ale entuzjazm jego minął. Dziś boleje okropnie, straciwszy piękne iluzje, przeraziły go nasze pobożne podstępy, nasze mówiące posągi z ukrytymi wewnątrz niewolnikami. Począł widywać się obecnie z podejrzanymi ludźmi z nowej bezbożnej sekty, która zaprzecza naszym bogom i wyroczniom. - Tego się bałem. Teraz wiem, czemu mnie unika. Muszę go widzieć i wyjaśnić mu, że istnieją dwa stopnie mądrości: jeden dla gminu, drugi dla mędrca. - Alboż ty w coś wierzysz, Arbacesie? - Tak, w coś świętego w przyrodzeniu, co urąga mądrości ludzkiej... Ale mniejsza o to. Teraz musimy zająć się przedmiotem bardziej ziemskim. Chodzi mi o Jonę, którą postanowiłem uczynić moją
królową, małżonką, Izydą mego serca. Zanim ujrzałem tę nową piękną Helenę, nie domyślałem się, że dusza moja może być zdolną w tym stopniu do miłości. Tu mlasnął językiem, jak smakosz, i ciągnął dalej: - Posiada przy tym geniusz, niezwykły w kobiecie. Jej mowa jest mimowolnym objawianiem się poezji. Łączy harmonijnie wyobraźnię i rozum, niepodległość myśli z łagodnością serca. Całe życie szukałem takiej kobiety - wcielenia piękna ciała i duszy zarazem. - Czyż nie jest jeszcze twoją? - Nie! Kocha mnie, jak przyjaciela. Wierzy w cnotę czystości we mnie, którą pogardzam.. Ale posłuchaj... Gdy brat opuścił ją, aby wejść do naszej świątyni, Jona przybyła tutaj, pragnąc być w jego pobliżu. Jej talenty towarzyskie wkrótce przyciągnęły do niej ciżbę wielbicieli. Uchodzi za drugą Erynnę. - Albo za Safonę. - Safo bez miłości - tu tkwi błąd. - Ja sam rozwijałem w niej popęd do otaczania się wielbicielami płochymi i światowymi, licząc na to, że obudzę w samotnych przerwach, w jej sercu potrzebę kochania, która przechyli się ku istotnej wartości. Nie jest nią sama miłość. Czyż życie moje nie było dotąd stałym triumfem w opanowywaniu wyobraźni kobiecej? - A nie lękasz się Arbacesie, współzalotników? - Czyż jej dumna dusza grecka może znaleźć urok w barbarzyńcach rzymskich? - Ale tyś sam nie Grek, tylko Egipcjanin. - Egipt jest ojcem Aten. Założyciel ich Cekropes był wychodźcem z egipskiej Saidy. Jona wie o tym i czci we mnie - w krwi Ramzesów - najdawniejszą dynastię ziemską. Od pewnego
czasu stała się milcząca, szuka pociechy w smętnej muzyce. Jest to wskazówką rodzącej się potrzeby miłośCi. A więc... - W czymże mogę ci pomóc? - Chcę ją wkrótce zaprosić na uroczystość do siebie. MUsisz ty i inni kapłani Izydy użyć naszych sztuk, z pomocą których Egipt sposobił nowicjuszów pod zasłoną religijnych ceremonii do poznania tajemnic miłości. - Będzie to zatem jedna z tych biesiad, w których prawo rozkoszy przełamuje surowość naszych ślubów! - roześmiał się Kalenus. - To nam nie pierwszyzna. - MUsimy rozpocząć od ułudzenia jej brata. Słuchaj, co ci polecę... I Arbaces, nachyliwszy się do uszu Kalenusa, jął mu coś szeptać kusicielsko...
Rozdział IV
Wesołe promienie słońca, świeże powiewy od morza i słodkie zapachy sąsiedniej oranżerii wdzierały się przez okna u góry i drzwi otwarte do tej części mieszkania Glaukusa, która zwie się pokojem Ledy, a mieści jeszcze szereg innych malowideł niezrównanej piękności: Kupidyna na kolanach Wenery i uśpioną nad strumieniem Ariadnę. Glaukus zatopił się w tej chwili w rozmyślaniach o wdziękach Jony, którą poznał, a raczej odnalazł wczoraj wieczorem. W progu ukazała się nagle kwiaciarka Nidia. Stąpała z tą bojaźliwością, która zdradzała jej ułomność - wadę wzroku od urodzenia. - Jak się masz, Nidio! - zawołał Glaukus radośnie. - Nie podziękowałem ci jeszcze za to, że podczas mej nieobecności tak serdecznie opiekowałaś się mymi kwiatami. Ani domyślałem się, że będziesz o nich tak pamiętać. Ale dlaczegoś to nie
przychodziła teraz tak długo, słodka dziewczyno? - Byłam chora przez dziewięć dni. A teraz boję się, że słońce zbyt przepaliło twoje kwiaty! - odparła zarumieniwszy się wobec jego serdecznego powitania. - Chora?! Ależ kolory twojej twarzy są świeższe niż w roku poprzednim, i doprawdy godziłoby się pomyśleć o kochanku dla ciebie. Jej twarzyczka, zazwyczaj blada, zapłonęła jeszcze żywiej. Pośpiesznie postawiła przyniesione kwiaty na stole, który znalazła omackiem i skierowała się skwapliwie ku virydarium. - Biedna Nidio! - rzekł Glaukus, goniąc wzrokiem za nią - przeznaczenie twoje jest zbyt okrutne. Nie widzieć ziemi, słońca, morza, gwiazd... a nade wszystko Jony! Nie odpowiedziawszy, zajęła się skrapianiem kwiatów. On zaś ponownie pogrążył się w rozmyślaniach o dziwnej kobiecie, która w ciągu jednego wieczora stała się bóstwem jego duszy. Ocenił od razu z podziwem, że Jona potrafiła zniewolić do szacunku i uszlachetnić otaczających ją młodzieńCów, bądź znanych dotąd z rozwiązłości, bądź wyzięBionych na pozór do dna duszy. Jak Kyrke czarami zmieniała ludzi w zwierzęta, tak ona odmiennym urokiem zwierzęta czyniła ludźmi. I Glaukus marzył o tym, aby podnieść się do niej i stać się jej godnym. Rozmyślania jego przerwał Klaudiusz. Wszedłszy, od razu skierował rozmowę na Jonę. Ale Glaukus doznał niesmaku, słysząc z jego cynicznych ust pochwały dla swojej niebianki, i zbył go oschle. Rzymianin, jakkolwiek rad był z suchej odpowiedzi Glaukusa, mniemając, że zachwyt jego dla Jony ostygł i łatwiej potrafi go wyswatać z bogatą
Julią, uczuł, że gospodarz jest nie w humorze i szybko go pożegnał. Glaukus postanowił udać się do Jony. Nidia usłyszała jego kroki: - Wychodzisz tak wcześnie? - Tak, Nidio! Niebo Kampanii ma żal do tych, którzy zaniedbują je przez lenistwo. - Czemuż ja go nie mogę widzieć? - szepnęła cicho z żałością. Wyszła, ukończywszy swoją robotę. Wspierając się na długim kiju, skierowała się w tę nędzniejszą dzielnicę miasta, której przyzwoite osoby niezwykły były odwiedzać; ale jej ślepe oczy nie wiedziały o otaczającym ją brudzie zepsucia. Zastukała do tylnych drzwi szynkowni, w której jakiś cierpki głos zażądał od niej rachunku z uzbieranych tego dnia sestercji. Inny, mniej surowy, głos kobiecy ozwał się: - Nie troszcz się o jej mały dochód, Burbo. Wkrótce nasz możny przyjaciel znów zażąda dla swej uczty jej słowiczego głosu. - Ach! wolę zbierać jałmużnę od wschodu do zachodu słońca, niż iść znowu do tego domu. - Cóż to, niewolnica Burby śmie mieć kaprysy! - zakrzyknął szorstki głos. - Ależ tam dzieją się rzeczy brzydkie! - rzekła - słyszałam tam słowa obmierzłe i krzyki... Burbo roześmiał się. Tesalianka, zakrywszy twarz, jęła cicho płakać...
Tymczasem Glaukus przebywał u pięknej Neapolitanki. Wobec piękności, której słowa nie zdołałyby opisać, pochlebstwa skonały na jego ustach. HOłd był w wyrazie jego oczu. Mówili o Grecji. RAczej on mówił - ona słuchała, opisywał jej wymownie srebrne gaje na brzegach Illisu, miasto wspaniałego Peryklesa, dziś smętne, ale jeszcze wielkie, nawet w upadku niewoli.
Kraj jej marzeń przemówił do niej przez jego usta. Kochała w nim Ateny i bogów swego plemienia. Byłoż to grzechem? Od tej chwili widywali się co dnia bądź w portykach i salonach Jony, bądź na brzegach cichego morza podczas przechadzek we dwoje. Miłość powstawała mimo woli, jako konieczność pociągu między dwiema istotami młodymi, pełnymi poezji, nadto ciążącymi ku sobie wspomnieniem wspaniałości rodu - jednej ojczyzny przodków. Ołtarz ich miłości zdawał się im bezpiecznym schronieniem przeciw troskom życia, zdobili go kwieciem uczuć, nie domyślając się, jakie podkopują się podeń węże. Pewnego wieczora, w piątym dniu znajomośCi w towarzystwie garstki wybranych przyjaciół powracali z morskiej przejażdżki. Na końcu długiej łodzi przerzynającej lekko ciche wody, siedział u stóp Jony Glaukus zapatrzony w jej oblicze. Ona wzrokiem śledziła grę fal i obłoków. Nagle westchnęła: - Jakże mój brat byłby szczęśliwy, gdyby mógł być z nami. Niestety, jako kapłan Izydy, ma inne obowiązki. - Dziwię się, że będąc tak młodym, zgodził się przyjąć śluby tak surowego zakonu? - Nasz opiekun, Arbaces, natchnął go miłością do tajemniczej bogini Egiptu; a teraz mój brat zdaje się żałować swego pośpiechu w przyjęciu ślubów zakonnych. - Czemuż to Arbaces namawia go? - Zastępuje nam ojca. Sądził, że kieruje brata mego na drogę szczęścia. - Nie bierz mi tego za złe, Jono, ale ten twój opiekun sprawia na mnie wrażenie kreteńskiego Epimenidesa, który, spędziwszy lat 40 w jaskini,
odzwyczaił się od światła dziennego. Jest lodowaty i ponury. Instynktownie nie znoszę go. - A jednak - odparła z wyrozumiałym uśmiechem - jest on dobry, mądry i ludzki. Jego cisza i oziębłość może są owocami cierpień, podobnie jak ten wulkan przed nami jest teraz spokojny i posępny; a kiedyś krył w sobie ognie, które... zgasły na wieki. Oczy Glaukusa mimo woli poszły śladem oczu Jony ku Wezuwiuszowi na widnokręgu. Dokoła niebo gorzało różanymi barwami zachodu. Lecz nad szarym wierzchołkiem, który wznosił się nad lasy i winnice okrywające pół góry, wisiał w tej chwili złowieszczy ciemny obłok. Serca drgnęły im niepojęcie smętnym uczuciem, zbliżyli ręce ku sobie i spojrzeli sobie głęboko w oczy, jak gdyby szukali w miłości swojej ratunku przed jakimś niewiadomym nieszczęściem.
Rozdział V
Arbaces rzadko bywał teraz u Jony; nie spotkał u niej nigdy Glaukusa i miłość dwojga młodych pozostawała dlań tajemnicą. Na razie zajął się myślą o ponownym usidleniu Apaecidesa, gdyż dumę jego drażniła zmiana w umyśle młodzieńca, obawiał się stracić powolnego ucznia i kornego kapłana Izydy. Pewnego dnia zdybał go wreszcie w gaju, położonym w środku miasta, pomiędzy świątynią Izydy a domem Jony. - Apaecidesie - rzekł, kładąc mu dłoń na ramieniu - dlaczeego unikasz mnie? Młodzieniec drgnął. W pierw- szym momencie zamierzał uciec, ale nie znalazł siły. Oczy jego były wlepione w ziemię, blade usta trzęsły się, pierś podnosiła się wzruszeniem.
- Twoja dusza jest uciśniona, a jednak nie przychodzisz zwierzyć się przede mną. Dlaczego mi nie ufasz? - pytał Egipcjanin. - Bo jesteś moim nieprzyjacielem. - Zastanówmy się nad tym poważnie - rzekł Arbaces ująwszy go za rękę, poprowadził ku ławce, na której obaj usiedli w cieniu gęstych drzew. Przez kilka chwil przypatrywał się pobladłej twarzy młodzieńca, na której wystąpiły przy skroniach delikatne niebieskie żyłki. Widział z ukosa, że oczy Apaecidesa dawniej żywe, jak u siostry, teraz przygasły; bądź tlał w nich chorobliwy ogień, jakoby znamię poczynającego się obłędu. - Jesteś niesprawiedliwy, młodzieńcze - jął mówić wreszcie powoli i z powagą - mniemając, żem cię oszukał. Czysta twoja dusza wzdrygnęła się na podstępy kapłanów, wśród których umieśCiłem ciebie. Nie wiesz bowiem, mój uczniu i przyjacielu, że to był tylko okres próby dla twojej cnoty, bolesny nowicjat, który dał mi pożądaną miarę, że stoisz wyżej ponad kuglarzy, zdolnych ledwo strzec drzwi bogini. Żeś godzien wejść do wnętrza świętego przybytku. Odtąd ja sam będę twoim przewodnikiem, a jak przeklinasz mnie dziś, tak jutro będziesz błogosławił. Młodzian podniósł na mówiącego zdziwiony wzrok. - Słuchaj mnie dalej - mówił Arbaces uroczyście - z Egiptu wypłynęła cała umiejętność świata, wyszła stamtąd, nim hordy Romulusa zdobyły doliny Italii i Rzymianie cofnęLi cywilizację znów do barbarzyństwa, nie pojąwszy myśli religii, z której wzięLi tylko czcze obrzędy i pomnożyli swymi przesądami. A czy ty wiesz, jak Egipt, ojciec narodu
bez liczby, osiągnął szczyty mądrości. Uczynił to przez głęboką i świętą politykę swoich kapłanów dawnych, natchnionych sług Boga, którym objawiła się najwyższa mądrość, niedostępna dla przeciętnego pojęcia szarych mas. Z obrotów gwiazd, z niezmiennego koła przeznaczeń ludzkich, wyczytali ją, a musieli przyodziać ją w znaki alegorii i symbolów dla umysłów ciemnego gminu. Izys jest bajką... niech cię to nie oburza, lecz obrazem swoim kryje rzeczywistość nieśmiertelną. IZis jest niczym, ale wyobraża przyrodzenie, matkę wszechrzeczy, tajemniczą, odwiczną, odgadywaną tylko przez małą liczbę szczęśliwych. Izis, którą czcisz, powiada: śmiertelnik nie zdarł mej zasłony! Ale dla mędrców ona spadła. Kapłani są dobroczyńcami rodu ludzkiego, utrzymując swymi wyroczniami i ceremoniami ład i szczęście wśród tej olbrzymiej masy, która prawdy nigdy nie jest w stanie ogarnąć i wytrzymać... - Milczysz, Apaecidesie? A przecież obudziłem w tobie święte pożądanie, wierząc w to, że masz mądrą i szlachetną duszę, która sama zmierzy sobie kuglarstwa kapłanów i zapragnie głębszych boskich tajemnic... Milczysz? - Bo drżę przed tobą, przerażający człowieku, że prowadzisz mnie do nowych złudzeń i fałszów. - Nie! Z przepaści niedowiarstwa poprowadzę cię na szczyt wiedzy. Widziałeś kłamliwe obrazy, teraz ujrzysz rzeczywistość. Nie ma cienia bez ciała. Przyjdź do mnie tej nocy. Daj mi rękę. Była taka moc w głosie Arbacesa, że nieszczęśliwy, pożądający gwałtem oparcia, udręczony surowością ślubów,
które przyjął, a których celu obecnie nie widział - pochwycił wyciągniętą dłoń i po dawnemu gorąco uśCisnął. Rozeszli się. Arbaces skierował się ku domowi Jony. W progu usłyszał obcy głos, dochodzący z perystylu. Chociaż głos ten miał ciepłe brzmienie uderzył go niemile. Egipcjanin po raz pierwszy uczuł w sercu kolec zazdrości. Glaukus siedział przy Jonie, trzymając lirę, na której grał przed chwilą melodię, towarzysząc jej pieśnią. WśRód kwiatów, posągów i kolumn z marmuru wdzięcznie pousiadały ubrane w biel towarzyszki Jony. Cały ten obraz, na który padały niesione wiatrem krople z wodotrysku, mieniące się w słońcu barwami tęczy, tworzył nastrój czystej poezji. Kiedy w progu ukazała się mrożąca sielankę satyryczna twarz Egipcjanina, oboje mimo woli drgnęli. - Przychodzisz niespodzianie! - rzekł Glaukus z wymuszonym uśmiechem. - Jak ci, co zawsze są pewni dobrego przyjęcia - odparł Arbaces. - Rada jestem, że widzę was obu przy sobie, bo godni jesteście wzajemnej przyjaźni. - Miałbym się za szczęśliwego, gdybym mógł zyskać przyjaźń Glaukusa, ale wypadałoby mi cofnąć się o lat piętnaście, aby rozprawiać z nim o koniach, biesiadach, rzutach kośćmi... Te rozkosze są właściwe jego młodemu wiekowi, a mój nie potrafi już podążyć za nim! - rzekł z udaną żałością Egipcjanin. - Ale jeszcze potrafi natrząsać się z zabaw młodości! - rzekł z lekkim wyzwaniem w głosie Glaukus. Arbaces wzruszył ramionami i puszczając mimo uszu nieuprzejmą
uwagę, zwrócił się do pani domu: - Piękna Jono, nie zastałem cię parokrotnie. Nie hołdujesz, widać, wskazaniom Eurypidesa, radzącym, by kobiety winny zatrudniać się rozmową w domu. - Poeta ten był cynikiem i nienawidził kobiet - wtrącił Glaukus. - Był jednak Grekiem, szanującym wasze zwyczaje - zauważył Arbaces. - Gdyby przodkowie moi znali Jonę, postanowiliby odmiennie! - wykrzyknął z zapałem Glaukus. Arbaces zmarszczył brwi. Jona zapłoniła się. Jęła mówić na temat praw współczesnej Greczynki i odpowiedniejszych dla czasów do naśladowania, a swobodniejszych obyczajów rzymskich. Bo czyż kobieta - pytała - nie może niezależności w życiu pogodzić z cnotą i musi być wiecznie zamknięta w gineceum z uszczerbkiem dla rozwoju swej duszy?... Arbaces milczał. Glaukus przytakiwał milcząco Jonie. Obaj patrzyli na siebie z ukosa nieżyczliwie. Rozmowa rwała się. Glaukus pożegnał panią domu i odszedł. Wówczas Arbaces rozpoczął chytrze rozmowę, ukrywając swoje prawdziwe zamiary. - Wiesz, żem nigdy nie krępował twojej swobody, moja wychowanico. RAd jestem, że roztaczasz rozmową uroki Aspazji, błyszcząc zarazem cnotą. Ale... bacz, aby złośliwość nie zaszkodziła twojej sławie. Zaklinam cię, Jono! - Co chcesz rzec przez to? - spytała z trwogą. - Wolno mi być po przyjacielsku szczerym? - Proszę o to! - Jak zawarłaś znajomość z tym... Glaukiem? - wlepił w nią oczy. - Przedstawiony mi został, jako rodak mego ojca. Znam go
dopiero od ośmiu dni. Co znaczą te pytania? - Nikczemny potwarca! Przerażona żądała wyjaśnień. Po udanym drożeniu się wybuchnął oburzeniem: - A zatem wiedz, że ten rozpustnik, który otacza się rozpustnikami, chełpił się w publicznych kąpielach znajomością z tobą i twierdził, że korzystał z twej miłości. - To niepodobieństwo! Któż to mówił? - Nie będę zdradzał imion. Niech ci wystarcza, że doznałem oburzenia, słysząc twe imię, podawane z ust do ust jak imię tancerki. Dlatego przyszedłem tu, aby cię ostrzec przed tym niegodziwcem. Rozumiesz teraz, żem musiał być względem niego niegrzeczny. Była blada jak płótno. - Ale mam nadzieję, że obelga pochodząca z ust człowieka pogardzanego za rozpustne życie i nie cieszącego się ufnością ludzi uczciwych, nie może cię dotknąć. Co innego gdy obelga pochodzi od ukochanej osoby! Zaśmiała się sztucznie. Pewny tego, że zatruta strzała dosięgła celu, kierowana w słabą stronę Jony - dumę, ARbaces zmienił temat rozmowy i wkrótce ją pożegnał. Zaledwie wyszedł, opuściła ją moc kobieca - sztuka udawania. Jona zalała się łzami.
Rozdział VI
Wyszedłszy od Jony, Glaukus nucił wesołą pieśń. W jej oczach dostrzegł dziś błysk wzajemnej miłości - był to dla niego promień nadziei. To dodało mu skrzydeł. RAczej biegł, niż szedł, wchodząc w ulicę Fortuny, na końcu której wznosił się łuk triumfalny, konny posąg Kaliguli, ozdobiony trofeami ze spiżu, i piękna świątynia bogini szczęścia, wzniesiona przez
potomka rodu Cycerona. Na placu przed świątynią snuły się ożywione tłumy. Kompania Greków rozwodziła się nad zaletami i wadami ostatniej sztuki teatralnej. Starsi dyskutanci, obsiadłszy ławki, rozprawiali o sprawach handlowych z szybką gestykulacją i wymową ludzi wschodu. Glaukus znalazł się rychło wśród gromady przyjaciół, którzy pociągnęLi go do kąpieli. Łaźnie publiczne Pompejów odznaczały się wykwintnymi urządzeniami. Silono się naśladować w ich stylu i zdobieniu przepych - zresztą niedościgły - łaźni rzymskich. Tu schodziła się bogata próżniacza młodzież i spędzała długie godziny na rozmowach o wypadkach dnia, rozprawianiu o spotkaniach, igrzyskach, wystawach, o których głosiły malowane i pisane na murach portyku afisze. W apoditerium - wspaniałej sali, pod malowanym w karmazynowe i białe pasy sklepieniem, poeta Fulwiusz, "nowa nieśmiertelność czasu", odczytywał z rozwiniętego papirusu nową odę, sławiącą w nadętych wyrazach łaskawość cesarza Tytusa i wspaniałość jego uczt. Dwudziestu ludzi, których rozbierali tymczasem niewolnicy, słuchało, darząc twórcę oklaskami. Rozeszli się następnie po różnych oddziałach kąpieli, już wypełnionych amatorami wszelkich uciech łaźni. Jedni udawali się do tepidarium, dającego rozkosznie łagodne ciepło spod ogrzanej posadzki, inni do sudatorium, gdzie otulała ich gęsta para, wywołując obfite poty, inni jeszcze pluskali się w basenach calidarium, chłodzili deszczem wonnej wody w frigidarium, odpoczywali w lekkich szatach na miękkim posłaniu, albo przesadzali w niedorzecznościach kąpielowych, poddając się
nacieraniu przez niewolników mnóstwem najrzadszych pomad, przywożonych z krańców świata w naczyniach złotych, alabastrowych, kryształowych, wysadzanych kosztownymi kamieniami. Towarzysz Glaukusa Lepidus zwykł był przechodzić przez wszystkie etapy i rozkosze tych kąpieli. Salustiusz starał się dotrzymywać placu tym, którzy godzinami całymi aż do utraty tchu przebywali w obłokach pary, ale rychło uciekał. Glaukus wykonywał ruchy gimnastyczne i pławił się w chłodnej wodzie obszernego basenu. Kiedy zeszli się w odpoczywalni, gdzie wylegało się na poduszkach już wielu innych, zastali tam Diomedesa. Stękał po obfitej transpiracji, ledwo dyszał przy nacieraniu, gromił niewolnika za "ciężkie ręce", a spostrzegłszy Glaukusa, zwrócił doń twarz zaognioną, zapytując, czy "rzymskie łaźnie w istocie tak bardzo przechodzą przepychem nasze pompejańskie?" Ledwo wstrzymując śmiech, Glaukus odmalował, wśród ogólnego zasłuchania, obraz łaźni w Rzymie: rodzaj miasta z ogrodami, teatrami, portykami, szkołami, bibliotekami. - Toć są w stolicy ludzie, którzy całe życie trawią w kąpielach. Wchodzą tam o świcie przy otwarciu, wychodzą przy zamknięciu. Resztą Rzymu gardzą. - Szczęśliwcy! - westchnął jakiś młody epikurejczyk. - Szczęśliwcy! - zawtórował mu stary epikurejczyk i skokiem skierował rozmowę na biesiady rzymskie, zwłaszcza te dawniejsze, na których podawano "ryby mureny, karmione ciałem niewolników i przeto mające smak przedziwny". Te nasze dzisiejsze - żalił się - nie mają należytej kruchości, bo edykt zabronił rzucania im na żer niewolników, a nasi dzisiejsi nie mają w
sobie tyle szlachetności, aby dobrowolnie poświęcić się dla dobra panów... * * * Wieczorem tegoż dnia Apaecides zmierzał do mieszkania Egipcjanina. Pogrążony w zadumie obrał drogę przez ulicę mniej ludną i nieoświetloną. Niebawem dogonił go jakiś człowiek i dotknął lekko jego ramienia. - Apaecidesie! - rzekł, czyniąc szybko znak krzyża. - Czego chcesz ode mnie, nazarejczyku? - cofnął się, blednąc, zatrzymany. - Chciałbym przedłużyć naszą pamiętną rozmowę, która przecież nie była ci przykrą. - Nie mam dziś ochoty do niej. Jestem smutny i rozdrażniony, Olincie. - Tym więcej powodów, abyś szukał ukojenia w rozmowie ze mną. O nieba! Ten człowiek tego nie rozumie. - O ziemio! - zaśmiał się gorzko Apaecides - ten człowiek chce mi wmówić, że pociechą jest uwierzyć, iż żaden z bogów, których przez tyle lat czcili moi przodkowie, nie ma bytu ani świętego imienia. Jakaż w tym radość, aby ze świętokradcami odbiegać od dawnych ołtarzy? Przyśpieszył kroku, jakby chcąc uciec. Ale tamten szedł tuż przy nim i mówił namiętnie: - Wiem, że nie wierzysz już w tych dawnych bożków. Błądzisz po rozległym i mrocznym oceanie zwątpienia. Bądź cierpliwy! - pozwól, aby przyszedł do ciebie Bóg prawdziwy, jak przyszedł przez morze samaryjskie, i rozproszył ciemności twej duszy i uśmierzył twoje wzburzenie. Wiara nasza jest szczodra. Godzinę posłuchu nagradza nieśmiertelnością. - Podobnie złudne obietnice dawał mi ARbaces, pociągając mnie przed ołtarz Izydy. - Ależ ty sam zapytaj rozumu, czy mogą być prawdą religie,
które obrażają moralność! - wykrzyknął nazarejczyk - czy też wasz Jowisz nie jest ojcobójcą i cudzołożnikiem, a inni bożkowie naśladowcami jego zbrodni. Więc jakże to mogą ci nakazać śluby czystości, wzbronić zabójstwa, czy cudzołóstwa, skoro w modłach zwracacie się do bogów, którzy sami praktykują te grzechy? Nie jestli to natrząsanie się nieludzkie z wiary i natury człowieka? A mój Bóg, do którego cię prowadzę, jest samą tkliwością. I gdyby był człowiekiem, godzien byłby zająć tron Boga. Wielbicie wzorem Platona piękne cnoty Sokratesa, a czcicie bogi, które im przeczą, zamiast tego, który jest idealnym wzorem i praźródłem tych cnót. Wysłuchaj słów Boga, który strudzonemu przyrzeka odpoczynek. - Nie teraz! nie teraz! - zawołał Apaecides. Jakby sam lękał się, że ulegnie wzruszeniu, wydarł się z rąk Olinta i uciekł. Pociągała go jeszcze moc tajemniczej obietnicy Arbacesa. Zdyszany biegiem znalazł się wreszcie na końcu miasta przed ustronnym domem Egipcjanina. Nie było tu w pobliżu innych domów. Na horyzoncie widniały zarysy gór i oświetlony melancholijnym blaskiem księżyca wierzchołek Wezuwiusza. Przeszedłszy winne zarośla, zbliżył się do rozległego portyku, którego strzegły dwa kamienne sfinksy. Zdjął go niepokój wobec tych wcieleń wiecznehj zagadki. Szybko wbiegł po marmurowych schodach między rzędami aloesów, roztaczających gęsty cień i zapukał do drzwi, na których widniał napis w nieznanym mu egipskim języku. Otworzył mu milczący niewolnik i w zgiętej postawie szedł przed nim, prowadząc go przez rozległą salę, oświetloną rżniętymi ze
spiżu kandelabrami o ścianach malowanych posępnymi kolorami, niepokojących tajemnicą rysunków i hieroglifów - do małego pokoiku, gdzie znajdował się Arbaces. Naczelny kapłan Izydy siedział przy stole, zarzuconym papirusami, zapisanymi hieroglifami i wpatrywał się w globus nieba trzymając w dłoni jakieś miernicze narzędzie. W kącie dymiły się niebieskawo kadzidła na trójnogu. Z drugiej strony pokoju wisiała zasłona. Przez podłużne okno w dachu spływały promienie księżyca, mieszając się z posępnym światłem jedynej lampy. - Usiądź Apaecidesie! - wskazał miejsce gościowi gospodarz. - Jestem rad, żeś przyszedł. - Przyszedłem, abyś powiedział mi, czy istnieje coś, w co człowiek wierzyć może. Dotrzymaj obietnicy! - ozwał się młodzieniec ponuro. Nastało milczenie. Wreszcie Arbaces powstał i jął mówić uroczyście, chodząc dużymi krokami, od czasu do czasu przystając, kładąc dłoń na ramieniu młodziana i głęboko wpatrując się w smętne oczy zasłuchanego. - Przerażony nicością dogmatów i obrzędów, do których ongi przywiązywałeś wiarę, dzisiaj, jako rozbitek na morzu niepewności, wołasz o ratunek, cierpisz... Twój stan bolesny powinien ci być dowodem, że nie należy odbierać gminowi słodkich mamideł jego wiary. Ceremonie religii są podporą ładu świata, który czerpie z nich moc życia i szczęście złudy. Ale dla nas - dla jednostek, wyższym obdarzonych umysłem, ta podpora jest zbyt słaba. - Jakąż znajdziemy, gdy bez wiary żyć niepodobna?! - W tej mądrości, która śledzi z trudem i mozołem regularność
obrotu ciał niebieskich i w docieczonej przez rozum harmonii ruchów czerpie wiarę w Istność Najwyższą, DAwcę Praw Wiekuistych, w Nieodmienny Porządek Natury. Gminowi, który pożąda cudów kaprysu, zostawmy jego egoistyczne modły o zmiany pomyślne; my uwielbiamy konieczność w związku przyczyn i skutków. Mędrcowi wystarcza, gdy przenikliwość myśli połączy z bierną obserwacją zmysłów i odkryje tajemnicę księżyca, rządzącego równomiernym przypływem i opadaniem fal morza, gdy przewiduje, że gwiazdy wracać muszą swoimi szlakami i że na pozór błędne planety co pewien czas wracają na wyznaczone im miejsca. To jest wiara mędrców... - A ich moralność? - Jest w tym, że utrzymują ład wśród ludzi, dając mu tyle mądrości, ile znieść może. Nie dla gminu są zawiłe rachunki, tajemnice nieba i ziemi. Rozwijamy go powoli, ochraniając przez ład wzrost cywilizacji powszechnej i spokój dla badacza natury. Ale niosąc pożytek masom wiadomościami naszymi posiadamy prawo wyłączać z niego siebie, stanowiąc dla siebie prawo specjalne. - Jak to? NiE szkodzimy tym życiu? - NiE! Wiem aż nadto dobrze, że czyny indywidualne nic nie stanowią na wielkiej szali dobrego i złego, na której ważą się losy mas. Za mądrość, która kieruje światem ludzkim, wybrańcy żądać mogą dla siebie pobłażania. Nasza mądrość jest wieczną, ale życie jest krótkie. Oddani badaniom tajemnic przyrody, trudowi nauk czarnoksięskich, śledzeniu praw, rządzących ciałami niebieskimi, i rządowi dusz dla pomyślności prostaczków - mamy prawo do pięknego odpoczynku, do sycenia się wszystkimi rozkoszami,
których czara jest tak krucha, a kwiat tak prędko więdnie. Nauczę cię tajników natury i obowiązków względem ludzkości, drogi mój uczniu, a zarazem nauczę cię rozkoszy, nieznanych gminowi. Po każdym dniu, spędzonym dla dobra ludzkości, nastąpi noc, którą poświęcisz sobie... Gdy Arbaces przestał mówić, nagle rozległa się ze wszystkich stron najsłodsza muzyka, jaką stworzyła kiedykolwiek Nidia, a wykształciła Jona. Potok melodii - niby śpiew niewidzialnych duchów nad gajem Paphosu - odurzył zmysły młodzieńca i wszelkie zarzuty przeciw sofizmatom mistrza skonały na jego ustach. Nagle rozsunęła się zasłona i młody kapłan ujrzał obraz, który zaledwie wymarzyć by mogła wyobraźnia najwymyślniejszego sybaryty. Jego oczom ukazała się rozległa sala, zalana niezliczonymi światłami. Zapachniały kadzidła, jaśminy, mirra, fiołki, najrzadsze aromaty. W rogach sali wytrysły fontanny, a snopy kryształowej wody rozsypywały się w tęczach światła w diamenty, szafiry, topazy, rubiny. Spod posadzki podniósł się z wolna stół, zastawiony potrawami, które wynalazł najsubtelniejszy zbytek czasu, prześcigającego smak LUkullusa. Otaczały go łoża, kryte niebieską, haftowaną złotem, materią. Ze sklepienia padał kroplami deszcz wonności, a niewidzialna muzyka grała nieustannie. Potem rozsunęły się białe draperie i przed oczyma młodzieńca stanęła gromada pięknych dziewic. Te, które trzymały przepaski z róż, otoczyły Apaecidesa, ukwieciły jego skronie, poniosły ku zastawionej uczcie. Oczarowany, sądząc, że jest to senną złudą doznawał bicia pulsów, rozognienia, którego zmysły jego
nie doświadczyły nigdy do tej chwili - wsłuchiwał się w kuszące tony anakreontyku, śpiewanego przez chór kobiet. Sączmy z rozkoszy kielicha@ szczęśliwość życia tajemną!@ Nie powie światu noc cicha,@ żeś spędził ją, luby, ze mną.@ Hej! nalejmy kielichy...@ Niech wre w nich boski sok!@ GDy śpiew się skończył, trzy młode dziewczyny, piękniejsze od gracji, zatańczyły tan joński, ten sam, którego ponoć Cytera wyuczyła nimfy na weselu swego syna Erosa z Psyche. Odurzony Apaecides wychylił upajającą czarę - krew zawrzała mu w żyłach. Jak przez mgłę dostrzegał naprzeciw siebie zachęcającego go do rozkoszy uśmiechem twarz Arbacesa - w tej chwili jakże odmiennie wyglądającego! - okryty był już nie zwykłą ciemną szatą, lecz suknią jaśniejącą złotem i drogocennymi kamieniami. W wieńcu białych róż, uśmiechnięty chytrze, zdawał się Ulissesem, obdarzonym powtórną młodością. Wskazał Apaecidesowi niszę, w której ten, idąc za wskazaniem jego palca, dostrzegł przerażonymi oczyma pomiędzy posągami Bachusa i Idalii... szkielet. - Nie przerażaj się! - rzekł Egipcjanin. - Ten nasz grzeczny gość przypomina nam bezustannie o krótkości życia i mądrze poucza spoza grobu: korzystajcie z życia! I w tym momencie rozległ się żywym rytmem, śpiewany chórem cudowny hymn bachiczny z powracającym refrenem: Jeżeli umrzeć koniecznie trzeba,@ umrzyjmy... lecz z rozkoszy!@
Rozdział VII
W tej części miasta, gdzie schodzili się gladiatorzy, zakładowi zapaśnicy, wszelacy
złoczyńcy, nędznicy, zwolennicy ordynarnej rozpusty, posiadał Burbo renomowaną winiarnię, przyciągającą ustawionymi na zewnątrz naczyniami z winem i oliwą, oraz szyldem, przedstawiającym jarmarcznie malowane postaci pijących gladiatorów. W obszernej sali znajdowała się właśnie grupa ludzi, których pełne i wydatne muskuły, herkulesowe karki, i zuchwałe oblicza dawały poznać zawodowych szermierzy amfiteatru. Byli tu słynni LIdon, Sporus, Niger, Tetraides. Całą noc przegadali, przypominając swoje walki i triumfy, kłócąc się zawzięcie o przewagę swych metod szermierskich i nad ranem byli dobrze pijani, a jeszcze nie syci rozmów i wina. LIdon doszedł do gospodarza i trzepnął go poufale w olbrzymi brzuch, mówiąc: - Wino, którym nas poisz, Sylenie, mogłoby rozwodnić najgęstszą krew. Ani żart, ani poufałość nie podobały się Burbowi. - Nauczę cię, zuchwalcze - ryknął - co to znaczy grać ze mną rolę Macedończyka. Nie jestem ci Persem, synku. Dwadzieścia lat zbierałem laury w cyrku. Sam edytor dał mi znak zwycięstwa - rózgę. A tu malec taki będzie mi prawił nauki. To mówiąc, tak mocno ściskał palce LIdona, że aż krew z nich trysnęła. Ten wytrzymał, ale zaledwie Burbo puścił jego rękę, skoczył, jak tygrys, na olbrzyma. Za chwilę obaj zwarli się w bojowym uśCisku. Otoczyli ich kręgiem zawodowi zapaśnicy i gracze, którzy porzucili kości, aby przypatrzeć się zapasom. KU uciesze widzów, zamiłowanych w każdym widoku okrutnym, z walczących lała się krew. Tłukli się i przewracali po podłodze. Rychło jednak ciężki Burbo
znalazł się w trudnym położeniu przyciśnięty piersią młodego przeciwnika. Groziła mu podniesiona nad nim żelazna prawica ciosem, powodującym omdlenie, gdy - niespodziewana pomoc zapobiegła takiemu kresowi walki. Stratonika, miła połowica winiarza, której jako zapaśniczce, sam mąż nieraz ulegał, rzuciła się na LIdona. Teraz Lidon znalazł się w opałach. Wypadło mu walczyć z dwiema osobami, póki widzowie nie zniewolili gospodarza do ustąpienia z pola walki gwoli równośCi sił bojowych. Ale LIdonowi wcale nie było łatwo wydrzeć się ze szponów żeńskiego rycerza, który na domiar puścił w ruch zęby. Rozdrażniony śmiechem otaczających go, przyklaskujących hazardowi Stratoniki, w pewnej chwili wyciągnął nóż. - Co za zbrodniarz! - krzyknęła z pogardą kobieta. - NOsi nóż! Jestże to godnym gladiatora? I wypuściwszy z pięści pęk włosów, za które go szarpała, odstąpiła i pośpieszyła opatrzyć rany męża. Ten ostatni już się udobruchał, zwyczajem gladiatorów, rycersko uznających triumf przeciwnika, wyciągnął rękę do LIdona i rzekł: - Na Kastora! Silniejszyś, niżem mniemał, młody bohaterze! Inni gladiatorzy otoczyli Stratonikę i wyrażali podziw dla jej zręcznośCi i siły. - Słuchajcie no! - rzekła do nich. - Przychodzę powiedzieć wam dobrą nowinę. Przyjdzie tu zaraz kilku młodych panów, naszych patronów, aby obejrzeć swobodnie wasze muskuły przed umówieniem się o zakłady przed wielką bitwą w amfiteatrze. Spodziewam się, że całe grono odwiedzające naszą winiarnię, zaangażowane będzie w walki. To nam przynosi honor. Zapanowała huczna radość wśród zapaśników. Tymczasem Stratonika
odciągnęła męża na stronę i rzekła mu cicho: - Burbo! Przyszedł tu Kalenus w przebraniu. Zakradł się tylnymi drzwiami. Jest w sąsiedniej izbie. Idź tam. Chce mówić z tobą. Mam nadzieję, że przyniósł sestercje! Burbo natychmiast wyszedł. - Stratoniko! Nie powiedziałaś nam, kim są ci nasi przyszli patroni - zawołał Niger. - MUsicie ich znać: zacny Lepidus, szanowny Klaudiusz. Z nimi przybędzie młody Grek, Glaukus. - Ręczę, że Klaudiusz o mnie się założy! - Nie, o mnie!... O mnie! - na wyścigi wołali inni. - Stratoniko! Gdzie jest twoja niewolnica Nidia! - zapytał LIdon. - Poszła śpiewać i grać. MUsimy przecież mieć z niej pewien zysk, skoro jakiś oszust na targu podsunął nam niewidomą, nie uprzedzając o tym, i umknął, nim zdążyłam sprowadzić straże z trybunału. Co prawda, nie wziął za nią drogo. Mała spodobała mi się. Miała spuszczone oczy. Wniosłam stąd, że jest uległą - pochodzi z Tesalii, która wydaje dziewczęta łagodne i dowcipne. Nie jest mi pomocną w gospodarstwie, ale potrafi dobrze sprzedawać kwiaty. - Rozgadałaś się nasza Amazonko - przerwał jeden z atletów - a godziłoby się przynieść nam raczej kilka porcji mięsa, jeżeli mamy godnie zaprezentować nasze muskuły. - Biegnę zaraz do kuchni. - I wina! - krzyknięto za nią. Za chwilę kawały mięsiwa znikały między potężnymi szczękami tych ludzi, niby w paszczach zgłodniałych wilków, a zalewał je obficie trunek z winnych gron. * * * W sąsiedniej izbie siedzieli nachyleni ku sobie głowami,
zmawiający się szeptem, Burbo i Kalenus. Ten ostatni, mimo że syn obywatela, lecz z najciemniejszego pochodzący rodu - roztrwoniwszy dziedzictwo, dla uniknięcia nędzy poświęcił się kapłaństwu. W tym czasie dopuszczane już było obsługiwanie bóstw, zwłaszcza nienarodowych, nawet przez plebejów. Wzorem innych kapłanów IZydy, tylko na pozór wiodących surowy tryb życia, Kalenus już nieraz przekradał się skrytym wejściem do winiarni osławionego z kuplerstwa i występków eks_gladiatora, Burbo, z którym prócz haniebnych interesów wiązały go węzły jakowegoś pokrewieństwa. Wyrzucił właśnie z worka na stół stos monet, które Burbo chciwie liczył. - Widzisz, że pan mój płaci hojnie! - mówił. - Winieneś mu wdzięczność za nastręczenie tak dobrego interesu. Ale i twoja Nidia, na Izydę - warta jest tej opłaty. Śpiewa i gra, jak Muza. - BA! Mała jest dla mnie ogrodem hesperyjskim. A twój pan jest bogiem. Lecz powiedz mi, co wy tam wyrabiacie przy niej. Nidia jest przerażona, ale nie chce nic mi wyjawić, związana przysięgą. - I mnie wiąże przysięga. - Nie żartuj! - zaśmiał się Burbo. - Czym jest przysięga dla takich kapłanów, jak ty. Łamiesz ją zwyczajnie. - Ta jest całkiem inna! - wzdrygnął się Kalenus. - Mój pan jest wielkim czarnoksiężnikiem; wiedziałby zaraz, żem się wygadał, a on potrafi mścić się i karać. W tej chwili za drzwiami dał się słyszeć szelest. Ktoś po omacku szukał klamki. Kapłan zakrył głowę kapturem. - To nic - rzekł Burbo - to niewidoma. Weszła Nidia. Burbo powitał ją przyjaźnie. - Nie wyspałaś się tej nocy,
dziecko. Jesteś blada. Znużona przysiadła, nie odpowiadając. Niecierpliwie biła nóżką w podłogę. Wreszcie wybuchnęła: - Panie, możesz mnie bić... grozić mi śmiercią, a więcej nie pójdę w to miejsce bezecne. - Głupia! To cię zaniosą, czysta westalko! - zaśmiał się szorstko Burbo. - Wzburzę miasto krzykiem. - Zawiążę ci usta. - Odwołam się do władz! - powstała. - Pamiętaj o przysiędze wobec bogów! - rozległ się grobowy głos Kalenusa. Na ten głos niewidoma zadrżała. - O, ja nieszczęsna! - zawołała, zalawszy się łzami. Weszła Stratonika. - Coś uczynił, łotrze, mej niewolnicy? - zwróciła się do męża. - Spytaj raczej twej niewolnicy, stara czarownico, czemu chce psuć nam interes? - Przełam jej upór, a usłyszysz tę muzykę! - rzekł kapłan, pobrzękując w worku pieniędzmi. Nidia upadła Stratonice do nóg: - Służyłam wam wiernie, matko. Ale za co strącacie mnie w przepaść tej hańby? Gotowam żebrać dla was, być posłuszną we wszystkim. Ale nie zmuszajcie mnie, nieubłagani, do obecności na tych ohydnych biesiadach. Inaczej, klnę się na bogów nieśmiertelnych, poskarżę się pretorowi. Oczy starej zapłonęły wściekłością. Porwała jedną ręką dziewczynę za włosy, pociągnęła, drugą zerwała z haka zawieszony na nim powróz, nieraz już do podobnego służący użytku i... w domu rozległ się przeszywający krzyk niewidomej pod gradem ciosów! * * *
W szynkowej izbie, tuż obok, prezentowali się właśnie gladiatorzy trzem elegantom, słynącym, jako wyrocznie amfiteatru w gronie najbogatszej pompejańskiej młodzieży. - Jakie piękne zwierzęta! - wołał Klaudiusz. LEpidus białą i subtelną ręką uderzał po spiżowych piersiach gladiatorów, pełny podziwu dla tej mocy męskiej, którą rozpieszczeniem w sobie zagubił. Obaj zapisywali na tabliczkach stawki, czyniąc już między sobą zakłady za wybranymi. Glaukus zachwycony był postawą i mięśniami LIdona: - Co to za bohater? Nie znam go jeszcze. - To obiecujący młodzian, który ważył się wyzwać Tetraidesa na rękawice szermierskie - objaśnił Niger. - A jeżeli przeżyjemy, to na miecze - rzekł Tetraides, błyskając zębami zawzięcie. - Stawiam na niego dziesięć wielkich sesterców - rzekł Glaukus. - Przyjmujemy - zapisał Klaudiusz. - Jaką nagrodę otrzyma zwycięzca? - spytał cicho LIdon, odprowadziwszy Glaukusa na stronę. - Siedem wielkich sesterców. Ale czy nie wstyd ci, Rzymianinie, mówić o pieniądzach miast o honorze? Ciemne czoło gladiatora pokryło się czerwienią. - Nie ubliżaj mi, szlachetny panie. Cenię honor, lecz... zostałem gladiatorem, aby nie umrzeć z nędzy. Trzeba żyć z czegoś dopóki nie padnę na arenie. W tej chwili ostry krzyk przeszył powietrze. - Na Palladę! To głos Nidii! - zawołał Glaukus. Skokiem był przy drzwiach, pchnął je i od progu ujrzał kwiaciarkę, szarpiącą się w
rękach zagniewanej megiery, która wznosiła nad biedną ofiarą już zakrwawiony powróz. - Furio, jak śmiesz obchodzić się tak z tym dzieckiem! - wyrwał jej z rąk Nidię, która chwyciła się szat swego obrońcy. Klęcząca i rozpromieniona tuliła się do niego. Łzy jej natychmiast obeschły. - Zuchwalcze! widać, że nie jesteś Rzymianinem - groźnie ozwała się Stratonika - skoro mieszasz się do sprawy mojej z niewolnicą. I wymierzyła pięść przeciw niemu. Na tę chwilę powrócił Burbo, który wyprowadził kapłana, pragnącego ulotnić się wobec grożącego skandalu. - Daj pokój, stara! - rzekł - daj pokój temu młodemu panu. Dała się odciągnąć, pomrukując: "Rozprawię się z nią kiedy indziej". - Nie opuszczaj mnie, Glauku! - błagała Nidia. Grek posadził ją na kolanach, litościwie obcierał krew z jej ran i twarz zwilgoconą nowymi łzami i szeptał jej do uszu słowa, kojące ból i przestrach. Nawet Stratonika wzruszona była zaszczytem, który okazywano jej niewolnicy. - Mój zacny człowieku! - zwrócił się naraz Grek do Burba. - Sprzedaj mi Nidię. Burbo zawahał się: - Cenię tę dziewczynę na wagę złota. - Ba, jestem dość bogaty, by ją kupić. Klaudiusz pochylił się nad Burbem: - Nie droż się! Glaukus może wyrobić ci miejsce designatora w amfiteatrze. Ma wielkie znaczenie u Pansy. - NO, stara namyśl się! - zwrócił się do Stratoniki. - Dałam za nią sześć sestercji. Teraz warta 12 - rzekła stara. - Dam ci 20, ale musisz zaraz
udać się do urzędnika stwierdzić umowę. Tam otrzymasz pieniądze. - Dabitur! - rzekł Burbo, dokumentując uroczystą formułą dopełnioną sprzedaż. - Pójdę więc z tobą, Glauku! - klasnęło dziewczę radośnie w ręce. - Tak jest. Będziesz odtąd tylko śpiewała hymny greckie najpiękniejszej damie w Pompejach, której ciebie ofiaruję. Twarz dziewczęcia nagle straciła kolory. Westchnęła głęboko. - Ale tymczasem udasz się do mnie... Nie traćMy czasu.
Rozdział VIII
Można było nie pokochać Jony. Zdawała się zbyt wzniosłą, aby budzić miłość w sercach pospolitych. Lecz kto ją raz pokochał, dochodził w miłości aż do ubóstwienia. Naokół niej roztaczała się niby czarowna muzyka, która ujarzmiała rozkochanego, nie pozwalając zapomnieć o jej urokach. Uległ jej tedy nawet tajemniczy Egipcjanin, w którego sercu wrzały najokropniejsze namiętnośCi, niepogodzone z odmową rozkoszy. Uległ jej także ognisty temperament Greka, którego wyobraźnia nieraz bywała obłąkana, ale serce pozostawało nieskażone śród płochej i rozpustnej młodzieży, którą darzył swoim bogactwem, ale którą w gruncie rzeczy pogardzał. Jona wydobyła z dna jego duszy wszystkie skarby marzeń, które były w niej zagrzebane i ukryte. Mówiliśmy wyżej, że i ona pokochała młodego ateńczyka, w którym znalazła współdźwięczącą ze swoim sercem strunę poezji. Ale teraz jej duma była zraniona głęBoko inwektywą Arbacesa. Uwierzyła, że Glaukus wyraził się o niej lekko i poczytywała
to za karę słabości swojej, ponieważ dała mu poznać poczynającą się skłonność. Sądziła, że za to doznała wzgardy i cierpiała okrutnie. Zamknęła się w najustronniejszej izbie swego domu. Nie wpuszczała do siebie nawet kobiet. Zamknęła drzwi domu oblegającym gościom. Nie wpuszczony między innymi Glaukus był zdumiony. Rozumiał bowiem, że Jona wyższa jest nad zwykłą kapryśność kobiecą. Dom ukochanej w Italii jest świątynią KUpidyna. Zawieszał na jej drzwiach girlandy najpiękniejszych kwiatów i wygrywał pod jej oknem najpiękniejsze melodie. Lecz okno nie otworzyło się. Jego śpiewny głos czarował ją, dochodząc przez szyby, ale w miłosnym natręctwie wyczytywała nową obelgę. Uczyniła jeden tylko wyjątek, wpuszczając Arbacesa. Omamił ją wzrokiem węża i przewagą rozumu. Rozciągnął nad nią władzę, przemożną, spod której nie mogła się wyłamać. Nie przenikała przecież jego zamiarów. Był dla niej wzorem mądrości, święTości niemal istotą nieziemską, którą musiała szanować. W gruncie rzeczy lękała się jego zimnej twarzy i lodowatej mądrości. Obecność jego była dla niej przykra. Ale nie śmiała mu wzbronić wstępu. Arbaces podwoił obecnie podstępy, dążące do zawładnięcia pożądanym skarbem. Pokonawszy mocą pokus rozkoszy Apaecidesa, którego młode zmysły nie oparły się potędze uciech, widział w tym wróżbę pomyślną - przezwyciężenia cnotliwego oporu siostry. Tłumiąc w sobie nienawiść, powstałą na gruncie zazdrości, starał się poniżać współzalotnika tonem obojętnym, aby nie nadać mu zbyt wielkiej ceny. Wymieniał go zwykle w jednym rzędzie z Klaudiuszem i Lepidusem, wszystkich trzech
pomawiając o jakieś modne zdrożności i nowo odkryte sposoby rozpusty. Jona kryła ból, słuchając tych okrutnych oskarżeń, czynionych tak obojętnie, że niepodobna było wyczuć w nich fałsz i celowość. Razu pewnego zapytał ją: - Czemu nosisz zasłonę w domu? Nie jest to grzecznie wobec przyjaciół. Nie powiedziała mu, że ukrywa zaczerwienione od łez powieki. Rzekła: - Arbacesowi, który zważa tylko na duszę widok twarzy jest niepotrzebny. - Właśnie dlatego, że z piękna twarzy odczytuję piękno duszy, pragnąłbym twarz twoją widzieć co dzień... co godzinę! - odparł z mimowolnym żarem. - Powietrze Pompejów i ciebie uczyniło pochlebcą - rzekła z wymuszonym weselem. - MNiemasz Jono, iż dopiero w Pompejach dostrzegłem twoją niezwykłą piękność. Głos mu drżał. Tłumiona długo namiętność zrywała tamy. Mówił dalej: - Jest pewna miłość, piękna Greczynko, niepojęta dla lekkomyślnej młodzieży, niezrozumiała dla gminu. Marzył o niej współziomek twych przodków, wychowany w jaskini - Plato. Miłość duszy dla duszy! Nie odstręczą jej zmarszczki. Nie odrzuci szpetność. Szuka tylko młodości wzruszeń. Jest udziałem tylko umysłów wyższych. Dać ją może czasem serce na pozór surowe i zimne. Taką miłość, Jono, składam na twoim ołtarzu. Możesz ją przyjąć bez zapłonienia. - Mówisz o przyjaźni! - rzekła w niewinnośCi duszy. - Precz z tym brzydkim słowem! - zawołał. - Określa ono związki szalonych i rozpustników, Glauków i Klaudiuszów. To, co Arbaces czuje dla Jony, nie jest ani miłością, ani przyjaźnią. To
nie ma imienia na ziemi. Czuła się dziwnie zmieszana tymi wyznaniami czułośCi w ustach mędrca, jakkolwiek nie domyślała się drzemiącego na dnie brudu namiętności. Skierowała rozmowę na inny temat. Rozpytywała o brata. Doznała żywej uciechy, że przyniósł jej dobre o nim wiadomości. Apaecides ukoił się w swoich smutkach, poweselał, ożył. On, Arbaces, otworzył mu tajemnice mądrości, ukazał cały majestat bogini Izydy. Młodzieniec nie zawiódł się na przyjaźni swego opiekuna... Jona, zapominając przykrości, dziękowała Arbacesowi gorąco. Skorzystał w mig z jej dobrego usposobienia. Prosił ją serdecznie, aby raz jeden zechciała odwiedzić jego mieszkanie - pozna wprawdzie w miniaturze zarys egipskiej architektury, coś z domowego szyku Teb i Memfisu, kawałek nieznanego a ciekawego świata, coś kształtującego serce i wyobraźnię. - Niechże smutki mego domu rozjaśni obecność Jony, którą cały świat podziwia! Dała się uwieść jego zręcznym słówkom, dowcipowi i wymowie, którymi starał się ją olśnić, przeprowadzając rozmowę na dalekie tematy o kulturze Egiptu - usuwał przykre wrażenie wybuchu, który o mało nie porwał go za daleko poza granice koniecznej maski jego zamysłów - i przyrzekła odwiedzić go następnego wieczora. Egipcjanin odszedł z twarzą, na której promieniała świętokradzka radość.
Rozdział IX
KIedy odgrzebano spod stwardniałych potoków lawy piękne mieszkanie ateńczyka, znaleziono w ogrodzie wśRód zamarłych trawników skorupę
żółwia. Kto wie, jak dawno żył w tym ogrodzie. Na pewno już przeżył poprzednie trzęsienie ziemi, które obróciło dawny dom w gruzy. Na ruinach powstał nowy dom Glaukusa. Trzeba było nowych wstrząsów i aż wybuchu wulkanu, aby zagasić słabą iskrę tego długotrwałego istnienia. Glaukus polubił dziwnie to niesamowite stworzenie, które powolnym czołganiem się odbywało długie podróże w małym obrębie viridarium. Leżał teraz na trawie pod chroniącą go od skwaru zasłoną i mówił, zwracając się do powolnie ruszającego się zwierzęcia: - Orzeł upuszcza kamień ze szponów, chcąc daremnie roztłuc skorupę, a kruszy głowę poecie. Oto alegoria przeznaczeń losu! Jakże zazdroszczę ci, mój filozofie w skorupie. Obojętny jesteś na wszystko! Nie uczuwasz bólu oddalenia Jony. Nie zadajesz sobie pytania, dlaczego zamyka drzwi przed tym, który ją ubóstwia. Miłosne marzenia Glaukusa przerwało wejście Nidii. Szła, odziana w nowe lekkie szaty, skrapiając po drodze wodą z naczynia kwiecie, rozpoznawane przez nią po woni, lub przez dotknięcie łodyg, subtelnymi palcami. Nie deptała traw, utrzymując się tak na ścieżkach, jakby była doskonale widzącą. - Nidio, dziecko moje - ozwał się Glaukus, już trzeci dzień żyjesz pod opieką moich bóstw domowych. Czy jesteś szczęśliwa? - O tak, panie! - przybiegła doń radosna, jak motyl. - Chcę cię prosić o jedną przysługę. - Uczynię wszystko, panie, co rozkażesz. - Bądź mi powiernicą w nieszczęściu! - Czyliż Glaukus może być nieszczęśliwym? - Jest nim, bo kocha bez wzajemności.
- Ach, panie! - złożyła dłoń na swoim sercu. - Rozumiem ból twój. Ale nie rozumiem tej, która odmawia ci szczęścia. - Słyszałaś o Jonie z NEapolis. - Tak. Wiem, że jest piękna i mądra. - To bóstwo, Nidio. Pragnę cię posłać do niej. Zalała się łzami. - Nie płacz, dziecko. Jona jest łagodna, jak zefir. Będzie ci u niej dobrze. Co?... Jeszcze płaczesz! NO, no, dziecko, nie będę cię przymuszał. - Ależ już nie płaczę. Zrobię, co każesz. - Jesteś dobrą dziewczyną! - rzekł, całując jej dłoń. Pójdziesz do niej. Ale możesz powrócić tu w każdej chwili, jeżeli sobie tego będziesz życzyła. Mój dom będzie ci zawsze chętnym schronieniem. Wreszcie... może kiedyś będzie domem Jony. Zamieszkasz przy nas na zawsze. LEkkie drżenie przebiegło przez delikatne ciało niewolnicy. Nie odgadł tego. Mówił dalej. - Pójdziesz do niej. Zaniesiesz jej w wazonie najpiękniejsze moje kwiaty. Weźmiesz lutnię, którą ci podarowałem. Wydobędziesz z niej dla jej ucha najsłodsze dźwięki. Wsłuchasz się, co mówi. Przenikniesz, czemu nagle zamknęła przede mną obojętnie drzwi. Będziesz jej malowała moją miłość. Lecz czyń to tak delikatnie, aby jej nie urazić. Niech się raczej domyśla, jak ją kocham. Bacz, czy westchnie przy dźwięku mego imienia. Broń mojej sprawy. Czy to potrafisz i zechcesz mi służyć? - Potrafię i zechcę. Wszakże jestem twoją niewolnicą. - Nie mów tego. Obdarzam cię wolnością. Jesteś wolną, Nidio. Przebacz, żem liczył na twoją usługę.
- Ach, obraziłeś się! - wykrzyknęła boleśnie. - Zbawco mój, obrońco, przebacz biednej niewidomej. I daj dowód, żeś mi przebaczył, nie cofając swoich rozkazów, którym będę całym sercem powolna. - Masz wdzięczne serduszko, Nidio! - rzekł wzruszony i pocałował jej czoło, nie odgadując, jaki płomień w niej zapala. Udała wesołą. - A więc wszystko dobrze. Przebaczyłeś. I nie będziesz już mówił o wolności! - prawda? Toć szczęściem dla mnie jest - być twoją niewolnicą. Ale... przyrzekłeś także, że mnie nie ustąpisz nikomu. - Przyrzekłem! Pobiegła zebrać kwiaty dla Jony. Ale odchodząc, szepnęła do siebie: Zaznałam tu trzy dni niewysłowionego szczęścia. To dosyć. Gdy uczynię dla twego szczęścia, to, co trzeba - chętnie umrę!
Rozdział X
Wysłanniczka Glaukusa? Czego ona tu chce? Jona zmarszczyła gniewnie brwi. - Jest niewidoma, pani. Ten wzgląd przeważył. Odpędzić kalekę - to nie godziło się z litościwym sercem Jony. Kazała niewolnicy wprowadzić Nidię. Ta wniosła wazon kwiatów. Przyklękła hołdowniczo. - Piękne dziecię, nie zadawaj sobie trudu przechodzenia tej śliskiej posadzki - rzekła Jona. Możesz oddać te kwiaty niewolnicy. Ślepa szła naprzód, kierując się głosem. - Boska Jono! Mam zlecenie złożenia twej ofiary tylko w twoje dostojne ręce. Jona wzięła kwiaty i rzekłła sucho: - Podziękuj swemu panu...
Możesz odejść. - Nie mogę jeszcze, bo nie dopełniłam zlecenia. Wyjęła list spoza tuniki i doręczyła Jonie. Nidia czuła, że ręce Jony drżały, gdy go brała. Czuły głos posłanki, jeżeli nie sam nakaz serca, przemógł chwilowe wahanie, dyktowane przez obrażoną dumę. Odesłała znakiem ręki niewolnice. Czytała cicho. "Glaukus śle Jonie wyrazy, których usta nie śmiałyby wyrzec. Czy Jona jest słabą? Nie! Tak upewnia mnie jej służba i to mnie pociesza. Ale nie będąc słabą, wygnała mnie sprzed oczu swoich od pięciu dni - i to mnie wprawia w rozpacz. Czy Glaukus obraził Jonę? Nie ma pytania dziwniejszego nad to. Od pięciu dni musiało pięciokroć wejść słońce. Ja o tym nie wiem. Niebo nie miało dla mnie uśmiechu. Jak wyrażę na wosku potęgę twego uroku i boleść mego wygnania? Nie zataisz chyba przed sobą, że pieśni, którą śpiewałem ci podczas ostatniego widzenia naszego, towarzyszyło bicie twego współczującego serca. Więc skąd ta niełaska? Czyliż mnie kto spotwarzył? Uwierzyć w winę Glaukusa wobec Jony nie jestże niemożliwością? W każdym razie, czyliż Minerwa potępić potrafi bez wysłuchania nawet najsroższego winowajcę? Boska Jono. Młodość moja i płomienność krwi ateńskiej rzucały mną po morzu obłędnych szałów. Lecz uniknąłem rozbicia, znalazłszy ciebie. Ślę kwiaty zbawczyni mojej przez dziewczę, którego nie odepchniesz, bo jest nieszczęśliwe, nie widząc nieba i ciebie, oraz cudzoziemką, jako my; a prochy jej ojców, jako i naszych, spoczywają pod niebem Grecji. Jest łagodną i uległą, muzą w śpiewie i grze, Chlorydą w uprawie kwiatów. Pozwól jej przebyć nieco przy tobie i służyć ci, a pokochasz ją. Jeśli
cię zawiedzie, odeślij ją. Jeszcze słówko, może zuchwałe, ale przebacz je dobroci instynktu. Wygnałaś zgraję pochlebców - to słuszne. Ale czemu pozwalasz, aby twoim powietrzem oddychał człowiek o złym oku? Dlaczego ponurość, pod którą drzemie nieraz złość, ma przewagę nad weselem, które nie mogło ukryć miłości? Czy nie zawinił tu podszept niesprawiedliwy - Arbacesa, skoro on jest szczęśliwszym ode mnie. BYwaj zdrowa, bogini moja! Może wyznałem za wiele!" Przy czytaniu tego listu jakby mgła spadła z oczu Jony. Zalana łzami ucałowała go i ukryła na łonie. - Jak się zwiesz? Skąd jesteś - spytała posłankę. - Nidia. Z ziemi Olimpu, z Tesalii. - Współziomko, będziesz przyjaciółką moją... Usiądź. Napiszę odpowiedź. LIst Jony brzmiał: "Jona życzy Glaukusowi zdrowia. Przez parę dni czułam się nie mniej wygnanką, niż wygnany przez nią. Jeszcze cierpi, ale już przeto, że zgaduje swoją niesprawiedliwość. Prosi, abyś przybył do niej rankiem jutro, a odtąd nie bał się Egipcjanina, nie bał się nikogo. Powiadasz, żeś wyznał za wiele, pisząc długo. Lękam się, że w tych krótkich, naprędce skreślonych słowach, ja uczyniłam to samo". - Nidio! - spytała Jona - czy pragniesz sama zanieść odpowiedź swemu panu? - Tak, jeżeli ma go ucieszyć. Nie, jeżeli mieści w sobie choćby jedno słowo ozięBłe; bo nie zniosłabym, gdyby cierpiał. - Czyż tak lubisz swego pana? - Któż mógłby być dla Glaukusa nieczułym? Dał mi tę przyjaźń, której odmówiły mi losy i bogowie. - Jakże wdzięczną umiesz być,
Nidio. Idź więc zaraz, a wracaj rychło. Nie mam siostry. Znajdziesz obok mego pokój, przeznaczony dla siostry. - Nim odejdę, proszę jeszcze o jedną łaskę. - Nie odmówię ci żadnej. - Nie widzę, ale powaby świata poznaję dotknięciem. Pozwól mi przeprowadzić ręką po swojej twarzy. Uczyniła to, nie oczekując nowego przyzwolenia. - Wiem teraz, że jesteś piękna, jak bóstwo. Bowiem masz te same rysy, jakie wyczułam dotykając w Neapolis marmuru paryjskiego, wyobrażającego twarz Psyche. JUż cię nie zapomnę. Wskazała trafnym porównaniem posąg, którego szczątki przekazane nam przez wieki i zachowane w Muzeum Bertoniego stanowią najcudowniejszy zabytek starożytnego snycerstwa, pozostawiając daleko za sobą nawet piękność Wenery florenckiej, niby w zestawieniu z nią ziemską i lichą. Po odejściu Nidii Jona pogrążyła się w marzeniach. Wzdrygnęła się, że mogła zawierzyć oskarżeniom Arbacesa. Zwiódł ją, czy sam się omylił? To było dla niej tajemnicą. Pragnęła ją przeniknąć. Zamierzała to uczynić, podczas przyrzeczonych na dziś odwiedzin, gdyż słowa swego nie zwykła była łamać. Nie widziała jeszcze powodu do potępienia opiekuna, który dotąd był dla niej szanowanym, teraz tylko zagadkowym. Tym bardziej drażnił ciekawość. Wyszła i skierowała się ku ponuremu mieszkaniu Arbacesa.
Rozdział XI
- O posłanniczko, świetniejsza od bogini tęczy po sto razy. Ale jak zdołam przeżyć do jutra? Kazał jej wielokroć opowiadać
szczegóły wrażenia bytności u Jony, zapominając o tym, że niewidoma pobrała je skąpo - radując się jej opowieścią i nie wiedząc, jak rani jej serce swoją miłością dla innej. Przed wieczorem odesłał ją z nowym listem i wiązanką przepysznych róż do Jony, a sam - ulegając wesołemu nastrojowi - zgodził się na propozycję przechadzki w cieniu świętych gajów i portyków z Klaudiuszem i Lepidusem, którzy przyszli wyrwać z samotności zdziwaczałego ostatnio przyjaciela. Śmiejąc się pobiegli przez ludne i oświetlone ulice. Tymczasem Nidia, nie zastawszy Jony, z przerażeniem dowiedziała się od służby, iż pani poszła do Egipcjanina. - Poszła tam pierwszy raz - zapewniała ją niewolnica. Biedna! Nie wie nic o słuchach, które chodzą na temat biesiad Arbacesa. Rozmowy westybulu nie dochodzą do perystylu! Nidia postanowiła ją ratować, ponieważ kochała Glaukusa więcej, niż siebie. Powróciła doń, a nie zastawszy go w domu, z jękiem padła na krzesło. Trzeba było działać śpiesznie, aby wyrwać Jonę z niebezpieczeństwa, którego nie podejrzewała. Przywołała niewolnika. - Czy Jona nie ma jakiego krewnego w Pompejach? - Owszem, brata Apaecidesa, kapłana Izydy. Słyszała już to imię i doznała zgrozy tym większej. Była teraz pewna, że Arbaces w bracie i siostrze upatrzył jednako swoje ofiary. - Brat pojmie. Idę do niego! - rzekła do siebie. Wzięła kij, który stanowił jej podporę w wędrówkach po ulicach, których każdy zakręt dokładnie znała pamięcią niewidomej, i pośpieszyła do świątyni Izydy. Miała tym razem nadto przewodnika w niewolniku,
któremu Glaukus nakazał stałą opiekę nad nią poza domem. Grubas, któremu o tej porze spać się chciało, poszedł za nią niechętnie. - Ależ tu nikogo o tak późnej godzinie nie ma! - rzekł rozglądając się w świątyni. - Wołaj! Dniem i nocą jeden z kapłanów czuwa u ołtarzy Izydy. - W istocie! Jest ktoś w białej odzieży za posągiem. - Kto mnie woła? - zapytał słaby głos na okrzyk niewolnika. - Osoba, która przyszła objawić wyrocznie jednemu z waszego zgromadzenia, Apaecidesowi - rzekła Nidia. - Jestem nim! - zbliżył się do niej. - Chociaż poznaję twój głos, przysięgnij, że jesteś Apaecides. - Przysięgam na bogów, na tę wzniesioną prawicę i na księżyc. Ale skąd znasz mnie, ja ciebie nigdy nie widziałem? - Słyszałeś głos mój, śpiewający na biesiadach śmierci u Arbacesa. Wszak znasz je? - O, znam!... Z czym przyszłaś do mnie? - Zapytać, czy zezwoliłbyś, aby siostra twoja była biesiadniczką Arbacesa? - Jak śmiesz stawiać mi tak niegodne pytanie! - Bowiem jest nią w tej chwili. Skoczył ku niej blady i drżący: - Byłżeby tak zuchwały?! Dziewczyno, jeżeli skłamałaś, rozerwę cię na sztuki. - Rzekłam prawdę. Jest tam po raz pierwszy. Dopełniłam swojej powinności. Teraz ty pełnij swoją. - O, Nemezis! Kara twoja jest zasłużona! - porwał się za głowę. Ochłonął... Narzucił wielki płaszcz, który okrył jego świętą odzież. Idąc przez osamotnione ulice w towarzystwie milczącej
swojej towarzyszki, zgrzytał zębami i mruczał: - Jeżeli bogów nie ma, to zawszeć jest jedna bogini: Zemsta!
Rozdział XII
Cofnijmy się o kilka godzin wstecz. O świcie tego dnia, który Glaukus oznaczył białym kamieniem Egipcjanin po bezsennej nocy siedział samotny na szczycie wieży swego domu, mającej kształt piramidy. Gwiazdy gasły. Wiszący nad szczytem Wezuwiusza gęsty obłok, czerniał ponuro, chociaż na całym horyzoncie ustępowały cienie nocy. Egipcjanin upuścił zwinięty rękopis, w którym zawarł tajemnicze znaki swoich obrachowań. - Gwiazdy ostrzegają mnie o jakimś wielkim niebezpieczeństwie - mówił do siebie. Wróżą mi los Pyrrusa, zbierającego z wygranych wojen bezużyteczne laury, zabitego w końcu, wzorem psa, przez dachówkę rzuconą rękoma starej kobiety. Gwiazdy powiedziały mi: Strzeż się zgonu Epiroty. Kamień rzucony z góry, przyniesie ci klątwę śmierci. Jednak godziny losu jeszcze wyrachować nie mogłem. MNiejsza o to! Ponieważ piasek klepsydry mojej ma się wyczerpać, niechaj ostatnie ziarnko jaśnieje mi rozkoszą. Zresztą gwiazdy rzekły mi jeszcze, że jeżeli w godzinie okrutnego niebezpieczeństwa ominie mnie cień ponurego Orkusa, przyszłość moja będzie niewypowiedzianie świetna. Nie drżę... Jest to rękojmia wybawienia... Wzrok Egipcjanina, poprzez kryjące go krzewy, ścigał rozłożony u stóp wieży krajobraz, maszty galer w przycichłym porcie, latarnie u kolumn świątyń i portyków opustoszałego forum, ulice
śpiącego miasta, wyglądającego w tej chwili, jak "miasto umarłych", a mającego niebawem stać się nim istotnie równie, jak położone na wybrzeżu dalej Herkulanum - dwie "ukochane córy oceanu". Odwrócił oczy od miasta i morza i skierował je na winnice i na bogate łąki Kampanii, na wille i wsie żyznych zboczy Wezuwiusza, na którym mieszkańcy osiedlali się chętnie, w upartej wierze w zamarcie wulkanu na zawsze... Tylko z jednej strony spuszczając się ku dolinie pochyłość nieżyzna - droga dawnych potoków lawy - posępna, pełna skał, utworzonych z popiołu, jaskiń, wysłanych mchem, tłumaczyła, czemu poeci rzymscy wiązali z tą górą przyniesione z Grecji, posępne mity o bramie piekieł, o ukrytych tu pod ziemią przeklętych strumieniach Styksu i Acherontu. Sokole oko Arbacesa ujrzało poruszającą się w tej stronie na bagnisku postać kobiecą, zginającą się przy zbieraniu dzikich płodów. - A, ta stara czarownica czuwa po nocach, jak ja. Jeżeli wróży mi dzisiaj śmierć, niechże powiem sobie przed zgonem, Jona jest moja! Charakter Arbacesa stanowił dziwną mieszaninę żywiołów. Uczony i rozpustnik, nietowarzyski w rozkoszach, jak i w nauce, dopuszczał do swoich uciech tylko niewolnice i ofiary swej chuci - posiadał liczny harem. Ale namiętność jego zmieniła się w zimny nałóg i nasycenie nie dawało mu zmysłowego szczęścia. Przesyt zmysłów jawił się wśród wymysłów rozkoszy. Nie zadowoliła go i mądrość nauki. Wyobraźnia lubowała się w fantastycznych i ciemnych badaniach. Odrzucił ze wzgardą przesądy gminu: ale tworzył sobie własne. Rozum trafnie mu powiadał, że
odkrywca praw natury może zaprząc je do służenia sobie; ale pycha rozumu - co było zresztą cechą epoki, przekraczała granice tej możliwości. Wierzył w to, że mędrzec czytać może tajemnicę przeznaczeń w gwiazdach i przełamywać zaklęciami nawet prawa przyrody, zdobywszy jej sekrety. Tak od astronomii i chemii przeszedł na manowce astrologii i alchemii. Na duszę filozofa powiał dech wschodnich zabobonów Zaroastra. Stał się magiem i czarnoksiężnikiem. Zresztą cześć Izydy wiązała się zawsze z magią teurgiczną i nekromancją. Straszny i głęboki Arbaces celował w czarnoksięskiej umiejętności i pozostawił o sobie pamięć wiekom pod mianem "Hermesa, Pana o płomienistym pasie". Jego dziwna wytrwałość i cierpliwość w dobijaniu się zwycięstwa nad Joną, którą starannie kształcił i oświecał, czerpała źródło właśnie w przesycie zmysłów. Na schyłku dni, odkrywszy, że lubieżność nie daje pełni szczęścia, chciał pokochać - chciał nadto być kochanym i gonił za miłością, która uciekała przed nim przez całe życie, trawione w uciechach zmysłowych i mękach myśli. Nagle spostrzegł, że młodość goni za młodością, jak heliotrop za słońcem - że Jona lgnie do Glaukusa - doznał ukłucia kolca zazdrości. Zawiść zażegła iskrę namiętności, która już nie potrafiła roztropnie ważyć i czekać. Jeszcze myślał o duszy i sercu Jony, ale już postanowił zdobyć przede wszystkim ciało - stworzyć rzecz niecofnioną. Gwiazdy groziły mu śmiercią.Śpieszył tedy wypełnić stałe marzenie - przed zgonem nazwać się małżonkiem Jony. * * * Wysoki etiopski niewolnik uśmiechnął się, otwierając Jonie
i dając znak, aby poszła dalej. Szła trwożna, podobnie, jak brat, zaniepokojona złowieszczymi twarzami tebańskich potworów u wejścia. W środku sali spotkał ją Arbaces w ceremonialnej szacie, okryty drogimi kamieniami, na którą rzucały łagodne matowe światło lampy, umieszczone u sufitu z kości słoniowej. - Piękna Jono! to twój oddech napełnił tę salę wonnością - rzekł. - Nauczyłeś mnie gardzić pochlebstwami - odparła. - Czy chcesz zepsuć swoją naukę? Zmieszał się. Zmienił temat rozmowy. Oprowadził ją po wszystkich komnatach swego domu. Jakkolwiek przywykła do wytworności miast Kampanii, Jona była uderzona tym nagromadzeniem skarbów i arcydzieł sztuki. Były tu posągi, przewiezione z Grecji. Kosztowne drzewo lśniło od złotych ozdób. Przechodzili między rzędami niewolników, którzy przyklękając ofiarowywali jej naramienniki, klejnoty, łańcuchy. Odrzucała je z uprzejmym uśmiechem: - Miejsce tych bogactw jest wśród tego bogactwa, które przechodzi wszelki podziw! - A jednak z wszystkich chciałbym uczynić koronę dla twego jasnego czoła. Przebiegły chciał ją podbić tak skarbami, jak i wymową. Nagle klasnął w ręce, a spod posadzki, niby dziełem czarów, wyrosła biesiada. Jona zasiadła na tronie. Do stołu usługiwały dzieci ze skrzydłami KUpidynów. Arbaces siedział u jej stóp. Za draperiami dźwięczała słodka muzyka. Po uczcie gospodarz przemówił: - Uczennico moja! czy żyjąc w tym niepewnym świecie wydarzeń, nie zapragnęłaś nigdy rozedrzeć tajemniczej zasłony czasu i przeczytać swój los przyszły? - Jestże to w mocy człowieka.
A jeśli jest - rzekła cicho - szczęścia można cierpliwie doczekać, wiedza o nieszczęściu zatruje szczęśliwą teraźniejszość. - A gdybym cię mógł przekonać, że dostąpiłem tej umiejętności. Gdybym nadto upewnił cię, że wyczytałem już losy twoje w gwiazdach i wiem, że są słodkie i piękne nad wyraz, że Parki splatają twą przyszłość w girlandy róż, czyż nie pragnęłabyś cieszyć serca zawczasu widokiem przyszłego szczęścia? W jej sercu drgnął dźwięk - jedno imię: Glaukus. Chciała zyskać pewność, że los jej będzie zgodny z pragnieniem serca. - Tak, pragnę! - A więc ukażę ci cienie, grające twoją przyszłość. Poprowadził ją wśród kolumn i wonnych wodotrysków. Szerokimi schodami z marmuru zeszli do ogrodu. Księżyc pieścił promieniami już uśpione kwiaty i milczące posągi. W końcu jednej z alei wznosiła się mała kaplica Izydy. - Dokąd mnie wiedziesz? - spytała. - Wejdź! Znaleźli się w wąskiej sali, przedzielonej czarną zasłoną. Arbaces podniósł ją, a gdy przeszli na drugą stronę, ogarnęła ich ciemność. - Nie lękaj się. Zaraz ukaże się światło. Jeszcze mówił, a już łagodny blask napełniać jął przestrzeń. Z mroku wyłaniały się stopniowo obrazy, które olśniewały oczy Jony. Zmieniały się szybko na podium, jakby czarami, czy mocą niepojętej maszynerii. Jona widziała izbę ze ścianami z barwnych draperii - w środku ołtarz, trójnóg z kadzidłem - wysoką kolumnę granitową - głowę z czarnego marmuru, w której poznała rysy wielkiej egipskiej
bogini. Zasłona środkowa za ołtarzem rozchyliła się, w głębi ukazał się uroczy ogród, którego miniaturowe drzewa, klomby kwiatów, strumienie migotały wszystkimi kolorami tęczy. Przez wiejski ogród przesunął się cień kobiety. Jona miała wrażenie, że widzi własną postać - tak strój, postawa i rysy przemykającego cienia łudziły podobieństwem. Krajobraz zamglił się, znikł - natomiast uniosła się boczna zasłona - pojawiła się przed oczami pałacowa sala, pośrodku tron, otoczony strażą niewolników. Cień Jony siedział na tronie. U podnóża klęczał cień mężczyzny i podawał jej koronę. Serce neapolitanki biło gwałtownie. - Czy chcesz, aby cień dał się poznać? - zapytał Arbaces. - Ach, tak! Cień mężczyzny odrzucił płaszcz. Jona wydała krzyk zdumienia i zgrozy. Widmo miało twarz Arbacesa. Czarna zasłona skryła fantasmagorię. A u stóp Jony klęczał prawdziwy Arbaces: - Jono! - wołał głosem namiętnym - oto poznałaś własną i moją tajemnicę. Ubóstwiam cię od lat wielu. Wychowałem ciebie dla tej miłości. Bądź pokorna losowi, który wyznaczył mi ciebie na małżonkę. Będziesz moją królową. Przepych, potęga, zbytek, będą twymi niewolnikami, krańce ziemi dostarczą ci na mój rozkaz wszelkich rozkoszy, o których zamarzysz. Widział, że pobladła, że cofa się wzruszona i gniewna - pełzał u jej stóp, błagając: - Jono! Jono! nie odrzucaj mojej miłości! to jest los twój! Ledwie zdobyła się w oszołomieniu na tyle mocy, aby ze wzburzonej piersi wyrzucić okrzyk: - Ależ ja nie chcę tego losu.
Kocham innego. Jakby smagnięty tą odpowiedzią, porwał się z posadzki i gwałtownie szarpnął jej tunikę. Wypadły tabliczki - list Glaukusa. Przebiegł go szybko płomiennymi oczyma. - Tym innym jest Glaukus... tak? - Tak! - odparła mocno, odzyskując zwykłą dumę. - I dlatego odchodzę. Stanął przed nią. - Szanowałam cię dotąd, jako opiekuna. Nie każ mi gardzić tobą, gdy co najwyżej mogłabym cię żałować. PUść mnie, i zapomnijmy o sobie nawzajem. - Idziesz rzucić się jemu w objęcia? - Choćby tak... to rzecz moja! - A zatem wiedz - ryknął - że wolę cię ujrzeć w grobie, niż w jego uścisku. MNiemasz, że Arbaces pozwoli, aby nędzny Grek triumfował nad nim. Czyż wypielęgnowałem owoc, aby oddać innemu? Nierozsądna, należysz do mnie! Korzystam z praw moich do ciebie! Runął na nią, objął ją gwałtownie. Wydarła mu się ogromnym wysiłkiem i znużona upadła u podnóża kolumny, na której wspierała się głowa Izydy. Już ponownie rzucał się na swoją zdobycz, gdy nagle uczuł straszliwą rękę na swoim ramieniu. Odwrócił się - ujrzał krwią nabiegłe oczy Glaukusa i tuż obok bladą a groźną twarz Apaecidesa. Ten ostatni pośpieszył przede wszystkim z pomocą omdlałej siostrze. A Glaukus wstąpił już w zaciekły bój z Arbacesem, który powitał go straszliwą klątwą: "Jaka furia przywiodła cię tutaj? Giń!" - IDź do piekła, bezbożniku! - odkrzyknął Glaukus. Szamotali się teraz - obaj obdarzeni niezwyczajną siłą, obaj miotani wściekłością. Ręce ich wzajem szukały gardła
przeciwnika. Oczy rzucały płomienie, prężyły się mięśnie, przez ściśnięte zęby biegły mściwe pomruki. Tarzali się po ziemi w uścisku. To jeden, to drugi był górą. Przez chwilę obaj utracili dech w walce. Rozwarła się więź z ramion i pięści. Glaukus odskoczył. Arbaces stanął pod kolumną. TAmten gotował się do nowego skoku. Arbaces, osłabły już w walce, zdawało się, że ulegnie naporowi młodszego zapaśnika. Umknął i naraz, ściskając kolumnę, zawołał. - Bogini moja! uderz bronią swoją świętokradcę, który znieważa sługę twego i kapłana! I w uścisku Arbacesa kamienne oczy czarnej marmurowej głowy Izydy zdały się ożywać, zamieniały się w ogniste kule i przenikliwie spojrzały na Glaukusa. Grek, nie wyzwolony z zabobonności dziedzicznej, pobladł i padł na kolana. Arbaces triumfował, powalił klęczącego, przycisnął kolanem, wzniósł pięść nad bezsilnym. - Umieraj nędzniku! Bogini żąda ofiary! Byłby go zmiażdżył zręcznym ciosem, wymierzonym w skroń. Ale Apaecides - świadomy tajemnicy rzekomego cudu maszynerii posągu, nie podzielający przeto trwogi przesądnej towarzysza - doskoczył w porę, oderwał wielkiego kapłana od ofiary i wyciągnął miecz, którym zmuszony był się posłużyć w niebezpiecznej walce z silniejszym przeciwnikiem. Nie władał jednak dobrze bronią. Pośliznął się na marmurowej posadzce. Z jego słabej ręki Arbaces z łatwością wydarł miecz. Podniósł go z okrzykiem triumfu. Kopnięciem nogi odtrącił Apaecidesa. Stanął nad leżącym jeszcze w niemocy Glaukusem, niby nad pokonanym gladiatorem. TEn bez wzdrygnięcia oczekiwał swego
losu. Chwila jeszcze, a miecz wrazi się w serce ateńczyka ciosem śmiertelnym. Jona krzyknęła. Oczy jej zaszły mgłą. Miecz opadł zimno mierząc w swój cel. Nagle... ZIemia zatrzęsła się z potężnym hukiem. Obudził się duch straszliwszy od zajadłośCi ludzkiej. Pogrążył w nicości zamiary chytre i pyszne człowieka, ufnego w swoją moc czarnoksięską. Runął posąg bogini, ołtarz, trójnóg, marmurowa kolumna. Ta ostatnia przytłoczyła Arbacesa, któremu w zgrozie, czy w upadku, miecz wyślizgnął się z ręki. Huki podziemne i trzęsienie gruntu powtórzyły się kilka razy. Potem wszystko umilkło. Na posadzce leżał broczący krwią Egipcjanin, nie dając znaku życia. Glaukus pomógł powstać Apaecidesowi, wzruszony ścisnął dłoń Jony i rzekł: - Uczcijmy to wstrząśnienie jako przedziwną opatrzność bogów! Jona słaniała się na nogach. Glaukus wziął ją na ręce. I we troje opuścili bezecne miejsce, w którym groziło im nieszczęście, odwrócone grozą innego nieszczęścia, jeszcze niewypowiedzianego w pełni, jeszcze niezrozumiałego dla nich. Wychodzili radośni - ocaleni cudem - zajęci sobą po doznanych wzruszeniach. A dokoła nich w ogrodzie i na ulicach tłoczyli się mieszkańcy wybiegli z domów. Co się stało?!... Po szesnastu latach zdradliwa ta ziemia odzywa się groźnym głosem ponownie... Szczęściem, huk przeminął; ziemia trwała znowu w swoich posadach. Na trawniku w cieniu aloesów znaleźli młodą niewidomą, zalaną gorzkimi łzami. - Opłakałam już was i całe miasto - rzekła naiwnie.
Rozdział XIII
Nazajutrz już o wczesnej godzinie tłumy pracujących i próżniaków zapełniły forum. Pompejanie, jak mieszkańcy dzisiejszego Paryża, lubili spędzać życie na ulicy, i gmachy publiczne stanowiły ich prawdziwe mieszkanie. Ale dziś panowało ożywienie większe, niż zwykle, gdyż udzielano sobie uwag na temat wczorajszego trzęsienia ziemi i opowiadano przeżyte wrażenia. Wekslarze, kupcy i żeglarze gromadzili się przy sklepach. Urzędnicy sądowi, adwokaci, patroni i klienci, w długich togach zbiegali się, cisnęLi pod doryckimi kolumnadami gmachu sprawiedliwośCi. U portyków świątyni Jowisza rozstępowały się tłumy, przepuszczając senatorów. Odstępowano posągi Kaliguli i Cycerona i wodotryski, spacerowano pod łukiem triumfalnym, tłoczono się przed Panteonem. Ówdzie pracowały młoty rzemieślników przy budowli, która nie doczekała się wykończenia. Gdzie indziej rozlegały się okrzyki przekupniów lub piski żebrzących. Jakiś człowiek lat pięćdziesięciu z łysą głową, w kapturze opuszczonym na kark i w brunatnej odzieży z kałamarzem, stylem i tabliczkami, wiszącymi u pasa, stał na stopniach świątyni Jowisza. Ręce skrzyżował na piersiach. W jego ustach i oku można było wyczytać wyraz gorzki, chmurny, niemal wzgardliwy. - Co to za cynik? - spytał ktoś baczny. - To Olint, ponoć nazarejczyk - odparł sąsiad. - Straszna to sekta - wmieszał się trzeci. Słychać, że zwolennicy jej gromadzą się na nocne obrzędy, poczynane zwykle od mordowania noworodków.
- Nędznicy! wyznają także wspólność majątków - zatrząsł się z gniewem jubiler. - Złorzeczą ozdobom, wyobrażającym węża, ulubionym w naszych Pompejach - rzekł rzemieślnik. - Srożą się przeciw posągom naszych bóstw i gotowi byliby je skruszyć! To ateiści! - zauważył rzeźbiarz. - Jestem pewny, że ten człowiek natrząsa się teraz z nas i miota złorzeczenia - ozwał się pierwszy z grupy, handlarz_fizjonomista. Nie darmo ziemia trzęsła się tej nocy. Chce ona zrzucić ze swego łona tego ateusza. - Podobno oni spalili za Nerona Rzym! - rzucił ktoś gniewnie. OLint zauważył wreszcie, że jest przedmiotem uwagi szepczącej grupy rzucającej nań nieżyczliwe spojrzenia. - Ślepi bałwochwalcy! - rzekł głośno. - Czyż wstrząśnienie nie ostrzegło was o bliskim dniu Sądu Ostatecznego? Jakże mi żal waszych dusz! Owinął się w płaszcz i odszedł. Ścigały go niechętne oczy, jako nieprzyjaciela rodu ludzkiego. "Co on mówił o jakimś Sądzie Ostatecznym?" - wzruszano ramionami. Olint spotkał nie opodal Apaecidesa. ze szlachetnej twarzy młodzieńca, na której wyrył się głęboki smutek, czytał jego tragedię. Nie wierzył, aby mógł on iść w ślady rozpustnego Arbacesa. Zbliżył się doń i rzekł łagodnie. - Niech ci pokój towarzyszy! - Pokój! Gdzie go szukać? - W przymierzu Boga Prawdy z czystym sumieniem człowieka. - Słuchaj! - nagle zdecydował się Apaecides. Chcę pomówić z tobą. Ale... nie tu. Zbyt wiele oczu tu nas śledzi. Zbyt wiele uszu zaciekawia się rozmową kapłana Izydy z nazarejczykiem.
Przyjdź za godzinę na ścieżkę nad rzeką, tam, gdzie już raz rozmawialiśmy ze sobą... - Przyjdę. Rozeszli się. Apaecides zauważył jak życzliwie przeprowadzali oczyma ludzie ubogiego stanu oddalającego się w zadumaniu nazarejczyka.
Rozdział XIV
Łódź, wioząca Jonę, Glaukusa i Nidię, pruła fale zatoki. Używali porannego spaceru. Glaukus sprężystymi ramionami mocno odrzucał wiosła. Spoglądał rozkochanym i wesołym wzrokiem na Jonę. Wszystkie chmury nieporozumień między nimi pierzchły bez śladu. Jona czule obejmowała Nidię. Zawdzięczała jej swoje ocalenie. Toć niewidoma w drodze do Arbacesa rozpoznała Glaukusa i wprowadziła go w porę wraz z Apaecidesem przez tajne drzwi. Jej pamięć zachowała przedziwnie kierunek zawiłych dróg, wiodących przez ogród do kaplicy Izydy, gdzie odbywały się bezecne biesiady. - Jakże uniknęłaś sama niebezpieczeństwa? - spytała po cichu Jona. Nidia zapłonęła rumieńcem. - Jestem dzieckiem i niewolnicą. Wzgardzeni są bezpieczni. Grałam i śpiewałam u Arbacesa. "Widziałam" tam brata pani. Ale on nie pamiętał drogi. Był tam tylko raz... I oszołomiony. Na wspomnienie brata Jona posmutniała. Wczoraj pożegnał ją tak raptownie. Czuła, że gryzie go tajona zgryzota. - Patrz, jak spokojnie wiszą te obłoki na niebie - ozwał się Glaukus, pragnąc rozpędzić chmurkę na czole Jony. Jaka pogoda panuje w naturze. Trudno uwierzyć, że ziemia trzęsła się nocy dzisiejszej pod naszymi nogami.
- Dziw! Ja tego nie czułam wcale. Byłam po prostu nieprzytomna! - rzekła Jona. - A jednak wstrząs był silniejszy, niż przed szesnastu laty. Tak mówią starzy rybacy, zamieszkujący w dolinie Wezuwiusza. Zdaje się, że w królestwie Plutona odbywają się jakieś przemiany. Srożą się ogniste duchy podziemne. A ty, Nidio, czy odczułaś trzęsienie ziemi w tym miejscu, gdzieśmy cię znaleźli? - Tak. ZIemia gwałtownie zafalowała. Sądziłam, że to Arbaces w złości na was czarami wstrząsnął całe miasto. Jest wielkim nekromantą - mógł dać rozkaz umarłym. - Jesteś przesądna, Nidio. Wierzysz w czary. Zadrżałaś nawet w tej chwili. Zaniepokoiłaś Jonę. Weź lirę i zaśpiewaj nam coś wesołego. Nidia uderzyła w struny i zanuciła, lecz pieśń jej była melancholijna. Niewidoma odczuwała, że Glaukus śledzi najlżejszą chmurkę na twarzy ukochanej i serce jej mimo woli ściskało się zazdrością. - Śpiew twój jest dziś smutny - rzekł Glaukus. - Śpiewam to, czego mnie nauczono. - Twój nauczyciel widać był nieszczęśliwy w miłości. Daj lirę. Jono weź wiosła. Ja wam zaśpiewam pieśń o radości Erosa. Popłynęły z morskim wiatrem tony triumfalnej pieśni, potężnie wyrywając się z młodzieńczej piersi. Jona była oczarowana. Nidia tłumiła łzy. Naraz pieśń się urwała. - Jono! - rzekł Glaukus - spójrz no tam. Od kilku dni nad Wezuwiuszem stoi ten nieruchomy obłok. Czy nieprawda, że ma kształt olbrzyma TYtana wyciągającego groźnie rękę ku miastu. Jakie złowrogie kolory przyjmuje ta ręka.
Jona drgnęła: - Czyżby ta góra miała jaką styczność z trzęsieniem ziemi tej nocy? Powiadają, że w epoce, o której ledwo pomną odległe podania, ta góra wyrzucała ogień, jak teraz Etna. Czyżby w łonie jej kryły się jeszcze niewygasłe płomienie? - Może! - odrzekł Glaukus w zamyśleniu. - Nie wierzysz w czary, a ja słyszałam, że na tej górze mieszka czarownica - cicho wtrąciła Nidia. - Może ten obłok, którego nie widzę, jest czartem, spiskującym z nią na naszą zgubę... I wszyscy troje zamilkli, opanowani złym przeczuciem i lękiem.
Rozdział XV
Nazarejczyk Olint i młody kapłan Izydy spotkali się w umówionym miejscu na ścieżce ponad Sarnem, gdzie w porze wieczornej odbywali spacer pompejanie i bawiły się wrzaskliwie dzieci; lecz o skwarnej godzinie południa, w danej chwili z rzadka pojawiały się pary filozofujących poetów, lub miłośników samotności. Siedli na ławie. - Apaecidesie! - rzekł Olint - czyż nie przewidziałem, że bogini Izyda nie da ci szukanego ukojenia? - Ach, masz słuszność - odparł tamten. - Widzisz przed sobą człowieka, którego duszę przegryzł czerw niewiary. Znalazłem się na krańcu rozpaczy. Od dzieciństwa marzyłem o świętości, o cnocie. Uwiedzony przez człowieka, w którego wielką mądrość i czystość wierzyłem, przybrałem białe kapłańskie szaty. I oto, ubiegając się za prawdą, zostałem sługą fałszu. Zasłona zdarta - ujrzałem twarz oszusta, krzywoprzysięstwo miast cnoty,
zbrodniarza na miejscu półboga! Niedawno jeszcze nie chciałem cię słuchać. Teraz proszę - objaw mi swoją wiarę i zatrzymaj nad przepaścią... jeżeli masz władzę po temu! Wówczas nazarejczyk cichym głosem, jął opowiadać zgnębionemu i rozczarowanemu tajemnice wiary chrześcijańskiej. Tłumaczył mu wymownie, że do dni nowej ery tron bóstwa zajmowali bogowie źli, groźni, okrutni, silni, pociągający ludzi dreszczem przestrachu, ale oto stał się cud - nastała prawdziwie nowa era - gdy na tron Boski miłość dźwignęła Dobroć, Łagodność, Cierpienie, samą Miłość, pociągającą ku sobie ludzi miłością! Czyliż nie było to cudem, że ukrzyżowany mógł stać się Bogiem, że Bóg pozwolił się ukrzyżować, że poświęcenie za ludzkość stało się berłem boskości, że odtąd wszystkie berła bogów strachu upadły, a miejsce tych złudnych wizji chorej wyobraźni, korzącej się tylko przed siłą, zajął jedyny Bóg Prawdziwy - Ideał Miłości. A ten Bóg, zmartwychwstający po mękach krzyża, zniósł również najokrutniejszą trwogę, jaka ciąży nad człowiekiem - trwogę śmierci zapowiedzią wiecznego życia i szczęśliwości w niebie. A ci, co weń uwierzyli głęboko, zbrzydzili sobie płaskość dóbr żywota i zwierzęcy egoizm, tkwiący w przywiązaniu do złud ziemi, przełożywszy doskonalenie ducha, dla przyjęcia udziału w nieśmiertelności niebieskiej swego Boga - Zbawiciela! Jest on łaskaw i dla grzeszników, bo skruszonych szczerze darzy nadzieją i przebaczeniem, wylawszy krew swoją za nich... Apaecides słuchał, jak oczarowany. Rozwarły się przed jego oczyma nowe widoki. Łzy ciche rosiły jego twarz, gdy nazarejczyk opowiadał mu o
mękach Pana na Golgocie. Potem przed zachwyconym rozwiązała się zagadka grobu - ustąpił mrok śmierci - zaświeciło niebo nadziei - jakoby rozwarło się przed oczyma duszy: ujrzał i usłyszał chóry aniołów... Gdy wreszcie OLint zaproponował mu, aby udał się z nim na tajną schadzkę wiernych, ściskając mu dłoń serdecznie ze słowami: "Ty nie wiesz, jaki jest triumf u nas, jaka radość, gdy do owczarni wraca zbłąkana owieczka!" - Apaecides porwał się z miejsca, owinął się płaszczem i rzekł: - Idziemy! Wsiedli do łodzi, którą okrywał namiot z płótna. Przez jego szpary ujrzał Apaecides drugą łódź, która mijała ich, a na niej szczęśliwe twarze - swojej siostry i Glaukusa. Grek śpiewał pieśń miłosną. Apaecides westchnął. Towarzysz ścisnął mu dłoń i rzekł: - Oni znają miłość, która przekwita, my tę, która się nie kończy nawet ze śmiercią. Oni żeglują ku burzom namiętności, my niebawem będziemy w przystani wiecznego pokoju. * * * Wylądowali gdzieś na przedmieściu. Przeszli labirynt wąskich uliczek, gdzie znajdowały się pospolite domki ubóstwa. Przewodnik Apaecidesa zapukał trzykroć do drzwi jednego ze schludnych domków. Wpuścił ich milczący starzec. Znaleźli się w pustym atrium, Olint zapukał znów po trzykroć w drzwi boczne i rzekł: - Pokój z wami! - Z kim - spytał głos. - Z wiernymi! - odparł Olint. Było to oczywiście hasło. Zostali wpuszczeni do obszernej izby, gdzie za stołem siedziało kilkanaście osób. Ich usta poruszały się modlitewnie. Olint przystąpił do stołu, ucałował krucyfiks i rzekł:
- Bracia! Nie dziwcie się, że mieędzy nami jest kapłan Izydy. Przebywał wpośRód ślepych. Ale wstąpił weń duch, iż zapragnął widzieć, słyszeć i rozumieć. - Niech to uczyni! - rzekł siwobrody człowiek, jak można było sądzić, starszy zgromadzenia. - Niech to uczyni! - powtórzył człowiek w sile wieku, o ciemnej cerze i rysach Syryjczyka, za młodu zbrodniarz, dziś pełen smętnej powagi w głosie i schylonej postaci. - Niech to uczyni! - powtórzył blady młodzieniec, a z kolei sąsiad jego, starzec, w którym Apaecides ze zdumieniem poznał niewolnika bogacza Diomedesa. Przywtórzyli mu inni, należący widocznie do warstw niższych, prócz dwóch, których znał również - oficera straży i kupca z Aleksandrii. Potem powstał starzec, przewodniczący zgromadzenia, i wskazując Apaecidesowi miejsce przy stole rzekł doń uroczyście. - Nie nakazujemy ci tajemnicy. Nie wymagamy przysięgi, że nas nie zdradzisz. Poznasz nas i osądzisz, czy masz wydać tym, którzy łakną krwi naszej, mimo że nie ma przeciw nam wyraźnego prawa. Zresztą poznawszy nas, uczyń co zechcesz: zdradź, oskarż, poniżaj, spotwarzaj, wydaj na tortury i śmierć. Co dla innych jest męką i zgonem, dla chrześcijanina jest rozkoszą i wiecznością. Rozległ się szmer pochwalny. Starzec mówił dalej: - Przybywasz, jako obserwator. Obyś opuścił nas, jako współwyznawca, powrócił, jako brat. Medonie! - zwrócił się do niewolnika - rozwiń rękopis i wykładaj Ewangelię. Niepodobna opisać wrażeń Apaecidesa - zdziwienia i podziwu z powodu wszystkich rzeczy, które usłyszał i zobaczył w tym zgromadzeniu,
łączącym harmonijnie różne żywioły. Był zwłaszcza wzruszony do łez, kiedy do izby weszło dwoje dzieci - syn i córka Syryjczyka - i przytuliwszy główki do piersi ojca_pokutnika, zasłuchało się w czytanej opowieści o Zbawicielu, powołującym dziatki, aby zbliżyły się doń. Zdawało mu się, że w tej izdebce wszystkie wieki i stany spoglądały na siebie z promiennym uśmiecem miłości. Rozrzewniała go prostota i szczerość zbratania wszystkich tu obecnych. Mimo woli zgięły się jego kolana przed starcem. - Błogosławię ciebie! - rzekł ten, kładąc dłoń na jego głowie. Otoczyli go wszyscy kołem, radośnie mówiąc doń: bracie! Dzieci przypadły doń, aby go ucałować. Łzy szczęścia zalały jego twarz.
Rozdział XVI
Dreszcz trwożnego przeczucia był momentem. Oboje młodych nie miało wyobrażenia o troskach, zmianach losowych, o możliwości śmierci. Miłość rozsłoneczniła im życie, obiecywała raj wieczny. Upłynął sierpień. Za miesiąc miał odbyć się ślub. Jona słała niewolnice, by próg Glaukusa zdobiły girlandami kwiecia. On co noc rozlewał przed jej drzwiami obfite libacje na cześć KUpidyna i WEnery. Spędzali ranki w domu na muzyce, wieczory na spacerach. Wystarczając sobie we dwoje, odsunęLi się od znajomych. O Arbacesie wiedzieli tylko, że wylizał się z ran i żył. Czy knuje zemstę - nie zaprzątali sobie tym głowy. ZIemia się nie trzęsła. Trwali na stałym gruncie wiary w miłość wzajemną i swoje szczęście. Nidia bywała jedyną towarzyszką przy spotkaniach zakochanych. Pomni jej usług,
przywiązali się do niej serdecznie, pobłażali nawet wybuchom jej porywczości, jako dziwactwom charakteru, tłumaczonym ułomnośCią zasługującej na litość niewidomej. Nie odgadywali, jakie ją skrycie pożerały płomienie, gdy słuchała ich rozmów miłosnych, jak cierpiała, odgadując chwile długich pocałunków. Chociaż nie przyjęła daru wolności, była zupełnie wolna. Aby zagłuszyć ból zazdrosnego serca, przebiegała o kiju gwarne ulice Pompejów. Odrzuciła pomoc niewolnika, orientując się doskonale w labiryncie miasta. PIelęgnowała zawsze ogródek Glaukusa. Czasem próbowała zawiązać z nim rozmowę, lecz doznawała stąd męki, gdyż imię uwielbianej Jony bezustannie powracało na jego usta. Ratując dla niego w zapędzie szlachetnym Jonę, nie odgadywała, że ta stanie się dla niej źródłem takiej tortury. Czasami nawiedzały ją myśli mściwe, jakkolwiek do pięknej i dobrej Jony w gruncie rzeczy była przywiązana. Dziwactwa i sprzecznośCi jej charakteru były wynikiem naturalnym kalectwa, niedoli dzieciństwa, wychowawczych wpływów jej otoczenia. Samotne dzieciństwo dało hart duszy pięknej z urodzenia. Brud domu Burba nie tknął jej. Uczty Egipcjanina przeraziły ją. Zasiały ziarno zepsucia, budząc przedwcześnie wyobraźnię i niszcząc wiarę w wartość ludzi. Głos Glaukusa, który zaopiekował się nią, rozwinął w jej sercu na razie wrodzoną słodycz. Pieścił ją i całował, jak dziecko - nie zauważył, że dziecko wyrosło w jego uściskach, poza jego wiedzą, doznawało mimo woli objawień pierwszej niewinnej miłości, uczuć dojrzewającej kobiety.
Spotykając go rzadko i przelotnie, żyła marzeniem. Teraz, w atmosferze wygód i zbytku, wytrącona z równowagi nagłą zmianą losu, będąc wciąż przy nim, a zawsze z daleka, i odczuwając stale przy nim cień lub obecność szczęśliwej Jony - poznała dręczące żądło zazdrości. To drżała, żeby Glaukus nie odkrył tajemnicy jej serca, to oburzała się jego niedomyślnością jako dowodem pogardy. Miłowała Jonę, ponieważ on ją kochał, i nienawidziła zarazem z tego samego powodu. Glaukus zawsze traktował ją jako dziecko. I niepodobna było brać inaczej szybkich rozdrażnień i szybszych jeszcze przeproszeń tej milutkiej istoty. Oto wybierając u jubilera klejnoty dla narzeczonej, darowywał naszyjnik z pereł również niewidomej, ale zarazem mówił: "Szkoda, że nie możesz zobaczyć, jak te zausznice ozdobią Jonę!" - i Nidia odrzucała dar. Śmiał się, potem myślał, że może uraził ją przypomnieniem jej kalectwa, ale ona już przybiegała doń, przepraszała ze łzami w oczach, że obraziła go po raz pierwszy i błagała, aby pozwolił jej splatać na swoje czoło girlandy. Mimo ślepoty, pełniła tę robotę sprawnie i ze smakiem, a on gładził pracującą przy nim po główce i mówił: - Masz piękne złote włosy. Matka musiała je pieścić z rozkoszą. Westchnęła. Urodziła się z pewnośCią nie w niewoli, ale unikała mówienia o rodzinie. Nikt nie dowiedział się nigdy o pochodzeniu tego dziecka boleści tajemnicy. - Gdybym mogła - rzekła, zdobiąc go girlandą - wydrzeć z rąk Parki pasmo twego życia, przetkałabym je samymi różami. - Poetycznie mówisz, śliczne dziecię. Aby i tobie los usłał
drogę różami. Rozpłakała się i uciekła. Glaukus dziwił się, że drażliwość jej rosła właśnie teraz, gdy oderwał ją od bruku nędzy i niewoli i dał jej swobodę i dobrobyt. Ale nie zastanawiał się nad tym długo - zajęty Joną. * * * "Szczęśliwa Jona"! - mówiła do siebie niewidoma, idąc do mieszkania swojej przyszłej pani, dokąd ją Glaukus wysłał z kwiatami i zapowiedzią prędkiego przybycia. - Ciemna kwiaciarko, jakże dawno nie widziałam ciebie! - ozwał się za nią głos znajomy. - A, pani Julia! - poznała z radością dawną swoją klientkę, córkę bogacza Diomedesa. - Nie sprzedaję już kwiatów. Te niosę dla mojej pani. - Wiem, wiem. Ale mogłabyś przyjść do mnie bez kwiatów. - Jestem niewolnicą. - O, czyżby szlachetna Jona pogniewała się na ciebie, że odwiedzisz starą przyjaciółkę? - Nie! - odparła zapłoniona. - A więc przyrzeknij mi, że jutro przyjdziesz do mnie. Chcę dawno pomówić z tobą o pewnej ważnej rzeczy - dodała tajemniczo. Nidia zdziwiła się: czego może chcieć od niej ta wielka dama? - ale przyrzekła... * * * U Jony zastała niezwykłego gościa. Był nim jej brat. Oddany surowym obowiązkom kapłaństwa Apaecides zaniedbał utrzymywania stosunków z kimkolwiek, nawet z siostrą. Potem znajdując się w duchowej rozterce, rozgoryczony, nie miał odwagi pokazywać siostrze swojej bladej, zoranej troską twarzy. Jona bolała nad pozorną oziębłością brata i myślała nieraz z goryczą o tym, że służba bogów rzuca czarny cień na tych, którzy się jej poświęcają. Była rada, widząc na ten raz
niezwykłą pogodę w jego rysach i jakiś promień wesela w oczach od kilku lat zapadłych. Ucałowała go, mówiąc: - Niechaj błogosławią ci bogowie, bracie, za to, żeś przyszedł. - Bogowie? To za wiele - odparł z uśmiechem. - Wystarczy jeden Bóg! - Bracie! Czy nie bluźnisz?... - Jeżeli prawdziwą jest wiara nazarejczyków, to jedno dobre Bóstwo starczy, aby pokryć ziemię ołtarzami wiernych i obronić ludzkość przed mocą wszystkich złych duchów. - Jakże to dziwne zdania głosisz bracie! Czyliż to olbrzymie bogactwo przyrody, które jest taką piękną igraszką i walką tylu możnych i równych sobie sił, da się wytłumaczyć jedną wolą? Czyż nie mówi ono o wielu bogach? Jakże pogodzisz słabego Boga nazarejczyków z potęgą tylu złych mocy, które jako demony, nie mogą być sługami Dobroci, a gdyby ten ich Bóg był jedyny, nie działałby tak widomie i swobodnie? Czyż unicestwisz rozkosz Wenery dla czystości ukrzyżowanego niewolnika, dziecinnego mitu żydowskiej wyobraźni? A ponoć dają mu oni za ojca złośliwszego, niż nasz Zeus_Jowisz, Demiurga - dawniejszy okrutny wytwór chorej fantazji tego wyklętego ludu, którego niesforność i pychę pokonał Rzym. ZLituj się, Apaecidesie, czyż chcesz razem z nazarejczykami ogołocić góry, doliny, gaje, lasy, rzeki, od pięknych faunów i nimf, od lekkich bogów, przyjaciół człowieka, uczynić ziemię kupą kurzu i błota? Nie, bracie! Nawet gdyby to było czczym urojeniem, to poetyczną wiarę naszych przodków, naszą świętą tradycję, naszą uszczęśliwiającą łatwowierność zaludniającą każdy kąt świata bożkami i płodzącą
arcydzieła sztuki - powinniśmy pielęgnować wbrew ponurym przesądom nazarejczyków! Apaecides doznawał męki w skrytości ducha. Nie był jeszcze na tyle utwierdzony w wierze, aby potrafić dogmatycznie zaprzeczyć rozumowaniu siostry. Ale już tak pragnął wiary, że uporczywy poganizm siostry drażnił go mimowolnie. Zarazem przerażał się myślą, że ta piękna i mądra, tak poetycznie mówiąca poganka skazana być może na męki piekła, jeżeli nie pozna łaski. - Czyżby to czułe serce przeznaczone było na wieczne męczarnie? - zapytał w głos. Zaśmiała się nienaturalnie. Zdjął ją lęk, że brat jej popadł w moc obłędu. Uczyniła znak pogański, odżegnywujący złe uroki. Rozdrażniła go tym bardziej jeszcze. Zerwał się do odejścia. Lecz ona tak serdecznie spojrzała mu w oczy z siostrzanym wyrzutem: Już odchodzisz? Dopieroś przyszedł! - że ucałował ją czule ze łzami. Wszakże zostać dłużej nie chciał - nie mógł. - Żegnam cię siostro! - rzekł na progu. - Gdy zobaczymy się znowu może już niczym będziesz dla mnie. Wybacz mi z góry. Weź to pocałowanie, jako wspomnienie dzieciństwa teraz, gdy... węzeł połączenia ma się między nami rozerwać na wieki. Odszedł smutny. Bolał zwykłym okrutnym udręczeniem pierwotnych chrześcijan - tym, że nawrócenie rozłączyło ich z najbliższymi osobami. Ale zysk był w tym, że w swoim oderwaniu od reszty świata tym mocniej spajali się członkowie gminy czczącej Słowo Boże. Nidia milczała. Zasłyszała ledwo koniec rozmowy, która była zbyt mądra dla jej dziecinnego pojęcia. Natomiast Jona była wstrząśnięta i przerażona. Glaukus zastał ją we łzach.
- Powiedz mi, coś słyszał o tej nowej sekcie nazarejczyków, o której brat mi opowiadał. Lękam się, że ci ludzie chcą go usidłać dla jakichś złych celów. A on tak łatwo ulega oszustwom... potem cierpi. Glaukus zamyślił się, potarł czoło, jakby wspominał rzeczy odległe. Potem jął mówić: - Słyszałem o nich. Ale nie znam ich dogmatów. Wiem, że są smutne i mroczne. Żyją oni odłączeni od świata. Ich oczy obraża nasze wesele. Gniewają ich nawet nasze girlandy na czołach podczas uczt. Odwracają się od naszych posągów z obrzydzeniem. Grożą bezustannie bliskim końcem świata. Mowa ich jest obłąkana. Ale posiadali także ludzi genialnych, nawet między areopagitami ateńskimi... Mój ojciec opowiadał mi o dziwnym mężu z ich sekty. Jeśli nie mylę się, nazywał się Paweł. Przemawiał na jednej z naszych gór nieśmiertelnych. Ojciec mój znalazł się pośród niezliczonych tłumów, które przyszły słuchać tajemniczego mędrca ze Wschodu. Nie było szmeru, ni zgiełku, jakimi przyjmuje się zwykle naszych mówców. Cudzoziemiec przejął wszystkich czcią, od pierwszej chwili - ledwo się ukazał. Ojciec mówił mi, że nie widział ani przedtem, ani potem, podobnej powagi i wspaniałości w obliczu i postawie - a ubrany był skromnie, w szaty barwy ciemnej. Lecz twarz mu rozjaśniała się dziwnie, kiedy mówił. A rysy jej świadczyły, że cierpiał wiele od umartwień życia i zmienności klimatów. - Cóż mówił? - spytała Jona niecierpliwie, porwana opowiadaniem. - Pozwól... Przypomnę... Ze słów ojca zapamiętałem ledwo zdań parę. "Ateńczycy! - rozpoczął - widzę u was ołtarz z napisem: Bogu nieznanemu. Tedy w nieświadomości waszej służycie
nie innemu Bogu, niżeli ja. Alem ja tu przyszedł objawić wam, kim jest ów Nieznany. Bom go poznał. Bo wiem, że nie mieszka w drzewie, w kamieniu, w ciasnych murach świątyń, wzniesionych ręką bałwochwalczą, ani w cegle, posągu i obrazie. Niepotrzebne są wasze ofiary - wasze złoto i krew bydląt waszych - Temu, co stworzył Niebo i ziemię"... - Tyle pamiętam. LUd słuchał go wzruszony i drżący. Ale gdy mówił potem o potrzebie postów dla odpuszczenia grzechów, o zmartwychwstaniu kości, o mękach piekła, filozofowie, stojący na uboczu czynili złośliwe uwagi, cynicy śmieli się szyderczo, epikurejczycy oburzali się. Szemrali mocno złotnicy i snycerze, wyrabiający święte posążki. Ale lud słuchał z uwagą - taki był majestat tego dziwnego człowieka... Umilkł. - To wszystko jest takie dziwne - rzekła w zamyśleniu Jona. - Może jest lepiej nie słyszeć o tym. To... pociąga, a przecież jest... fałszem wyraźnym! Przecież ta religia pragnie zburzyć piękne posągi naszych bogów!
Rozdział XVII
Drogą, wijącą się między winnicami ku cmentarzowi, na którym palono umarłych, i dalej do Herkulanum, szła młoda dziewczyna. Przy bramie pompejańskiej przystanęła chcąc pogadać z nieruchomo stojącym żołnierzem w lśniącym od słońca hełmie, ale ten, przejęty obowiązkami warty, wskazał jej włócznią, aby poszła sobie precz. Obruszyła się: - Fuj! ponury jesteś, jak dzisiaj ten Wezuwiusz. Odwróciła niechętnie oczy i szła dalej, zmierzając do gospody. Po drodze zatrzymała się przed drzwiami domu
Diomedesa. Na progu stał odźwierny Diomedesa, niewolnik Medon. Miała potrzebę wygadać się z pewną nowiną, którą pochwyciła przed innymi. - Dowiedz się, stary niedołęgo, że kiedyś spał jeszcze, widziałam dziś rano wjeżdżającego do miasta wspaniałego gościa... tygrysa, przeznaczonego na igrzyska w amfiteatrze. O, jakiż ma cudowny ryk! - Czy szwendasz się cały dzień po drogach, dziewczyno, aby roznosić głupie plotki? - rzekł obojętnie. - A właśnie, że nie plotki, stary mruku! Jest już lew, jest i tygrys. Brak tylko zbrodniarza dla nich. I trzeba będzie, niestety, patrzeć, jak jedno szlachetne zwierzę pożre drugie. Słuchaj, twój syn LIdon jest pysznym chłopcem. Namów go, aby stanął do walki z tygrysem. Zrobisz tym przysługę mnie i całemu miastu. - Odejdź! - krzyknął gniewnie. - Mało ci było ostrzegającego głosu trzęsącej się ziemi, wołającego: "gotujcie się na śmierć za grzechy wasze! Koniec wszechrzeczy zbliża się!" - Bzdurzysz, stary kruku - roześmiała się, szczerząc zęby. - Na pewnoś zaraził się od nazarejczyków. I odeszła, podnosząc wysoko tunikę i śpiewając cyniczną piosenkę. Stary wzniósł oczy do nieba i szepnął: - Wiaro Chrystusa! jakże uwielbiam ciebie za to, że potępiasz te bezmyślne i krwawe zbrodnie. Mój syn ma paść dla tych niecnych rozkoszy gapiów!... Ktoś dotknął z szacunkiem jego kolan. - LIdonie drogi, to ty? Myślałem o tobie. - I ja myślałem o tobie, ojcze. Pewien ateńczyk drwił ze mnie niedawno, że dla pieniędzy
pragnę wystąpić na arenie. Nie wie on o tym, że chcę wykupić ciebie, drogi ojcze, z niewoli. I wygram - i wykupię. Wiesz, że cena zwycięstwa wynosi podwójny okup. Nabędę sklepik, będę sprzedawał wino i oliwę... a ty, ojcze, będziesz sobie odpoczywał po trudach na słońcu. - Kochany mój chłopcze, jakkolwiek szlachetne są twoje pobudki, nie chcę tego. Gotujesz się do występnego czynu. Czyż mogę się zgodzić na to, abym zyskał wolność za cenę życia innego człowieka? Przekładam niewolę. - Dziwaczysz, ojcze! Toć ci ludzie, z którymi walczę, to są zwierzęta, łaknące krwi. I jeżeli wszedłem w ich kompanię, to z musu, aby zyskawszy wolność dla siebie, wybawić ciebie z kolei! Jeżeli twoje bóstwo jest naprawdę dobre, to winno czyn mój pochwalać. Ale nie jest ono tak dobre, biedny ojcze, skoro splątało tak twoje myśli, że już nie chcesz wolności, acz wyznajesz, że cierpisz w niewoli. Zmuszony przez pana kłaść placki przed domowymi bożkami. Twoja wiara uczyniła ci tylko bardziej gorzkim twój trud, który dawniej pełniłeś cierpliwie, a dziś poddajesz mu się z ciągłą trwogą, że grozi ci jakieś piekło, gorsze stokroć od naszego TArtaru... - O gdybyś mógł słyszeć Olinta!... Jego mowa pouczyłaby cię, jak błądzisz - westchnął stary. - Nie chcę nikogo słuchać, prócz tego głosu, który krzyczy w mojej piersi, że wolność jest dobrem najwyższym i każe mi ciebie wyzwolić. Pobłogosław mi, ojcze, na walkę, bo już muszę odejść. Rozczulony starzec, jakkolwiek nie podzielał poglądów syna, wyciągnął nad jego głową drżącą rękę. - Niechaj niebo widzi twoją
zacność i wybaczy ci twoją pomyłkę. Gladiator odszedł. Za chwilę do progu zbliżyła się trzecia osoba. - Którędy wejść mam do pani Julii? - Tędy - wskazał ręką. - Ależ ja nie widzę. Podniósł zdziwione oczy i poznał ślepą kwiaciarkę. - A! Tak?... Zawołam niewolnicę, to zaprowadzi ciebie. * * * Nidia znalazła Julię w pokoju jednocześnie służącym czasowo za sypialnie (stało tu przenośne łóżko) - czyli w cubiculum, maleńkim gabinecie, nieomal ciemnym, bowiem światło przedostawało się tutaj tylko przez szklane drzwi. Ówcześni, mogąc znaleźć dość słońca w ogrodach i portykach, miłowali ten półmrok i chłód w swoich izdebkach. Wszelako ściany tych pokoików dla ich oczu, przyzwyczajonych do cienia, jaśniały całą żywością malowideł al fresco. Przed zwierciadełkiem z polerowanej stali w otoczeniu ułożonych w ścisłym porządku kosmetyków, szkatułek z wonnościami, pięknidłami, klejnotów, grzebieni, wstążek, złotych szpilek, modna piękność sprzed 19 wieków, robiła właśnie toaletę. Raczej siedziała niedbale, dając niecierpliwie, z gniewnym tupaniem pantofelków, wskazówki starej, doświadczonej niewolnicy - fryzjerce (ornatrix), która układała pukle jej włosów, obsypywała twarz ciemnym pudrem, przyklejała muszki, różowała usta, podrysowaniem nadawała oczom mdlejący wyraz. Tuż kręciło się koło pani kilka młodych niewolnic, strojąc ją modnymi szatami, spinając złote przepaski, zdobiąc klejnotami. Przy tych manipulacjach jedna z
niewolnic obowiązana była czytać głosem tęsknym miłosne wiersze Tybulla dla uciechy swej pani. Nidia musiała poczekać, aż pani będzie gotowa. Usiadła na przystawionym jej stołku, po czym na znak pani niewolnice oddaliły się. Julia po chwili wahania rzuciła pytanie: - Służysz u neapolitanki, Jony? - Jestem przy niej często. - Czy ona... jest bardzo piękna? - Nie wiem. - Ale masz uszy. Co mówią niewolnice? - Sławią jej piękność. Nidia zniewolona była opisać Jonę szczegółowo według sądów niewolnic, choć zdziwiona była ciekawością Julii. - A Glaukusowi... podoba się Jona? - Tak sądzę, ponieważ chce się z nią ożenić. Niewidoma nie wiedziała, jak zamigotały gniewnie oczy Julii i zafalowała pierś. Była w tym jakby obrażona duma. - Jesteś z Tesalii, krainy uroków, czarów i talizmanów - ozwała się po chwili. Czy nie znasz jakiego napoju miłości? Dałabym ci tyle złota, że okupiłabyś nim wolność. Nidia wstała. Rzekła drżącym głosem: - Młoda, bogata i piękna Julia szydzi ze swojej sługi. Czyż nie posiada w sobie samej wystarczających czarów? - Dla wszystkich, prócz... jednego. - A tym jest...? - Nie Glaukus! - odpowiedziała Julia z takim mistrzowskim udaniem, że zwiedziona Nidia odetchnęła lżej. Wezwałam cię, bo zdawało mi się, że... Jona nie jest tak piękna, jak mówią, i że... opętała Glaukusa z pomocą lubczyku. Szkoda, że nie znasz żadnego czarownika z Tesalii, który zna talizmany
miłości. - Jest w Pompejach czarnoksiężnik, potężniejszy od moich ziomków. Arbaces z Egiptu. Myślę, że on wszystko może..., że zna czary miłości. Ale jest teraz chory i dom jego jest niebezpieczny. Ciekawość Julii została podrażniona. - Niebezpieczny? To jeden powód więcej, żebym zaraz dziś poszła do niego. Julia, córka Diomedesa, jest wyższą nad wszystkie strachy. Przyjm ten naramiennik za dobrą radę. - Daru nie mogę przyjąć. Ale proszę pozwól mi pani przyjść tu jutro i dowiedzieć się, czy Arbaces dał ci pożyteczną wskazówkę. Jakkolwiek jestem młoda, potrafię podzielać udrękę cudzej miłości... zwłaszcza bezwzajemnej! - Ach, mówisz, jak wolna kobieta... i będziesz nią. Bądź zdrowa i przyjdź jutro!.nv Rozdział XVIII
- Kobieta wysokiego znaczenia, jak widać z jej ubioru, i młoda, jak widać z postaci, bo twarz ma zakrytą zasłoną, pragnie widzieć się z Arbacesem - zameldował niewolnik. Serce Egipcjanina zabiło gwałtownie. Czyżby Jona? Nie. To nie była Jona. Wchodząca, jakkolwiek wykwintna, nie miała tej godności i nieporównanego wdzięku w ruchach. - Przebacz, że nie podniosłem się naprzeciw tobie, piękna pani. Zaledwo wstaję po chorobie - przywitał ją. - Nie trudź się, szlachetny Egipcjaninie, i przebacz nieszczęśliwej, że szuka pomocy u twojej mądrości, której sława napełnia świat cały. - Mogą uszom piękności przynieść pożytek moje zimne tajemnice? - Czy boleść nie znajdzie ulgi
u mądrości, a kochająca bez wzajemności nie jest ofiarą boleści? - RAcz podnieść zasłonę, abym przekonał się, czy twarz odpowiada doskonałości kibici, i mógł dać Ci trafną odpowiedź. Ośmielona pochlebstwem, odrzuciła zasłonę. Rzekł: - Dam ci radę najlepszą. Ukaż twarz niewdzięcznikowi. - Rada nieskuteczna wobec zaślepionego miłością dla innej. - Dowiedz się, piękna nieznajoma, że miłosne napoje nie znajdą się w liczbie owoców mej pracy i wiedzy. - W takim razie przyjmij moje pożegnanie! - cofała się ku drzwiom. - Wstrzymaj się - zawołał, ulegając jej powabowi - może potrafię ci pomóc, jeżeli będziesz szczera. Czy jesteś niezamężna, jak wskazuje twój ubiór? - Tak jest. - Chcesz uwieść bogatego kochanka? - Jestem bogatsza od tego, który mną wzgardził. - I możesz kochać tego, który odrzucił... ciebie? - Nie wiem, czy go kocham, czy nienawidzę. Chcę go widzieć u swoich stóp. - Duma godna kobiety. Zawierz mi jego imię. - Nie zdradź mnie. Jest to pewien szlachetny ateńczyk, zamieszkały w Pompejach i cieszący się sławą piękności u kobiet. - Glaukus! - wykrzyknął. - Tak, zgadłeś jego imię, czarnoksiężniku. Zapadł w milczenie. Coś ważył w myślach. - Młoda kobieto - ozwał się do oczekującej z natężeniem - prośba twoja wzruszyła mnie i chcę ci pomóc. Sam nie trudnię się tymi fraszkami, lecz znam kogoś... U stóp Wezuwiusza, mniej niż o milę od miasta,
mieszka czarownica, która zbiera na nowiu pod złowieszczą rosą zioła, mogące sokiem więzić miłość na zawsze. Udaj się do niej i rzeknij, że przysyła cię Arbaces. - Jest to droga zbyt odległa i niebezpieczna dla młodej dziewczyny samej. A dobrej swojej sławy nie chcę powierzyć nieznajomym przewodnikom. - Poczekaj kilka dni, aż powrócę do zdrowia. Sam ci będę towarzyszył. Powstał, jakby dla sprawdzenia swoich sił; przeszedł małą przestrzeń, chwiejąc się na nogach. - Ale Glaukus rychło żeni się ze swoją neapolitanką. - Żeni się?! Wiesz to na pewno. - W pierwszych dniach przyszłego miesiąca. Wiem to od jego niewolnicy. - To nie nastąpi - odparł żywo. - Glaukus będzie twoim małżonkiem. Ale jak zdołasz mu sama podać miłosny napój? - Mój ojciec zaprosił go z narzeczoną na wieczerzę do nas pojutrze. Znajdę sposobność. - JUtro wieczorem przybądź tu w lektyce. Powiedz w domu, że udajesz się do gospody, o dwie mile za miastem, odwiedzanej przez pompejan dla kąpieli źródlanych. Żywy czy umarły towarzyszyć ci będę. Zaczekasz aż konstelacje Kóz i Pasterza pokryją się wraz z wieczorną gwiazdą, ażeby mrok osłonił nasze kroki. Teraz wróć do siebie spokojna. Arbaces - Egipcjanin przysięga na Hades, że Jona nigdy nie poślubi Glaukusa! - I Glaukus będzie moim? - Tak! Kiedy został sam, wyprostował się z radosną dumą, wzniósł ręce i jakby wzrokiem przebijał mury, rzekł: - Świetne gwiazdy, których żaden fałsz nigdy nie
splamił!... przepowiedziałyście mi, że czeka mnie triumf w walce z wrogami i zwycięstwo w miłości, jeżeli przeżyję wielką katastrofę. Przeżyłem, ale przed godziną błądziłem w pomroce chory i bezradny. A oto wy zsyłacie mi pomoc. Ta kobieta będzie tajną sprężyną mojej zemsty. - Strasznego dzieła, w którym ręka wielkiego kapłana Izydy musi być niewidzialna!
Rozdział XIX
O dziesięć mil od miasta znajdowały się ruiny świątyni architektury greckiej. Glaukus i Jona, wielbiciele wszystkiego, co miało związek z ich narodową przeszłośCią, postanowili zwiedzić razem ten zabytek starożytności. Udali się tam w powozie carruca, podobnym do nowożytnych koczów. Po drodze wyrażali co chwila okrzykami swój zachwyt na widok czarownych łąk, na których pasły się kozy, zwoływane fujarką pasterza, gajów, ocienionych liśćmi brzóz i dębów, fantastycznych skał, bluszczu i czerwonych latorośli winnych, osłaniających zbocza zgasłego wulkanu. Jona wyglądała na oczekującą na zjawienie się za chwilę wśRód zielonośCi śmiejącej się twarzy fauna. Glaukus wzdychał z żalem, że nimfy przestały ziemię nawiedzać. Z pietyzmem oglądali smutne ruiny. A kiedy Hesperus zjawieniem się na różanym niebie oznajmił schyłek dnia, przyspieszyli powrót, tym bardziej, że słychać było w oddali huk grzmotów zwiastujący nagłe zrywanie się w tym klimacie burzy. Niewolnik poganiał muły po kamienistej drodze. Wkrótce powiał gwałtowny wicher, widłowate zygzaki przecinały niebo i deszcz lunął potopem. Grzmoty odzywały się coraz groźniejszym rykiem.
- Czy lękasz się? - spytał Glaukus. - Przy tobie niczego! Jednak przytuliła się doń trwożliwie. Na domiar złego powóz przechylił się, trafiwszy kołem w jamę. Sprężyna, utrzymująca liche pudło, złamała się... Jona nieomal wypadła z powozu. Deszcz wdzierający się przez szczeliny szarpanego wichurą nakrycia, przemoczył oboje. Niewolnik utyskiwał, że naprawa kocza zajmie sporo czasu. A piorun, który w pobliżu rozpłatał na dwoje pień drzewa, ostrzegał ich, że winni poszukać bezpiecznego schronienia. - Jesteśmy w połowie wysokości Wezuwiusza. Musi tu być jakieś schronienie, opuszczone przez nimfy, jakaś grota w skałach - mówił Glaukus, rozglądając się z troską dokoła. UJrzeli z dala przebijające przez ciemność drganie czerwonawego światła. "Trzeba się udać tam" - zadecydował Glaukus. Raczej niosąc Jonę, niż prowadząc, skierował się ku światłu. Wypadło iść po stromej pochyłości, utworzonej z zastygłej lawy i stopionego żelaza, zarosłej tu i ówdzie karłowatymi drzewami. Nie było tu nigdzie mieszkalnego domu. Przebłyskujące czerwone światełko, jak się okazało, wychodziło z jakiejś jaskini, utworzonej z grubych brył kamieni. Weszli do środka. I mimo woli cofnęLi się przejęci przesądną trwogą i zdziwieniem. W głębi jaskini siedziała odrażająca starucha, pochylona nad kotłem, stojącym na ogniu. Blask prymitywnej lampy, stojącej na żelaznej kolumience, oświetlał mdłą czerwienią gliniany posąg o trzech dziwacznych głowach - boginię Hekate, przed którą stał na środku jaskini trójnóg z kadzidłem. Głowy były czaszkami
psa, konia i dzika. Rysy kobiety były nie tyle szpetne nieregularnością, co zimną martwotą zżółkłej cery, zapadłych policzków, wklęsłych ust, nieruchomych ślepiów, przesłoniętych kosmykami włosów siwych i potarganych. - To widmo, albo mara - szepnął Glaukus. - Ach, odejdźmy stąd! - krzyknęła drżąca Jona. Na ten krzyk od stóp staruchy porwał się lis, najeżył sierść, roziskrzył oczy, wyszczerzył zęby i mruknął groźnie. - Leż! - wrzasnęła stara. Mrożącym spojrzeniem obejrzała bacznie przychodniów i grobowym głosem, jakby idącym z wybrzeży Styksu, chrapliwym, spytała: - Czego tu chcecie? - Zbłąkani wśród burzy prosimy o schronienie. - Nie goszczę nikogo prócz sowy, lisa, ropuchy i żmii, ale skoro weszliście, zasiądźcie przy ognisku. Usiedli, nie śmiąc przemówić. Czarownica pierwsza przerwała długie milczenie, rzucając pytanie: - Brat i siostra? - Nie! - odparła Jona. - Małżonkowie? - Nie! - zaprzeczył Glaukus. - A więc kochankowie, ha! ha! ha! Jej chichot napełnił złowrogo jaskinię. Rzuciła garść zielsk do dymiącego kotła. - To obłąkana! - rzekł cicho Glaukus do Jony. Starucha dosłyszała. - Łżesz! Mój śmiech jest mądry. Śmieję się, bo kiedy widzę młodych, pięknych i zakochanych, bawię się, oglądając ich twarze przyszłe, zbrzydłe, pomarszczone starością, zwrócone ku sobie nienawiścią. Tak, będziecie nienawidzić się... ha! ha! - Bogowie, odwróćcie omen! - zawołała Jona, chwytając
zawieszony na szyi talizman, strzegący od złych uroków - dar Tesalianki. - Czy sądzicie, że ja nie byłam nigdy młodą i nie miałam kochającego serca, że byłam zawsze czarownicą góry? - Dawno zajmujesz to smutne mieszkanie? - spytał Glaukus. - O, dawno... dawno! Masz słuszność, jest ono smutne. Znam jego tajemnicę. Tam w głębi wre piekło - wskazała kośCistym palcem ziemię. Ciemne istoty podziemne grożą wam, młodym i lekkomyślnie ufnym w szczęście. - Czemu dokuczasz szczęśliwym? - Bo moim powołaniem jest obdarzać nieszczęśliwych kochanków miłosnymi napojami, skąpców - wróżbą skarbów, mściwych - doborem trucizn, a szczęśliwych - klątwą, która i mnie spotkała. Nie nudź mnie więcej! W tej chwili z jamy w kącie wypełzł gad i paszczą zwrócił się z sykiem ku Glaukusowi. Jona krzyknęła. Grek rzekł: - Czarownico! Odwołaj węża, bo mu łeb strzaskam! - Nie uczyni ci nic złego. Nie jest jadowity. Gad przysuwał się, sycząc złowrogo. Glaukus odskoczył, zręcznie pochwycił głownię z ogniska i cisnął na głowę płaza, który padł u stóp starej. Porwała się w okrutnej pasji. Trzęsła wzniesionymi pięściami, wyjąc: - Niegodziwy, za gościnny przytułek zapłaciłeś mi, mordując jedyną istotę, która mnie kochała. Przeklinam cię imieniem Orkusa! Bodaj zwiędła rychło twoja twarz, serce twe wyschło, imię zhańbiło się, zgasła miłość. W ostatniej godzinie wspomnij głos proroczy czarownicy Wezuwiusza. A ty... - zwróciła się do Jony. - Zamilcz! Jedno słowo przeciw niej, a ubiję ciebie - podskoczył ku starej Grek.
- Glauku nie zabijaj jej! Dobra pani, przebacz mu, cofnij klątwę! - błagała Jona, kładąc na kolanach starej worek z pieniędzmi. - Skończyłam - wybuchnęła śmiechem czarownica. Tylko Parki odwołać mogą wyrzeczone zaklęcie... oddalcie się stąd. Burza ustała. Wyszli. Jona drżała. Glaukus objął ją: - Ukochana, czy możesz wierzyć, że bogowie niebios lub piekieł posłuszni będą wezwaniu obłąkanej starości? Ale nie dawała się ukoić. Była smutna, przestraszona, wzdrygała się ciągle, drżała, milczała, idąc przy nim. Odnaleźli przy naprawionym powozie woźnicę, który wzywał Herkulesa, aby zawiadomił go, czy pioruny nie obróciły jego państwa w żużle. Kiedy przejeżdżali koło bramy miejskiej, ujrzeli lektykę, niesioną przez niewolników. - KTo wychodzi o tej porze za miasto? - spytał żołnierz, stojący na warcie. Z lektyki ozwał się głos. - Arbaces Egipcjanin. Powrócę rychło. Glaukus zdziwił się. - Dokąd ten chory człowiek wędruje o tej porze? Serce Jony na dźwięk imienia nikczemnego kapłana i niespodzianego z nim spotkania jeszcze mocniej ścisnęło się złym przeczuciem. Szepnęła: - Bogowie! zachowajcie mi mojego Glaukusa!
Rozdział XX
Arbaces, doczekawszy się końca burzy, pod osłoną cienia nocy udawał się do czarownicy. Niewolnicy szli śpiesznym krokiem, niosąc jego lektykę, po znajomej kapłanowi, ukrytej w zaroślach, ścieżynie, prowadzącej wprost do pieczary służki Hekate. W pewnym miejscu
nie znającym celu jego podróży niewolnikom polecił się zatrzymać i sam pieszo udał się przez wąwóz do groty czarownicy. Namiętność wywlokła go z łoża boleści i dodała mu sił. - GDy miłość i zemsta zbliżają się do celu, mogą Tartar przemienić w Elizejskie ogrody! - rzekł sam do siebie. Czerwone światło wskazało mu kierunek. Lis pomrukiem dał znać swojej pani o zjawieniu się w grocie nowego gościa. Starucha zajęta była opatrywaniem ran gada, leżącego na kupie zeschłych ziół. Zwróciła ku gościowi złe oczy. - Przełożony w twej sztuce wita ciebie! Powstań, aby go przyjąć, sługo NOcy i Erebu! - rzekł z godnością. - Któż mieni się bieglejszym od Sagi, ostatniej z plemienia Etrusków? - Słynny od wschodu do zachodu, od Gangesu do Nilu, od dolin Tesalii do brzegów złotego Tybru, mag Arbaces z Egiptu, który niegdyś panował twoim przodkom Etruskom, zanim przyszli do Italii, Sago! - Jeśli mówisz prawdę, to winieneś wiedzieć, że dla wtajemniczonych posiada on inne jeszcze imię - Hermesa o płomienistym pasie. - Patrz! - uchylił sukni i ukazał jej pas barwy ognistej z klamrą, na której wyryty był tajemniczy znak. Padła mu natychmiast do kolan. - Powstań; siądź i posłuchaj. Jesteś mi potrzebna! - mówił do niej, mieszając ton poufny z rozkazującym głosem. - Aczkolwiek znam wyższe od twoich tajemnice daktylomancji i nekromancji - i wzniosłe tajemnice odmian LUny, muszę czasem chwytać się ludzkich sposobów dla ludzkich celów. A w danym wypadku zwracam się do twojej wyłącznej biegłości w badaniu traw, które palą wnętrzności i
zniewalają duszę, aby opuściła cielesne więZienie. Czy nie przeceniłem twojej umiejętności, odpowiedz szczerze? - Przemożny Hermesie! Moje trupie lica świadczą, że odbiegła je barwa przy warzeniu w tym kotle ziół jadowitych. - Dobrze! Zauważ więc sobie. JUtro, gdy gwiazdy zajaśnieją na niebie, przyprowadzę ci tu młodą i próżną dziewicę, która poprosi cię o napój miłosny, mogący odwrócić oczy kochanka od jej współzalotnicy. Dasz jej miast tego napoju inny, który sprawi, że kochanek przejdzie do kraju cieniów - rozumiesz mnie? Czarownica zatrzęsła się: - O, nie każ mi tego czynić, straszliwy panie! Surowe prawa tego miasta skażą mnie na śmierć, wyśledziwszy mord z mojej ręki, gdy zawiedziona w żalu po kochanku oskarży siebie i mnie o skutki miłosnego napoju. Zresztą to nie jest zadanie, które wynika z mojej miłości. Spojrzał na jej twarz ohydną, nie rozumiejąc, skąd wyraz "miłość" zabrzmiał w jej ustach. - Był czas - rzekła smętnym głosem, odmiennym od zwykłego brzmienia - że byłam młodą, piękną i zakochaną. Kochanek zdradził mnie. Matka, która posiadała tajemnicę ziół, dzieląc mój żal i gniew, wręczyła mi jad dla współzalotniczki i lubczyk dla kochanka. Pomyliłam się przy podaniu napojów i... zabiłam ukochanego. Odtąd poświęciłam się warzeniu ziół miłosnych, bo przy tej robocie sycę się wspomnieniem zamordowanego przeze mnie Aulusa i przeżywam rozkosz nienawiści dla mej współzalotniczki. Arbaces przyglądał się z ciekawością i wzgardą istocie, która w poniżeniu i starości doznawała jeszcze żaru, który tlił się także w popiołach jego
serca. - Mam odejść z niczym? - wykrzyknął naraz wściekle - gdy twoja sztuka jest mi potrzebną, bowiem przysiągłem sobie na Orkusa i Nemezis, że ta grecka lalka, ten robak, który mnie znieważył, ten Glaukus umrze! - Glaukus? - spytała. - Słyszałam to imię niedawno. Tak nazwała piękna dziewczyna młodzieńca, który zranił mojego węża. I zadygotała całym ciałem. - Hermesie! A jeżeli zamiast trucizny użyję napoju, który nie zabijając, wysusza myśl, przyprawia o szał, upośledza istotę ludzką - czy twoja zemsta nasyconą będzie? - To mi wystarczy, bo od poniżonego odtrąci miłość. - A dla nas obojga - zaśmiała się z triumfem - będzie bezpieczna. Powodów szaleństwa pompejanie nie wyczytują w tajemnicy ziół. Przypisują je wyrokom swoich bogów. - Usługa, którą wyświadczysz Arbacesowi, przyniesie ci więcej niż służby, które czynisz wieśniakom i mieszczuchom. Przedłużę twój kontrakt z piekłem o 20 lat, a tymczasem... weź to! Rzucił jej na kolana sakiewkę pełną złota. Pochyliła mu się do nóg, gdy powstał, aby odejść. Odprowadziła go za próg swojej jaskini. Potem zdjąwszy lampkę udała się z ciężkim woreczkiem monet do najciemniejszego kąta swego mieszkania, gdzie znajdowało się skryte spadziste zejście między ostrymi ścianami skał. I szła jakiś czas mroczną drogą, jakby wiodącą do wnętrza ziemi. Przystanęła. Podniosła kamień, w blasku lampy zaświeciła w wydrążeniu kupka pieniążków różnej wartości - ofiara łatwowierności i wdzięczności odwiedzających czarownicę klientów. Do tego skarbca
złożyła złoto i syciła długo wzrok jego blaskiem. - Jeszcze dwadzieścia lat będę mnożyła zbiory moje! - zawołała w zachwycie. - Dzięki ci, wielki Hermesie! Naraz usłyszała w pobliskiej rozpadlinie głuchy huk - potem podniósł się z niej czarny i gęsty dym, który kłęby roztoczył aż do jaskini. Zakasłała. Nachyliła nad rozpadliną swoją siwą głowę. - Duchy są dziś burzliwsze, niż zazwyczaj! - mruknęła do siebie. - Ale to rzecz dziwna!... Czemu w tej szczelinie od dwóch dni ukazuje się to posępne światełko? W istocie przez szparę z głębin ziemi wyglądała jaskrawa bruzda czerwonego światła. Wyrzekła słowa, odczyniające według jej zabobonnej wyobraźni złe uroki, którymi duch Wezuwiusza zagroził jaskini, mieszczącej jej skarby.
Rozdział XXI
Chociaż lekkomyślna Julia nie lękała się odwiedzin u czarownicy, ani towarzystwa - jej zdaniem - "ujmująco grzecznego Arbacesa", przyjęła jednak chętnie nazajutrz propozycję Nidii, która zaofiarowała się wziąć udział w jej wycieczce, w charakterze opiekuńczym, mimo swego kalectwa. Właściwie Nidia pałała skrycie chęcią wywiedzenia się jak najwcześniej o tym, czy czarownica Wezuwiusza posiada w istocie sztukę wynajdywania i warzenia ziół, zniewalających oporne serca do miłości względem tych, którzy je podają upatrzonym ofiarom swej żądzy. Ponieważ powrót z wycieczki miał nastąpić bardzo późno, Nidia uprosiła Jonę, u której pozostawała w służbie na życzenie Glaukusa, o pozwolenie spędzenia nocy u córki Diomedesa.
Glaukus, napotkawszy kwiaciarkę, zatrzymał konie, a dowiedziawszy się, że idzie do JUlii, zawołał: "Zanieś jej pozdrowienie, a słuchając jej głosu, oceń, o ile słodszym jest głos Jony!" Obie kobiety udały się razem w przestronnej lektyce do umówionej gospody, w której miały spotkać się z Arbacesem. Ponieważ JUlia szybko przemknęła obok zabudowań kąpielowych do ogrodu, gdzie z błogosławieństwa właścicielki gospody Fulwii, schodziły się w tajemniczych zakątkach pary miłosne - dwaj młodzi ludzie, niezauważeni przez nią, wracający z kąpieli, Klaudiusz i Salustiusz, zamienili złośliwe uwagi na temat celu jej przybycia. - Czyżby wyleczyła się ze swojej miłośCi do Glaukusa i ma już schadzkę z kimś innym? - zdziwił się Klaudiusz. - Ty powinieneś być tym innym, Klaudiuszu. Skoro jest już wolna, mógłbyś ją skusić do małżeństwa, a sestercje jej ojca bardzo by ci się przydały, odkąd Glaukus, zajęty Joną, zaniechał tak korzystnej dla ciebie gry w kośCi z tobą. Julia znalazła w ogrodzie Arbacesa. Ten zachmurzył się na widok kwiaciarki: "Trzecia osoba jest tu zupełnie zbyteczna". "Ależ ona jest niewidoma!" - tłumaczyła JUlia. Przypatrzył się jej bacznie: "Zdaje mi się, żem ją widział u siebie! Nie przeszkadza, wszelako jest zbyteczna". Głos Arbacesa brzmiał tak surowo, że nie mogło być mowy o słówku protestu. Nidia pozostała. W samotności oddała się rozpamiętywaniu swoich gorzkich losów od dzieciństwa i obecnej nieszczęśliwej miłości. JUlia powróciła po upływie godziny. Dopiero gdy znalazła się w lektyce, ochłonąwszy z nadmiaru silnych wrażeń, przemówiła.
- Ach, Nidio! Co za okropna jaskinia! Jakie straszliwe zaklęcia. Jaką potworną twarz ma stara. Ale dzięki bogom nieśmiertelnym mam miłosny napój. Glaukus będzie moim. - Glaukus - krzyknęła Nidia. - Tak, moje dziecko. Zaufam ci. Kocham pięknego ateńczyka. Nidia musiała użyć całej mocy panowania nad sobą, aby skryć swoje wzburzenie i myśli, które nią zawładnęły po tym wyznaniu JUlii. * * * Spały w jednej komnacie. Przed snem Julia bezustannie mówiła o Glauku. Z dziecinną radością podnosiła flakon z miłosnym napojem, wołając: - Taka odrobina płynu zawiera szczęście miłości Glaukusa. - Pozwól mi dotknąć tej kosztownej flaszeczki. Chcę ją obejrzeć rękoma - rzekła niewidoma. - Dotknij! Ale bądź ostrożna. Nie stłucz. Schowam ją pod poduszkę i będę śniła całą noc o Glauku. Nidio, jestem tak szczęśliwa, że możesz wyprosić ode mnie jakikolwiek dar. Niczego ci nie odmówię. - Daj mi tylko jakiś flakonik z wonnościami. To mi wystarczy. - Skromna jesteś Nidio. Weź ten flakonik ze rżniętego kryształu. O, jak ci płoną ręce. - Mam trochę gorączki. Podaj mi wody trochę. Dziękuję... teraz chaiałabym zasnąć. MUszę jutro świtem wracać do mej pani. * * * NOcą przysłuchiwała się Nidia oddechowi Julii. Był równy i głośny. Więc spała. Niewidoma wyskoczyła z łóżka. Zbliżyła się do łóżka Julii. Namacała pod jej poduszką znajomy flakon. Wylała ze swego flakonu wonności, przelała doń tamten płyn. Napełniła flaszkę czarownicy wodą i złożyła pod poduszkę. Julia spała jeszcze, kiedy Nidia z bijącym sercem opuszczała dom
Diomedesa. - Fruwasz, mała! - zawołał za nią przyjaźnie odźwierny Medon. Biegła. Coś w jej sercu śpiewało: - Glauku, uśmiechu mojej nadziei jesteś w moich rękach!
Rozdział XXII
Apaecides, po ostatniej rozmowie z Joną, zdecydował się na zerwanie z dotychczasowym życiem; tej samej nocy został ochrzczony. Wszedł do zbiorowiska tych ludzi, którzy żywili głębokie przekonanie, że cnota i niebo są udziałem tylko małej liczby wybranych, a masy otaczających ich pogan skazane są na wieczne męki w piekle, jako hołdujących bogom, którzy istnieli wprawdzie, ale - zdaniem wyznawców nowej religii - byli złymi duchami, diabłami. Stąd pochodziła gorliwość prozelicka tych ludzi. Nawracali bliźnich, aby ich ocalić od płonięcia w ogniu wiecznym. Prym wśRód tych charakterów płomiennych i przedsiębiorczych trzymał Olint. Przekonał on Apaecidesa, że przyjęcie sakramentu chrztu nakazuje mu odrzucić urząd i szaty kapłana IZydy. Ale szedł dalej jeszcze: nastawał na to, aby Apaecides pozostał jeszcze na tym stanowisku przez krótki czas, póki nie odsłoni przed zwodzonym ludem tajemnic wyroczni Izydy i oszustwa jej kapłanów. W młodym entuzjaście upatrywał narzędzie do zbawienia całego miasta. Zeszli się obaj w gaju Cybeli dla omówienia przyszłej kampanii. - Wystąp, rycerzu Chrystusa - mówił ognisty nazarejczyk. - Wezwij lud, aby wszedł do świątyni Izydy. Pokaż mu grube mechanizmy i podstępy. Zdemaskuj głośno kapłanów. Nie lękaj się. Pan Nieba osłoni ciebie, jak Daniela w jaskini lwa. My,
chrześcijanie, będziemy wśród ludu. Ja pierwszy zatknę na ołtarzu kłamliwej bogini gałąź palmową, godło Ewangelii. Apaecides przytakiwał. Wielka uroczystość ku czci Izydy przypaść miała na trzeci dzień. Była dogodna sposobność do urzeczywistnienia ich planu. Postanowili spotkać się nazajutrz wieczorem w pobliżu małej kaplicy (Sacellum), aby ostatecznie omówić szczegóły zamierzonego dzieła. Olint odszedł. W tej chwili spoza drzewa wychylił się człowiek o szpetnej twarzy i położył rękę na ramieniu Apaecidesa: - Towarzyszu! - rzekł - Ozyrys naostrzył mój słuch o tyle, że wiem, iż gotujesz się uczynić rzeczy, których mógłbyś potem gorzko żałować. Radzę ci, namyśl się, nim zadrzesz z nami i Arbacesem. Strzeż się!... Nim Apaecides zdołał otworzyć usta, Kalenus zniknął w gęstwinie drzew. * * * Zbliżył się dzień, oznaczony przez Diomedesa na ucztę, w której wziąć mieli udział wśRód osiemnastu wybranych, czyli zdwojonej zwykłej liczby gości na przyjęciach powszednich, powabny Glaukus, piękna Jona, poważny Pansa, świetny KLaudiusz, modny Lepidus, nieśmiertelny Fulwiusz i smakosz Salustiusz. Oczekiwano nadto przybyłego z Rzymu senatora i wojownika z Herkulanum, wzbogaconego na walkach z Jerozolimą. OD rana wielki mistrz kuchni Kongrio komenderował całą zgrają stałych i najęTych kuchcików, oprawiających kuropatwy z Frygii i żurawie z Melas, piekących ciasta w różnokształtnych formach i pracujących w kuchni z pomocą mnóstwa rusztów, rondli, noży i wymyślnych narzędzi, które wygrzebane z popiołów po wiekach zaświadczyły o geniuszu
kucharskim pompejan. Pan domu Diomedes, ciągle zaglądał najniespodzianiej do kuchni, aby krzykiem napędzić leniwych, podnieść wymysłami zapał naczelnego kucharza, spojrzeć na ręce podejrzanym o kradzież jadła i pańskich naczyń. - Przejdź samego siebie, Kongrio! Nie podaj na stół ptaka twardego, jak kamień Etny, niestrawiony przez ognie Flegetonu. Jesteś obrzydliwie rozrzutny! Wydałeś na języki słowicze olbrzymią kwotę! Coś niecoś zapewne przykleiło ci się do łap! Ale mniejsza o to! Spraw, aby rzymski senator nie gardził ubogim pompejaninem... * * * O tym samym czasie - była wczesna godzina poranna - Apaecides, powstawszy z łoża po nieprzespanej nocy, po raz ostatni wdział pontyfikalne szaty i z izdebki swojej wszedł do pięknej białej sali świątyni. Stanął w zamyśleniu wśród dymów kadzideł przed posągiem Izydy. Miał tego dnia przekroczyć Rubikon i zerwać z towarzyszami służby bogini. Kalenus, będący tej ncoy na warcie u ołtarzy, zastąpił mu drogę: - Czyś zastanowił się nad tym, że mądrość wymaga, abyśmy kapłani żyli w zgodzie ze sobą, skoro ta zgoda dopomaga nam utrzymywać przed łatwowiernymi oczyma tłumów zasłonę tajemnic Izydy? - A jeżeli ta zasłona kiedyś spadnie? - To niepodobieństwo! Utrzymuje ją wiara mas. Śmiałek, który zdarłby zasłonę, niech lęka się zemsty potężnej Izydy. - A ty lękaj się godziny, gdy jej niemoc i wasz kłam wyjdą na jaw w obliczu ludu! Rzuciwszy to wyzwanie niegodnemu kapłanowi, Apaecides szybko wyszedł. Przechodząc obok wewnętrznych schodów spojrzał na
dolną salę, gdzie zgromadzeni wokół długiego stołu jego towarzysze spożywali śniadanie - miał smutek w oczach; obrazu tego nie miał już nigdy oglądać, a przecież spędził tu lata młodej wiary i młodych zawodów. Zapragnął raz jeszcze - bodaj ostatni przed niebezpieczeństwem, na które miał się wystawić - ujrzeć najczulszą swoją przyjaciółkę z lat dziecinnych, jedyną krewną, siostrę. Przyjęła go pełna radości i usadowiła na marmurowej ławce w ogrodzie przy fontannie. - Jono! Połóż mi rękę na czole. Niech czuję jej gładkość i ciepło. Mów do mnie, bo głos twój słodki jest muzyką... Ale strzeż się błogosławić mnie! Niech nie słyszę z ust twoich, żadnego ze słów, które w dzieciństwie uważaliśmy za święte. - Ależ, bracie! - odrzekła, załamując ręce - wówczas mowa nasza stanie się pospolita i zimna, ogołocona z tchnienia przyjaznych ludziom bogów! - Bogów?! Już nie dotrzymujesz słowa. - Nie dałam ci go, bracie. Nie mogę. - A więc pomilczmy razem, siostro. LUb... wiesz co? Zaśpiewaj mi pieśń, którą śpiewałaś mi w dzieciństwie. Ona mnie nie rozdrażni. Zaśpiewała przy akompaniamencie strun, potrącanych wprawną ręką Nidii. Słuchał rozrzewniony. Nagle przerwał jej śpiew. - Jono, gdyby ci o mnie mówili coś złego, nie uwierzysz? - Twoja szlachetność, bracie, jest dla mnie pewnikiem, wyższym nad wszelkie oskarżenia. - To dobrze. A powiedz mi. Wychodzisz za Glaukusa. Czy mogłabyś dla niego poświęcić wszystko? - Wszystko... nawet życie.
- A jeżeli to można uczynić z miłośCi dla człowieka, to czy wolno wahać się oddać życie z miłośCi dla Boga?! - zawołał. Objęła go. - Co to ma znaczyć? - pytała zdumiona. Wyrwał się z jej objęć i pozostawił ją w niepewnośCi i trosce. Czuła, że ciąży nad nim coś fatalnego. Tym bardziej w tym nastroju ociągała się z pójściem na ucztę. Ale przyrzekła Diomedesowi, a zwłaszcza Glaukusowi, że tam będzie. Musiała dotrzymać obietnicy.
Rozdział XXIII
Glaukus szedł na ucztę do Diomedesa w towarzystwie Salustiusza. - Czyż to nie jest koszmarne, że obowiązek towarzyski każe przyjmować zaprosiny takiego oszusta! - skarżył się Glaukus. - I jego córy, w której sercu Klaudiusz chciałby być twoim następcą, pomimo jej wątpliwych cnót. - Wiesz, Salustiuszu, że z wszystkich naszych przygodnych przyjaciół ciebie jednego cenię i kocham naprawdę. Masz dowcipny umysł i dobre serce. Wydaje mi się, że ja i ty zrodzeni jesteśmy do świątyni, a nie do szopy Epikura, któremu hołdujesz, przekręciwszy zresztą jego zasady i uganiając się za rozkoszami wcale nieidealnymi. - Cóż począć, mój drogi. Przędza życia jest wątła. Za grobem czeka nas nuda cieniów lub nic nie czeka. Prawdziwa mądrość życia woła ustami Horacego: Używajcie!... Ale otóż i dom Diomedesa. * * * Spotkał ich Diomedes i z pychą dorobkiewicza jął oprowadzać po domu i pokazywać swoje malowidła i zbiory, w których przypadkowy dobry smak skupywacza zabytków
greckich łączył się z barbarzyństwem hołdownika miejscowych bazgraczy. - Sądzę, że mój dom nie ustępuje pałacom Aten i Rzymu! - ozwał się tonem samozadowolenia gospodarz. Przy stole wbrew obyczajom greckim, wykluczającym z uczt kobiety uczciwe na rzecz heter, oraz w zgodzie z obyczajem rzymskim, znajdowała się ukwiecona leżnica dla córki pana domu, Julii. Na Jonę czekano jeszcze. Zgodnie z wymogami grzeczności przybyli nie siedli do stołu przed zjawieniem się wszystkich gości. Julia zbliżyła się do Glaukusa, przypatrującego się okiem znawcy, posągowi Bachusa zdobiącemu wspaniały taras. - Powiedz mi, piękny ateńczyku - rzekła - jest to cnotą ateńską unikać przyjaciół, których poszukiwało się kiedyś? - Wolno to czynić, gdy chodzi o przyjaciółki, których nie czujemy się dosyć godni, bo są raczej stworzone dla Cezara. - Pochlebiasz po dawnemu, ale oczy twoje zadają kłam twoim słowom, bo zwracają się ku drzwiom, oczekując pięknej Jony. Spójrz, oto i ona. Nie mógł zaprzeczyć. Tak wyraźne było wzruszenie na widok wchodzącej. - Nie gniewaj się, Julio - rzekł szczerze. - Wiesz, że wkrótce żenię się z Joną. Niechaj to nie będzie powodem nieprzyjaźni między nami. - Na dowód, że nie zamierzam pozbawić cię swojej przyjaźni, proszę cię, Glauku, abyś po uczcie zwiedził moje pokoje i wybrał jakiś piękny dar dla twojej narzeczonej. - Dziękuję ci z całego serca. Jesteś lepsza, JUlio, niż sądziłem w zaślepieniu. Pozwoliła mu odejść do Jony. A sama poszła na spotkanie wchodzących wdowy Fulwii i żony Pansy. Poprosiły ją o
pośrednictwo w sprawie sporu o gustowność nowej rzymskiej fryzury: niskiego trefienia włosów. - Nie hołduję tej modzie - rzekła JUlia, nosząca włosy na kształt wieży lub hełmu. - Sądzę, że się nie utrzyma. Obie panie z przekąsem wyraziły się o "śmieszności uczesania greckiego Jony", napadając na upór cudzoziemki w starych tradycjach. Potem przeskoczyły na cały szereg tematów dnia: spodziewane igrzyska z tygrysem, dla którego, niestety wciąż brakowało do potyczki szermierza - zbrodniarza skazanego na śmierć, a mogącego kupić sobie wolność zwycięstwem, najnowsza oda Fulwiusza do Wenery, ploteczki o sprośnych rzeźbach i malowidłach, które sprowadził sobie poeta, a które panie oglądać miały tylko w dyskrecji. Potem wszystkie trzy damy otoczyły wchodzących z opóźnieniem, bohatera ostatniej wojny Wespiusza i modnego pieśniarza Fulwiusza. Obaj, należący do samochwałów, uskarżali się z pozornym żalem, że nie mogli się przecisnąć przez tłumy zaczepiających ich natrętnie wielbicieli, jakkolwiek spieszyli ujrzeć najpiękniejsze z pompejanek, znajdujące się zawsze w domu Diomedesa. - W każdym domu mówią to samo - zauważył Salustiusz zwracając się do Jony i Glaukusa, rozmawiających na uboczu więcej oczyma, niż słowami. Na znak gospodarza wszyscy zajęLi miejsca. Julia, jako gospodyni, siadła przy ojcu. Honorowy środek stołu zajęli edyl i senator, który zjawił się ostatni, powitany został szmerem podziwu i zasiadł pierwszy, jako dostojny gość z Rzymu. Uczta rozpoczęła się od libacji na cześć bogów. Potem
wybrano króla uczty. Poważny senator wymówił się od tego zaszczytu, przekazując go młodości - kwitnącemu zdrowiem i weselem Salustiuszowi. - Jako arbiter bibendi, namiestnik Bachusa - zawołał młodzian - będę nieubłagany, jak Minos, dla niepokornych, którzy słabnąć będą w piciu, ociągać się będą w jedzeniu i odważą się mieć chmurę na czole podczas uczty. Niewolnicy obnosili miednice z pachnącą wodą i goście, umywszy ręce, przystąpili do spożywania smacznych potraw z kosztownych naczyń, pod których ciężarem stół się uginał. Julia doznawała skrytych mąk zazdrości, widząc naprzeciw siebie Glaukusa, zajętego jedynie Joną. Ale kobiecą sztuką panowała nad sobą, udając, że z zachwytem słucha komplementów nadskakującego jej Klaudiusza, planującego zdobycie serca, a właściwie posagu bogatej jedynaczki. Salustiusz pilnował, aby czary z winem zmieniały się szybko i bezlitośnie naganiał do picia starego senatora, który próżno prosił o zlitowanie, powołując się na swoją podagrę. Nad głowami ucztujących zręczny akrobata wykonywał sztuki pod wiszącym baldachimem, budząc oklaski i zachwyty, gdyż ufano, że nie spadnie na stół i na gości. Wonna rosa rzeźwiła powietrze i chłodziła rozpalone winem twarze. Ucztującym przygrywali na lirach niewolnicy z towarzyszeniem melodyjnego śpiewu niewolnic, słodkiego i półgłośnego jakby dochodzącego z oddali. W końcu uczty hojny gospodarz urządził starym zwyczajem dworu Augusta loterię, w której na losy padały kosztowne zabawki, ale także śmieszne drobiazgi. Przypadki wygranej śmieszyły gości. Rycerz wygrał motek jedwabiu, Klaudiusz
- kości szulerskie, Fulwiusz - własny poemat. Najcenniejszy dar, posążek Fortuny - dostał się w ręce Glaukusa. Grek przypadkiem go upuścił - posążek rozprysnął się, mimo że Glaukus śmiał się ze swojej niezgrabności, to twarz Jony pobladła - skłonna do zabobonów upatrywała w tym zły znak. Pośpieszyła do domu pierwsza, pociągając za sobą innych gości. Julia zatrzymała Glaukusa. UProwadziła go do siebie, przypominając, że przyrzekł wziąć od niej przedślubny dar dla swojej przyszłej żony. Ofiarowała dla Jony cenny naszyjnik z pereł. - A teraz na pożegnanie wypij ze mną kilka kropel z tej czary za wasze szczęście. Sama ledwie tknęła ustami brzegu "zatrutego" naczynia. Glaukus wychylił puchar do dna. Pożegnał ją spokojnie. Zdziwiona była, że rzekomy napój miłosny - nie wiedziała bowiem o zamianie, dokonanej przez Nidię - nic nie podziałał. Podała mu w winie zwykłą źródlaną wodę, nie wiedząc o tym. - To nic - rzekła do siebie po jego odejściu - czarownica mówiła mi, że napój skutkuje czasem dopiero nazajutrz. JUtro biada Jonie! Jakże myliła się. Jutro miało uderzyć gromem w Glaukusa!
Rozdział XXIV
Apaecides błąkał się nad brzegiem Sarnu w miejscu, gdzie umówił się z Olintem. Słońce zaszło. O zmroku nachodziło go znowu wahanie. Czy jego nowa wiara jest prawdą zupełną? Czy nie uległ znów wyobraźni, poszukującej wiary z jej zwykłym końcem - rozczarowaniem? Czy ma prawo burzyć spokój innych ludzi, szczęśliwych złudą swojej tradycyjnej wiary? Nagle usłyszał warczenie, a
wnet potem czyjś głos łagodny: - Nie bój się, piesku. Krok człowieka nie grozi twemu panu żadnym niebezpieczeństwem. Zbliżył się... Poznał patriarchalnego starca, który taką czcią go przejął na zgromadzeniu nazarejczyków. Zdziwił się, że starzec siedzi na skale z kijem i torbą podróżną, w towarzystwie psa, jak widać, wiernego towarzysza pielgrzymki. - Opuszczasz nas, ojcze? - zapytał. - Tak. Idę do Rzymu nawracać pogan. - Nie boisz się puszczać w drogę tak daleką i niebezpieczną? - KTo oglądał oblicze Chrystusa, nie boi się niczego. - Jakże to było, starcze? - Siądź! Opowiem... I opowiedział mu, że żył w dalekiej judzkiej ziemi, w mieście Dawida. A pewnego dnia umarł, słysząc szlochanie matki, której był jedyną podporą. Ostatnia kropla oliwy wyschła w naczyniu nieszczęśliwej. I niesiono go, aby pogrześć wśród przodków. I nagle usłyszał nad sobą głos, wołający: "Wstań, młodzieńcze!" I rozwarł oczy - i szedł. A matka przyjęła go w objęcia. Usłyszał dokoła radosne wołanie: "Oto jest ci Syn Boży, który wskrzesza umarłe!". Dreszcz przejął Apaecidesa. Mówił z człowiekiem, który znał tajemnice śmierci. Potem starzec jął opowiadać mu o owym dniu okrutnym, kiedy był świadkiem męczeństwa na Golgocie, słyszał dokoła bluźnierstwa ludu i szydzenie rzymskich żołnierzy: "Otóż ci Król Żydowski. Umarł. Niechajże teraz żywy zejdzie z krzyża!" Później starzec odmalował straszliwą noc, kiedy ziemia się zatrzęsła, bogobójcy uciekli przerażeni - a oto o poranku grób Chrystusa ukazał się pusty.
- I ujrzałem Pana naszego, jak wchodzi na niebo. - A teraz - ciągnął po chwili - obiegam krańce ziemi. I jak wiatr, oczyszczam ziemię z chwastów. I zasiewam po drogach moich ziarna wiary, nadziei i miłości. I niosę wątpiącym radosną wieść Zmartwychwstania jako żywy świadek cudu. Powstał: - Oby godzina, którą spędziłeś ze mną została na zawsze w pamięci twojej. Za chwilę znikł. Rozwiał się, jak cień. Zaś Apaecides, którego heroiczny fanatyzm Olinta jeszcze chwilami raził, poczuł się teraz pokrzepiony w wierze słodką mową starca. Miał teraz pewność przekonany o świętości nauki Ewangelii i misji Syna Bożego. * * * Glaukus wróciwszy do domu, znalazł Nidię w ogrodzie. Oczekiwała go tutaj, w zamiarze podania mu napoju miłości. Wierzyła, że płyn czarownicy da jej długo oczekiwane szczęście i pragnąc ziszczenia swoich marzeń, zarazem doznawała trwogi na myśl o ogromie tego szczęścia, którego nadzieja rozsadzała jej piersi. - Przyszłam podlać twoje kwiaty - rzekła, poznawszy jego kroki. - Ach, jakże mi gorąco! - rzucił się na ławkę. - Kochane dziecko, każ podać mi chłodzącego napoju. - Pozwól, że sama przygotuję ci ulubiony twój napój - miód z lekkim winem i lodem. Nadarzała się sposobność prędzej, niż oczekiwała. KIedy Glaukus wychylił podany puchar, doznała tak gwałtownego wrażenia w oczekiwaniu bliskiego szczęścia, że pobladła i zachwiała się na nogach. - Nidio, ty cierpisz! - podskoczył ku niej. Ale w tej chwili sam doznał
szarpiącego bólu w sercu i okrutnego zawrotu głowy. Wydało mu się, że ziemia uciekła mu spod stóp. Oczy zaszły mgłą. Krew zahuczała w żyłach. Potem przed oczyma przeleciał mu obłok tańczących postaci. W uszach zabrzmiała pieśń godowa. Ból przeminął. Ogarnęła go natomiast dzika wesołość. I jął śmiać się długo, długo. Pląsał i klaskał w dłonie. Nidia nie mogła widzieć konwulsyjnych ruchów pozbawionego zmysłów. Ale jego niesamowity śmiech uderzył w nią gromem przerażenia. Odgadła instynktem, że stała się sprawczynią jakiejś wielkiej krzywdy dla ukochanego. Rzuuciła mu się do nóg, objęła jego kolana, wołając: - Glauku! Przebacz mi, przebacz... Nie rozumiał jej. JUż jej nie poznawał. - Glauku! Mów coś, mów do mnie... Przerażenie jej rosło w miarę, jak Glaukus wykrzykiwał zdania coraz to mniej wiążące się ze sobą świadczące, iż umysł jego podlegał dziwacznym wizjom. - Do mnie, do mnie, nimfy Afrodyty! Przybywaj na białym koźle, bożku pustoty! Twoje wino jest zbyt mocne dla śmiertelnych. Dokąd pędzisz, blada Diano? Strzeż się, utoniesz w jeziorze! Ha! ha! ha! Akteon cię podpatruje w kąpieli!... - Glauku! Przestań się tak śmiać! - błagała Nidia. Nowa zmiana zaszła w jego widzeniach. - Na Jowisza i Plutona! Dźwigam świat cały na ramionach, jak ongi mój ziomek Herkules. Zrzucę go w przepaść za jeden uśmiech Jony!... Kto jesteś, podła maszkaro! - krzyknął nagle przerażony. - To ty, Arbacesie? Znam twoje prawdziwe imię. Ty jesteś Orkus! Precz ode mnie,
straszydło, walczące potwarzą! Odebrałeś mi miłość Jony! Alem odgadł ciebie i zgniotę cię, czarnoksiężniku! "Glauku, Glauku!" - wołała Nidia zamierającym głosem i padła bez zmysłów u nóg swego pana. - Kto mnie woła? Jona!... Spieszę ci na ratunek. Gdzie moje żelazo? A, mam je! Biegnę, biegnę, Jono! Jono miłości moja... Wybiegł z domu - roztrącał przechodniów na oświetlonych blaskami gwiazd i księżyca ulicach. Przeważnie ustępowano mu z drogi, przypuszczając, że był pijany. Podobnych opilców spotykano nieraz na mieście o nocnej porze. Lecz byli tacy, co odgadywali, że nieszczęsny oszalał. Chcieli go zatrzymać. Wydzierał się im z mocą. A w mniemaniu, że śpieszy Jonie na ratunek, biegł na ślepo. I znalazł się wkrótce w ustronnym miejscu, gdzie Olint miał się zejść z Apaecidesem.
Rozdział XXV
W gaju Cybeli Arbaces, udający się do JUlii, aby dowiedzieć się, czy spełniła ona swój zamiar podania trunku czarownicy Glaukusowi - przypadkiem napotkał Apaecidesa, idącego na schadzkę z Olintem. Przystąpił do niego. - Uczniu mój! - wyrzekł doń uroczyście. - Wiem od Kalenusa, że żywisz względem mnie złe zamiary. Ale bacz, jak serce moje jest miękkie. Pojednajmy się. Przebacz mi, żem obraził twoją siostrę. Chcę błąd naprawić. Pomóż mi zyskać rękę Jony, a obsypię cię niezliczonymi bogactwami i wyniosę na szczyty mądrości i chwały. - Kuglarzu! - odparł młodzieniec. - Nie schwytasz mnie więcej w swoje ohydne sidła.
Drżyj, nadchodzi godzina porachunku. Zerwę zasłonę, okrywającą wszeteczność twego życia. Upadnie w proch bałwan Izydy. Imię Arbacesa stanie się przedmiotem wzgardy, obrzydzenia i pośmiewiska. Tak niech pomoże mi Bóg prawdziwy, Chrystus Pan z Nazaretu! Odwrócił się i szedł. Arbaces zrozumiał, że, jeżeli pozwoli mu odejść, jest zgubiony. Aleja gaju była pusta. Wielki kapłan Izydy nosił zawsze przy sobie ostry styl do rycia pisma na tabliczkach z wosku, w potrzebie pełniący doskonale rolę sztyletu. Zresztą takim samym stylem Kasjusz przebił w senacie serce Pompejusza. Arbaces skoczył, jak tygrys, na kark młodego kapłana i, przechyliwszy mu głowę, po dwakroć utopił w jego sercu zdradzieckie żelazo. Tej samej chwili nieszczęśliwy Glaukus nadbiegł do gaju. Jeden rzut wytrawnego oka dał poznać chytremu Egipcjaninowi stan obłąkania, w którym Grek się znajdował, jako wynik działania trucizny czarownicy. Szatańska myśl błysnęła mu w głowie: "Od razu skończę z obu mymi wrogami". Myśl na domiar zbawcza, bo już chwytał uchem kroki zbliżających się ludzi. Grek zatrzymał się przy trupie, wytrzeszczywszy oczy. Był odurzony napojem, zmęczony biegiem, przerażony widokiem krwawych zwłok, które legły jak tama, na drodze szaleńca. Egipcjanin gwałtownym ciosem w klatkę piersiową powalił go; wyrywającego się wściekle przytłoczył kolanem; sztylet, który tamten miał również za pasem, zbroczył krwią - i jął krzyczeć z całych sił: - HOla, obywatele! Mord! Mord! Bywajcie tu! Zbiegli się ludzie, niektórzy nieśli pochodnie, miotające czerwony połysk na liście gaju.
- Podnieście ciało czcigodnego kapłana Izydy i strzeżcie pilnie mordercy! - ozwał się Arbaces. Rozległy się okrzyki zgrozy: - Świetny Glaukus mordercą! To nie do wiary. Zjawił się centurion. - Kto oskarża tego człowieka o mord? - Ja, Arbaces. Sądzę, że ten człowiek popełnił zbrodnię w przystępie szału. Utwierdzam się w tym przekonaniu, ponieważ nie stawił mi niemal oporu, dał się powalić. Spójrzcie! Teraz leży omdlały, nieprzytomny. Grek otworzył oczy. Patrzył ze zgrozą na trupa, słuchał, co mówiono dokoła i jął bełkotać. - Tak... ja zabiłem!... Bo Hekate rzuciła mi węża na głowę i śmiechem pobudziła do mordu. - Aha! Przyznaje się - zawołał ktoś. - Nie jest więc szalony. - Widziałem go przed godziną wracającego z uczty u Diomedesa. Był zdrów zupełnie - zauważył ktoś inny. - Zabójstwo kapłana w pontyfikalnych szatach jest świętokradztwem. Żal mi tego młodzieńca, że popełnił zbrodnię tak ohydną. - Do więZienia ze świętokradcą! - ozwały się liczne głosy. Naraz głos radosny przemógł wrzawę: - To doprawdy szczęśliwie się zdarzyło. Lew na igrzyskach będzie miał swego gladiatora - i to ślicznego! Był to głos młodej kobiety. - Prawea! Prawda! - przywtórzyło jej kilka głosów. Znikła w sercach litość; budził się okrutny instynkt miłośników zapasów cyrkowych: zwierzęcia z człowiekiem. - Przynieście nosze. Ręce gminu nie powinny dotykać ciała kapłana Izydy! - rozporządzał Arbaces. Wtem z ciżby ludzkiej wysunął się człowiek, który przez
dłuższy czas obserwował Egipcjanina i wyczuł instynktownie fałsz w jego tonie, gestach i oczach, darmo silących się ukryć niepokój. - Zamordowany jesteś, przyjacielu, gdyż odkryli twój zamiar i uprzedzili twoją śmiercią swoją sromotę - zwrócił się do trupa. - Lecz gdzież morderca! Tyś jest nim, klnę się imieniem Boga żywegto, Egipcjaninie! Arbaces drgnął. Ale wnet opanował pomieszanie. - Znam tego człowieka! To nazarejczyk, który w złości swej pragnie pohańbić wielkiego kapłana IZydy! Mnóstwo głosów zaraz zawyło w tłumie: - Tak, to pies, ateusz, Olint_chrześcijanin. Znamy go! - Uciszcie się, dobrzy ludzie! - wzywał Olint. - Oddajcie mi te zwłoki, gdyż umarły był wyznawcą Wielkiego Stwórcy, a za to, że chciał odsłonić kuglarstwa i podstępy Arbacesa, padł z ręki tego sługi czarta! Szmer zgrozy rozchodził się w tłumie, który otaczał martwe ciało Apaecidesa, omdlałego Glaukusa, Arbacesa, dumnie krzyżującego ręce na piersi i Olinta, wskazującego mordercę palcem w poświacie księżyca. - Człowieku! - rzekł centurion - czy zdajesz sobie sprawę z wagi swego oskarżenia, zwróconego przeciw tak dostojnej osobie! Bacz, jaka kara grozi ci za oszczerstwo! - Każcie mu przysiąc, że zmarły był wyznawcą nowej wiary! - podyktował złośliwie Arbaces. - Tak! tak, niech przysięgnie na ten posąg Cybeli, najstarożytniejszą święTość Pompejów - ozwały się mnogie głosy. I kilkanaście rąk porwało go i parło ku posągowi, stojącemu przed kapliczką Cybeli o parę kroków stąd w świętym gaju.
- Puśćcie mnie, bałwochwalcy! - wyrywał się im - Jak to chcecie, abym przysięgał na przedmiot niemy, stworzony ręką człowieka! Bóstwo wasze jest nicością, która nawet pomścić się nie może. Patrzcie, jak pada niemocne w proch! I naporem ramion wywrócił z podstawy posąg Cybeli ze spróchniałego już drzewa. Ten czyn świętokradzki oburzył nawet najumiarkowańsze umysły. - Rozedrzeć bluźniercę! - wrzeszczano, odpychając centuriona, który bluźniercę chciał uprowadzić do więzienia trybunału. Spełniono by tę groźbę niechybnie, gdyby naraz nie wydarł się nad wrzawę świeży głos kobiecy: - Nie czyńcie mu krzywdy! Dlaczego chcecie pozbawić tygrysa jego żeru? Taki silny złoczyńca będzie prawdziwą rozkoszą oczu w walce na arenie. Momentalnie zmienił się nastrój tłumu. - Jeden dla lwa, drugi dla tygrysa! - wołał motłoch, klaszcząc w ręce. Szli śladem centuriona, niosąc omdlałego Glaukusa i popychając pięściami Olinta. Inna grupa pod przewodem Arbacesa poniosła zwłoki Apaecidesa. Gdy ruszyła, zza węgła kaplicy wysunął się Kalenus i rzekł cicho do Arbacesa: - Izyda nam sprzyjała. W jego oczach był tak złośliwy błysk, że Arbaces niespokojnie pomyślał: - Czyżby był świadkiem tego, co zaszło?
Rozdział XXVI
Diomedes, który po uczcie wyjechał w interesach do Neapolis, z zaciekawieniem informował się po powrocie u napotkanego na forum KLaudiusza
o zaszłych ostatnio wypadkach. - Oto jak zmienną koleją toczy się koło fortuny! - mówił Klaudiusz. - Nasz przyjaciel Glaukus ma być stawiony przed Senatem, wobec wagi jego zbrodni - zabójstwa kapłana. Przeznaczą go niewątpliwie na igrzyska. - Czyż może być, aby taki młody i... bogaty skazany został na pożarcie przez dzikie zwierzęta!? - westchnął kupiec. - Ba, gdyby był Rzymianinem, szkoda byłaby istotna. Ale ci cudzoziemcy są w gruncie rzeczy niewolnikami, których znosić można, dopóki wydają uczty. - A tamten bluźnierca - chrześcijanin, o którym wspominałeś, co to spotwarzył Arbacesa! Czy też pójdzie na arenę? - A, ten pies! Jeżeli zgodzi się złożyć ofiarę Cybeli lub Izydzie, uzyska przebaczenie przy zamknięciu w więZieniu. Ale jak się ma Julia! - Dobrze!... Spójrz! Egipcjanin wchodzi do domu pretora. Na Bachusa! To nie żarty. - Zapewnie w sprawie mordu Glaukusa. Jest jedynym świadkiem naocznym. Zeznaje jednak, że Glaukus zabił Apaecidesa w podnieceniu, gdyż ten odmawiał mu zezwolenia na związek z jego siostrą. - Czy Glaukus ma dobrego adwokata? - Najlepszego. Jest nim wymowny Kajusz Pollion. Nadto obiega on całe Pompeje, aby nakłonić wszystkich obywateli do świadczenia na korzyść Greka. Nie przyda się to na nic, bo lud czci Izydę i burzy się przeciw mordercy jej kapłana. - I ja muszę wesprzeć Izys. Mam towary w Aleksandrii. Rozeszli się. Gracz odszedł, rozmyślając o zwiększonych swoich szansach do ręki Julii, która nie mogła już chyba kochać
zabójcy, zagrożonego hańbą wyroku. Ustalenie swojej pozycji przez to małżeństwo uznawał za tym konieczniejsze, iż Salustiusz wygrażał się zdemaskować jego szulerską grę podrobionymi kostkami, jeżeli nie zaniecha tej swojej specjalności. Na zakręcie ulicy wpadła Klaudiuszowi w oczy ponura twarz Egipcjanina. - Racz mi wskazać, szlachetny Klaudiuszu, drogę do mieszkania Salustiusza. - Nie ma go o tej porze w domu. - Ale ja chcę widzieć się z mordercą Glaukiem, który ponoć u niego przebywa. - Tak. Naiwne serce epikurejczyka wierzy w niewinność Greka. Dał za niego rękojmię, że dostawi go do trybunału, i ulżył jego losowi, wybawiając go od więZienia w lichej dziurze przy forum, przez zamianę na wytworne w swoim domu. Ale po co chcesz widzieć Glaukusa, jeżeli spytać woln? - Słyszałem, że odzyskał rozum. Chcę skłonić go do wyznania pobudek zbrodni w nadziei, że to ulży jego karze. - Jesteś prawdziwie dobroczynny, Arbacesie. - Spełniam tylko mój ludzki obowiązek. - Pozwolisz, że sam cię odprowadzę do domu Salustiusza. Jest tu, o kilka kroków. Czy nie będę zbyt ciekawy - zapytał, idąc obok Egipcjanina - pragnąc dowiedzieć się od ciebie co mówi o domniemanym wyniku tej sprawy pretor? - Nie mówiłem z nim o tym. Byłem tam w innym celu. Jako prawny opiekun nieszczęśliwej Jony, która jest na pół obłąkana po śmierci jej brata i uwięZieniu narzeczonego, wystarałem się o rozkaz przyprowadzenia jej do mnie po pogrzebie Apaecidesa. Wymaga
czułego nadzoru, aby nie popełniła jakiegoś szaleństwa. - Otóż i dom Salustiusza. Nim rozstaniemy się racz mi powiedzieć, Arbacesie, czemu jesteś zawsze tak posępny i unikasz towarzystwa naszej złotej młodzieży. Jakkolwiek jesteś mędrcem, mógłbym cię nauczyć wiele... w sztuce rozkoszy. - Czym nie za stary? - O, miałem już uczniów siedemdziesięcioletnich. - Może ci kiedyś przypomnę twoją uprzejmą propozycję. Na teraz żegnaj mi - vale! W przedsionku Arbaces natknął się na kłębek ciała, wstrząsanego łkaniem i zawiniętego z twarzą w szaty. Była to Nidia, która natrętnie domagała się widzenia z Glaukusem i po stokroć odpędzana przez straże domowe, powracała łkając, w progach. - Powstań! - rzekł, dotykając ją nogą. - Tamujesz przejście. Nidia poznała jego głos. Przypadła do jego stóp. Pamiętała teraz jedno, że jest możnym czarnoksiężnikiem. - Ocal go, wielki kapłanie! Jest umierający w tym domu. Jedyną winowajczynią jestem ja. To ja podałam mu napój czarownicy... ja... ja... Ten napój, który Julia dostała z twoją pomocą. Sądził, że bredzi. Ale zważył, że jej krzykliwe rewelacje mogą wprowadzić sprawę na niepożądane tory. Rzekł więc głosem możliwie słodkim do rozpaczającej: - Przyjdź dziś do mnie. Wysłucham ciebie. Może mi uda się coś z twoją pomocą zrobić dla Glaukusa. Żal mi tego mądrego i pięknego młodzieńca. Przez życzliwość właśnie przychodzę go odwiedzić. Odstąpiła. Zapukał mocno do drzwi. Opadły żelazne zapory. Odźwierny wychylił głowę. - Jestem Arbaces. Przychodzę
do więźnia. - Bez zezwolenia pana nie mogę nikogo doń wpuszczać. Ale pan właśnie powraca... Istotnie w portyku ukazał się gospodarz domu. - Zacny Salustiuszu! - rzekł uroczyście kapłan. - Przychodzę pomówić z więźniem z pozwolenia pretora. Słowo Arbacesa wystarczy bez pisma. Wiesz, że jutro jest sprawa. Pragnę z wyjaśnień Glaukusa wydobyć coś na jego korzyść. - O, jeżeli potrafisz coś zrozumieć z jego wyrazów bez związku, będziesz godzien swojej sławy wschodniej. Biedny Glaukus, dawniej miał tak dobry apetyt, a teraz nic jeść nie chce. Na rozkaz Salustiusza niewolnicy, stojący na warcie przy małych drzwiach, odstąpili. Egipcjanin wszedł sam do Glaukusa. Przy bladym świetle misternego świecznika postrzegł, jak pobladła świetność cery, i zapadły policzki ateńczyka po straszliwej walce między życiem a śmiercią, w której młodość przemogła. Siadłszy przy łożu Glaukusa, rzekł: - Byliśmy nieprzyjaciółmi dotąd. Ale wielkie twoje nieszczęście budzi litość w sercu kapłana Arbacesa. Przychodzę do ciebie, jako przyjaciel. Jak rumak wzdryga się, poczuwszy ślady tygrysa, tak wzdrygnął się Glaukus. Zerwał się, przysiadł na łożu, przerażone oczy wlepił w gościa, ręką przesuwał długo po czole. - Czy śnię jeszcze? - Nie, Glauku. Nie śnisz. Masz przed sobą człowieka, który może cię ocalić - przysięgam na tę prawicę, jeżeli posłuchasz jego wskazówek. Ja jeden byłem świadkiem twego świętokradzkiego morderstwa i gotów jestem wyznać na twoją korzyść, żeś działał
oszalały w gniewie, jeżeli podpiszesz to pismo. Ono przypomina ci szczegóły twojej zwady z bratem Jony, których już nie pamiętasz. Wiem, że uniosłeś się, gdy w surowości swojej zarzucił ci lekkość twego życia i odmówił zgody na związek twój z siostrą. Przyznaj to, a skruszonemu pomogę ujść śmierci. - Barbarzyńco! Podaj mi to pismo kłamliwe, abym je podarł. Jako żywo, przejrzałem pamięcią wszystkie wypadki tej okrutnej nocy, i wiem, żem nie strącił, strącić nie mógł, nawet włosa z drogiej mi głowy brata Jony! Ja miałbym toczyć zwadę z tym słodkim człowiekiem? Nie! Pamiętam jedno - natknąłem się już na krwią broczące zwłoki. - Opamiętaj się. Dwie drogi tylko są przed tobą: wyznanie i podpis, albo... amfiteatr i paszcza lwa. - Dyktujesz mi hańbę wobec świata i Jony w tym dobrowolnym wyznaniu dla ocalenia życia, skazanego potem na niesławę. Podły barbarzyńco ze wschodu! Ty nie rozumiesz duszy człowieka, urodzonego na ziemi Harmodiusza i Sokratesa! - Zastanów się, młodzieńcze! Czy nie słyszysz wrzasku radosnego pospólstwa, gdy szarpać cię będą lwie pazury? Nie unikniesz wszakże hańby, ginąc, jako skazany niewolnik na arenie! - Umrę dumny czystością sumienia, które nie chciało ocalić się fałszem! Nienawidziłem cię zawsze - teraz pogardzam tobą. Idź precz, kusicielu! - Odchodzę. Ale zobaczymy się jeszcze dwakroć: raz przed trybunałem, drugi raz... przed śmiercią twoją. Wyszedł. Do oczekującego Salustiusza rzekł: - Jest jeszcze w obłędzie. Upiera się przy zaprzeczeniu jawnej prawdzie. Nie ma dla
niego nadziei. - Nie mów tego, Egipcjaninie! Trzeba wszystkie sprężyny poruszyć, aby ocalić człowieka, który wychylał czary z najwykwintniejszym winem w gronie przyjaciół. Jest to sprawa pomiędzy Bachusem i Izydą. Na ulicy Arbaces napotkał Nidię. Czatowała na jego wyjście. - Czy będzie ocalony? - wykrzyknęła. - ZObaczymy. Pójdź za mną.
Rozdział XXVII
Ciało Apaecidesa spoczęło w domu Jony. Czuwała przy zwłokach dniem i nocą, obmywała łzami łoże umarłego brata, odświeżała żałobne cyprysy u wejścia przybytku śmierci. Oddana surowym obowiązkom klasycznej żałoby, nie śmiała ubolewać nad tragedią Glaukusa, którego głos publiczny oskarżał o zamordowanie jej brata, a roztropniejsi powód upatrywali w nagłym szaleństwie. Była wpółprzytomna wobec zawiłych splotów niezrozumiałej tragedii, w której ukochany był mordercą, brat ofiarą. Nie wiedziała, czy ma uwierzyć, czy powątpiewać. Zresztą nie myślała o sobie samej. Jedyną sprawą myśli winien był być na razie pogrzeb. Pięknym zwyczajem starożytnych ceremonia odbyła się o świtaniu. Młoda jutrzenka - według ich wyobrażeń porywała zmarłego młodzieńca, jak zarumieniona jego miłośnica. U wrót domu Jony zebrał się wielki orszak żałobny gości z długimi pochodniami w rękach. Chór płaczek zaintonował hymn żałobny. Podążano na plac za miastem, niosąc śmiertelne szczątki Apaecidesa na łożu, okrytym purpurą, z którym miały być spalone. Na przodzie szła muzyka. Stłumione jej tony przerywał chrapliwy dźwięk trąby
pogrzebowej. Najęci płaczkowie zawodzili żałosne pieśni. Szły chóry kobiet i pacholąt. W szatach śnieżnej białości stąpali kapłani Izydy z kłosami zboża w rękach. Niewolnicy nieśli obrazy ateńskich przodków zmarłego. Wśród przyjaciółek i niewolnic z rozpuszczonymi w nieładzie włosami - znak żałoby - szła Jona blada, jak marmur. Jej głęboki ból był niemym. Dopiero, gdy przed spaleniem, pokazano jej rysy zmarłego, krzyknęła jękliwie: "bracie, ocknij się! Powstań i otrzyj moje łzy". Rozpaczliwy jej okrzyk pokrywały słowa wspaniałego hymnu, towarzyszącego trzaskowi drew płonących na wysokim stosie: Świętym płomieniem złóż dzięki, o duszo, żeś wolna na wieki!@ Łódź twoją niosą łagodnie kojące Letejskie strumienie,@ Styks do Elizium cię niesie... do gajów cienistych słodyczy...@ KIedyż wraz z tobą, kochany, i my zakosztujemy spoczynku?@ * * * Zgaszono ostatnie iskry i zebrano starannie popioły. Skropione najlepszym winem i kosztownymi wonnościami spoczęły w srebrnej urnie w grobie obok pełnej łzawnicy i tradycyjnej monety na przewóz przez rzekę zapomnienia i śmierci. Grób obsypano wieńcami kwiatów, lamp i kadzideł. Nazajutrz kapłan - ofiarnik zauważył, że do symbolów pogańskich nieznana ręka dołączyła godło chrześcijaństwa - gałązkę palmową. Nie ruszył jej. Mogiłę skropiła oczyszczającą wodą gałąź lauru i zabrzmiało nad nią ostatnie słowo ceremonii pogrzebowej: Ilicet (skończyło się!). * * *
Kiedy Jona, która w biesiadzie pogrzebowej nie chciała wziąć udziału, powracała w otoczeniu kobiet do siebie, ku jej najwyższemu zdumieniu jakby spod ziemi wyrósł przed nią Arbaces i rzekł: - Piękna Jono, pretor, litując się nad twoim sieroctwem oddał cię pod moją pieczę, jako dawnemu twemu opiekunowi. Oto jest pismo z nakazem, abyś udała się do mego domu. - Idź precz, Egipcjaninie! Ty... ty... jesteś sprawcą śmierci brata i szaleństwa Glaukusa, skoro przez moje nieszczęścia sięgasz po mnie! krzyknęła. - Boleść obłąkała jej rozum! Zbliżcie się niewolnicy i umieśćcie ją w lektyce. - Arbacesie! - zaprotestowała jedna z kobiet, osłaniając osłupiałą Jonę - pisane prawo zabrania przez dni dziewięć przeszkadzać samotności tych, którzy opłakują umarłych krewnych. - Usuń się, głupia kobieto! - zagrzmiał Arbaces - rozkaz pretora uchyla to prawo dla dobra Jony. Dziki śmiech wyrwał się z piersi Jony. Padła bez zmysłów wobec sięgających po nią rąk czarnych niewolników. Za chwilę uniesiono ją sprzed oczu zapłakanych kobiet. * * * A w domu Arbacesa znajdowała się już jedna uwięZiona. - Moja córko! - rzekł wysłuchawszy jej spowiedzi Arbaces, kiedy przyszła za nim - obrażasz przyzwoitość, tarzając się u progów domu, w którym Glaukus przebywa z rozkazu władzy. Żałuję cię, żeś popełniła występek i uczynię sam, co będę mógł, aby zaradzić jego złym skutkom. A dla ciebie będzie lepiej, jeżeli zostaniesz tutaj przez pewien czas. Nie będziesz wygadywała szkodliwych
głupstw. Bądź cierpliwa, a za dni parę ujrzysz Glaukusa. I wyszedłszy, zamknął drzwi na żelazną zasuwę, polecając dozór nad uwięZioną niewolnikowi. NastęPnie udał się po Jonę i umieścił ją u siebie. Skrępowawszy tym sposobem wolność dwóch kobiet, z których jedna wiedziała o jego pośrednictwie przy wydostaniu trującego napoju, druga głośno oskarżyła go instynktem serca o mord, odetchnął spokojniej. Jednak rozumiał, że powietrze Kampanii staje się dlań ciężkie, mimo liczenia na pewną zgubę Glaukusa, przeciw któremu podżegał przez kapłanów gniew pospólstwa, zwykle zagradzający senatowi drogę do ułaskawienia. Chodząc dużymi krokami po mozaikowej posadzce swojej zacisznej komnaty, w której oddawał się czytaniu wyroków gwiazd, rozmyślał o przeniesieniu wiary swoich przodków za krańce Oceanu. "Tam wskrzeszę popioły starożytnej tebańskiej monarchii - marzył. - Tam w ukojonym przez czas sercu Jony ozwie się miłość i uwielbienie dla własnej duszy króla - proroka!" * * * Znalazłszy się w klatce, Nidia jęła krzyczeć i tupać nogami. Strażnik, młody niewolnik Sozja, przyniósł strawę i starał się ją uspokoić. - Czego chce twój możny pan od biednej ślepej dziewczyny? - żaliła się ze łzami, bijąc pięściami w mur. - Nie wiem. Może chce, abyś służyła tutaj swojej pani, którą także dziś sprowadzono. - Jona tu? Zaprowadź mnie do niej. - Akurat! Wścieka się tak, jak ty. Ładnie by to wyglądało, gdybyście się zeszły! Zresztą pan zapowiedział mi, abym nie miał oczu, ani uszu, ani myśli własnej, tylko posłuszeństwo. To
znaczy, że mam stać tu na straży i nic więcej. - A gdzie jest twój pan? - Wyszedł. Zapewne poszedł świadczyć w sprawie tego ateńczyka, którego pewnie rzucą lwom na pożarcie. - Nie żartuj tak okropnie! - krzyknęła. Rozpłakała się znowu. Sozja poczuł litość dla niewidomej. Rozpytywał ją, kim jest. A dowiedziawszy się, że pochodzi z Tesalii, której kobiety słynęły ze znajomości czarów, nabrał dla niej szacunku. - Wywróż mi - prosił ją - czy zaoszczędzę kiedyś tyle pieniędzy, żebym sobie mógł wolność kupić, lub czy Egipcjanin obdarzy mnie nią za pokorną służbę. TA prośba zwróciła jej myśli na inny tor. Łzy jej w mig obeschły. Rozumiała, że oskarżyciel Glaukusa najwidoczniej lęka się pozostawienia jej na wolności i że może mu zaszkodzić. A zarazem pojmowała, że tylko chytrością, właściwą jej płci, potrafi wyzwolić się spod straży pokornego swemu panu strażnika. - Wyroki przeznaczenia i duchy objawiają tylko nocą - rzekła - zwłaszcza w wypadkach, kiedy nie można stosować ani litomancji, ani gastronomancji, bo nie mamy kosztownego kamienia i wnętrzności zwierząt. Słuchał z wytrzeszczonymi podziwem oczyma i z dreszczem przestrachu tajemniczych słów. - Będę ci mogła oznajmić przyszłość za pomocą cichego szemrania wód i powiewów powietrza. Ale kiedy wzejdzie gwiazda wieczorna, musisz uchylić drzwi ogrodu dla przypuszczenia ducha ciemności, przynieść mi w trzy godziny po zmierzchu najczystszą i najzimniejszą wodę i przy drzwiach ogrodowych umieścić owoce i wino. Rozumiesz?
- Rozumiem! Posiłek dla duchów. - Tak. Odchodził. Zatrzymała go jeszcze. - A kiedy sprawa Greka się skończy? - Mówią, że jutro. - A gdzie mieszka Jona? - Na wyższym piętrze. Ale dosyć tej próżnej rozmowy z tobą. Bądź zdrowa! Wyszedł. Rygle szczęknęły.
Rozdział XXVIII
Przez uchyloną furtkę ogrodu wszedł nie żaden duch, tylko Kalenus. Uśmiechnął się na widok skromnej daniny z owoców, przygotowanej przez Sozję dla bożka ogrodowego, a w myśl Nidii maskującej przed przesądnym niewolnikiem plany jej ucieczki, i drzwi zatrzasnął: - Ci niewolnicy sprowadzają zamiast bogów złodziei! - zauważył ironicznie do siebie. - Nie tak jak my, wielcy kapłani - mimo woli roześmiał się na głos. W cieniu ogrodu ozwał się głos spacerującego Arbacesa. - Och! Jakiż to duch przyjazny mędrcowi Arbacesowi z powodu triumfu jego zemsty. Jutrzejsze słońce będzie świadkiem śmierci skazanego dziś przez senat twego rywala. - Dziękuję ci, Kalenusie, ale zbytnia miękkość serca nie pozwala mi cieszyć się z powodu okrutnego zgonu, który czeka nieszczęśliwego zabójcę. Głos mu nie drgnął. Wyćwiczona przez całe życie kłamstwem twarz jaśniała spokojem w księżycowym świetle. Kalenus był oszołomiony taką potęGą sztuki fałszu. Trzeba było zadać cios, który prowadził go do celu jego odwiedzin. - Zabójcy?!... Tak nie sądzi ten, kto w noc mordu widział zza węgła kaplicy w cieniu świętego gaju prawdziwą rękę, uzbrojoną stylem!
- A! Byłeś tam? Na chwilę nawet Arbaces doznał zmieszania. - Czy nie był tam nikt więcej? - spytał, opanowawszy się szybko. - Nikt. - Czyś nikomu nic nie mówił o tym? - Tajemnica zagrzebana jest w łonie sługi twego. - Po cóż przyszedłeś mi dziś o tym powiedzieć, żeś mnie szpiegował i znasz mój czyn? - Szpiegowałem nie ciebie, ale Apaecidesa, który zmawiał się z nazarejczykiem na zgubę kapłanów Izydy. I przyszedłem wyrazić ci wdzięczność w imieniu naszej bogini, żeś nie dopuścił do pohańbienia jej ołtarzy kładąc trupem zdrajcę! - uśmiechnął się. - A to znaczy - rzekł Arbaces, świdrując go oczyma - że przychodzisz po zapłatę za sekret. Dobrze! Otrzymasz ją, kiedy Grek zginie. Zasłużyłeś na nią. Bywaj mi zdrów, miły Kalenusie! - powstał chłodno. - Wierzę w doskonałość twej pamięci, szlachetny Arbacesie. Ale kiedy Grek zginie, przestanę ci być potrzebny, nie mogąc pomieszać szyków w załatwionej sprawie, i pamięć też mogłaby ci nie dopisać. Chciałbym otrzymać jakiś skromny zadatek. - Na przykład jaki? - O! Arbaces, który posiada niezliczone skarby, ukryte pod ziemią, jak głosi fama, nie może być skąpym w chwili, gdy paszcza lwa otwierająca się dziś dla Glaukusa, jutro może otworzyć się na arenie dla Arbacesa! - Podoba mi się twoja szczerość. A nade wszystko cenię twój spryt. Dla mądrych przyjaciół lubię być wspaniałomyślnym. Pójdź, zaprowadzę cię do mego tajnego skarbca na dowód zaufania do ciebie. WeźMiesz sobie tyle
złota, ile podźwigniesz. Oczy Kalenusa lśniły chciwą radością, kiedy szedł za Arbacesem do skrytych w najgęstszych krzakach ogrodu żelaznych drzwi podziemnego skarbca otwieranych mechanizmem, znanym tylko właścicielowi. Cofnijmy się o parę chwil wstecz i wejdźMy do celi Nidii, w której Sozja wyczekiwał z dreszczem wróżb Tesalianki. - Przygotowałem wszystko. Drzwi ogrodu otwarte. Stół dla ducha zastawiony. Woda w misce stoi. - Podaj mi lampę. - Masz ją. Ale nie zgaś. Boję się ujrzeć ciemności czarta. - Gdybyś go ujrzał, zginąłbyś. DAj chustę, przewiążę ci oczy. Nie waż się zdjąć jej, póki nie usłyszysz szmeru wody. Jej głos wyśpiewa ci wieszczbę. Gdy umilknie, zdejmiesz chustę. Ale czy drzwi celi są otwarte? - Tak. Przewiązała mu oczy, mrucząc po grecku zaklęcia. - Teraz milczmy oboje. Nasłuchuj szmeru wody. Nastała cisza. Niewolnik czuł, że włosy jeżą mu się na głowie. Żaden głos się nie odzywał. Zaniepokoił się, gdyż zdawało mu się, że usłyszał szczęk zasuwy. Poruszył się. Szukał Nidii po omacku. Namacał drzwi. Były zamknięte. Zerwał chustę. Ciemność - nikogo! Zrozumiał podstęp. Nidia odeszła, zgasiwszy lampę. Nie ważył się krzyczeć. Przyjął z musu wyznaczoną rolę zamiany osoby uwięZionej, rozmyślając o karze, która oczekiwać go będzie nazajutrz po wykryciu jego błędu. Tymczasem niewidoma znaną jej drogą dobiegła do furtki ogrodu. Niestety, znalazła ją zamkniętą. Drzwi zatrzasnął Kalenus. Przypomniała sobie, że jest inne wyjście z ogrodu; może tamto jest otwarte. Ale zbłądziła po
jakiejś ścieżce, wiodącej w dół. Ogarnął ją wilgotny powiew. Namacała zimne mury z obu stron i niskie sklepienie nad sobą. Była więc w jakimś korytarzu podziemnym. Nagle usłyszała jakieś głosy. Wtuliła się w głuchy kąt i czekała. - Dokąd prowadzi ta ponura galeria? - spytał jeden głos. - Do najrozkoszniejszego miejsca, w którym olśnią cię widoki moich skarbów! - odparł głos drugi, w którym Nidia poznała Arbacesa. - Jaka tu wilgoć i mrok! - westchnął tamten. - Bądź pewny, Kalenusie, że Glaukus znajdzie się jutro w wilgotniejszym i mroczniejszym więZieniu, w podziemiach amfiteatru. Ach! Jakże to dziwne, że mógłbyś jednym słowem wybawić z tej przepaści Glaukusa, a wtrącić w nią Arbacesa! - Słowo to nigdy nie będzie wyrzeczone, Arbacesie! - mocno podkreślił Kalenus. - Wiem, przyjacielu. A oto drzwi. Nidia usłyszała dźwięk kluczy, które zdjął z pasa, ukrytego od szatą, Arbaces, mówiąc: - Wejdź. Jest tu sztuczna lampa. Zaświecę ją dotknięciem guzika, a ujrzysz skarby. Chciwe serce Kalenusa drżało. Stąpnął naprzód. Nagle krzyknął. Potężnym pchnięciem strącił go Arbaces do lochu. Rozległ się śmiech szatański. - Słowo to nigdy nie będzie wyrzeczone Kalenusie! Rzekłeś słusznie. Nasyć się teraz złotem Arbacesa! - O litości, miłosierdzia! - błagał rozpaczliwy głos z wnętrza. Nie, nie chcę! Wypuść mnie tylko! - Za całe złoto Dalmacji nie dostaniesz teraz kęsa chleba. UMrzesz na nim, nędzniku. Żadne echo nie powtórzy jęków twego zgonu. W ostatniej godzinie
pamiętać będziesz, co znaczy zuchwale grozić Arbacesowi. Bywaj zdrów! Zgrzytnęły klucze w podwójnym zamku. Arbaces odszedł. BYł wyczerpany. Udał się do sypialni w górnym pałacu i rozkazał niewolnikowi, aby mu przyniósł czarę najlepszego falerna, zaprawionego korzeniami wschodu. A z lochu dobywał się głuchy jęk, który ginął pod ziemią bez echa...
Rozdział XXIX
Jęk Kalenusa znalazł jednak odzew. Jakże ścisnęło się trwogą i nadzieją serce Nidii, gdy stała się przypadkiem uczestniczką tajemnicy.. Przeczekawszy, aż oddaliły się kroki Arbacesa, omackiem znalazła drzwi, ale jej trzykrotne zawołanie nie przedarło grubej zasłony muru. Namacała wreszcie otwór od klucza i krzyknęła: - Kalenusie! - KTo mówi? - spytał głos drżący z wewnątrz. - Jestem tu w grobie. - Mówi ktoś, co może wyrwie cię z tego grobu, jeżeli sam zdoła się wymknąć z uwięZi tych murów. Ale zbliż usta do zamka i odpowiedz mi najpierw, czy to prawda, że możesz oczyścić Glaukusa z zarzutu, grożącego śmiercią. - Jest to taką samą prawdą, jak to, że widziałem własnymi oczyma sztylet Arbacesa, pogrążający się w piersi Apaecidesa. - Ach! Tak!... A jeżeli cię uwolnię, czy przysięgasz mi, że złożysz to zeznanie przed pretorem. - Moja zemsta jest dostateczną rękojmią, trwalszą od wszelkich przysiąg! Pośpieszaj, abym tu nie zgnił wraz z moją zemstą. Prześlizgnęła się cichym krokiem po korytarzu. Znalazła
wreszcie wyjście z labiryntu dróg podziemnych. Owionął ją znów świeży powiew powietrza. Położyła się w trawie i nasłuchiwała czujnie ustania w domu wszelkiego zgiełku. Czekała aż dom pogrąży się we śnie. MUsiała być ostrożna. Życie Glaukusa zależało od przezorności jej działań. * * * Wino rozweseliło Arbacesa. Powodzenie czyniło go dumnym i spokojnym. Glaukus i OLint zginą jutro na arenie. Usta Kalenusa zamkną się rychło głodem na wieki. Kto zwróci uwagę na spóźnione paplanie ślepej dziewczyny, gdy on będzie już daleko. Jona!... Jej upór należy przełamać. Ułożył powabnie fałdy tuniki, skropionej wonnościami, udał się do wychowanicy, przebywającej w zamknięciu pod strażą niewolnicy. Odesłał ją i od progu długo wpatrywał się w pobladłą, ale piękną twarz Jony. Po próżnych wybuchach gniewu popadła w stan apatii. Nie poruszyła się nawet, gdy siadł kornie naprzeciw niej, w pewnej odległości. - Jono! KIedy milczysz, wydaje mi się, że świat zatrzymał się w biegu. Czyż nigdy i niczym nie przełamię twej nienawiści? - Oddaj mi brata i małżonka! - odparła przez łzy. - Ach, Jono! Wierzaj mi, że tak mocno potrafię kochać ciebie, iż w tej chwili podzielam boleść twoją z powodu wyroku, oczekującego... tego szaleńca, który z niezrozumiałych dla mnie powodów zgładził twego brata. Gdybym mógł ocalić, uczyniłbym to. Ale surowość praw Rzymu jest niezachwiana. - Czy niewinnego skazano? - krzyknęła rozpaczliwie. - Nie... Jeszcze nie! - skłamał, przerażony jej wybuchem. - Lecz jutro wyrok śmierci prawdopodobnie
zapadnie. Jono - dodał próbując - gdybym jednak zdołał ocalić ateńczyka, czy... zostaniesz moją małżonką? - Ach, ocal go, Arbacesie! - łkała - a przysięgam ci, że nigdy go nie zobaczę... zrzeknę się go na zawsze... nie zaznasz nigdy z jego powodu żądła zazdrości. - I zostaniesz moją małżonką! - zawołał radośnie. Potrząsnęła przecząco głową. - Nie! Tego nigdy nie uczynię, bo nie zdołałabym przemóc wstrętu do ciebie. Posłuchaj mnie uważnie, Arbacesie. Jeżeli nie wyrwiesz śmierci Glaukusa, nic z tego mieć nie będziesz. Zgubisz mnie, którąś wychował w zastępstwie ojca, którą... jak twierdzisz... kochasz! Na wszystkich bogów Nieba, Oceanu i ZIemi, ślubuję, że poświęcę się dobrowolnie śmierci, skoro Glaukus zginie. Nie dopilnuje mnie niczyja czujność!... - O, jakże piękną jesteś Jono, kiedy to mówisz! - zawołał zachwycony uroczystym wyrazem jej twarzy i gestu. Nie uwierzę w to, abyś na przekór woli bogów zabiła wzniosłą duszę, której sojusz z inną stworzy królestwo i szczęście za oceanem. Przepłyniemy morza i w dalekiej ziemi założymy mocarstwo, którego poddani przez długie wieki podlegać będą władzy potomków Arbacesa i Jony. - Obłąkały cię marzenia! Nie widzisz, że Orkus przyjął moją przysięgę, a Pluton zapisał ją w księdze przeznaczeń. - Jono! Uczynię wszystko dla ocalenia Glaukusa, ale nie wiń mnie, jeżeli los nie będzie przyjazny moim wysiłkom. NOc nadchodzi. Zostawiam ciebie i będę modlił się do bogów, aby zesłali na ciebie sny przychylniejsze dla miłości Arbacesa. Wyszedł. Nie zamierzał ocalić Glaukusa. Zresztą po wyroku nie
mógł już tego uczynić. LIczył na to, że bogobojność Jony zniewoli ją do posłuszeństwa woli przeznaczeń i że z czasem ból jej po stracie Glaukusa się ukoi, a wśród wrażeń zdobędzie ją swoją miłością. Gdy go do snu rozbierali niewolnicy, przypomniał sobie Nidię. Uznał za rzecz ważną, aby nie zobaczyła się ona przypadkiem, dzięki usłużności niewolnic z Joną i nie powiadomiła jej o zmąceniu umysłu Glaukusa płynem czarownicy, co usprawiedliwiałoby czyn, zaprzeczany przez nią instynktem, ale w który - jak sądził - będzie musiała uwierzyć wobec skazującego wyroku senatu. Opowieść niewidomej o jego udziale przy zaopatrzeniu Julii w jadowity trunek dla Glaukusa zdradziłaby jego rękę w zaszłym nieszczęściu. - Kaliaszu! - rzekł do wyzwoleńca - idź i powiedz Sozji, aby nie wypuszczał uwięZionej na krok z celi i nie dopuszczał do niej nikogo. Odpowiada mi za to głową! Kaliasz zdziwiony nie znalazł Sozji na posterunku. Zawołał: usłyszał z celi krzyk wartownika: "Otwórz" - odsunął zasuwkę. - Co się stało? - Ach, Kaliaszu! Tesalianka zbiegła. - W takim razie powieś się. Pan przysyła mnie z rozkazem, ażebyś jej strzegł czujnie. Ale jak uciec mogła? - Oszukała mnie przebiegła dziewka. Zostawiłem furtkę dla niej otworem. - Mylisz się. Przechodziłem tamtędy kilkakroć. Była zamknięta. - Ach, Kaliaszu! Ocalasz mnie! W takim razie ślepa musi być gdzieś w ogrodzie. - Nie traćMy chwili! Odszukamy ją!
Obaj krążyli długo po ogrodzie. Przebiegali nisze perystylu, zwiedzali wszystkie kryjówki. Nie było śladu zbiegłej. JUż utracili nadzieję, gdy nagle z trawy podniósł się jakiś cień. Niewidoma wśród panującej ciszy uznała, że przyszła pora wyjść z ukrycia. Tłumiąc oddech szli za nią, pewni, że ją zatrzymają, i złośliwie dając jej możność czynienia niefortunnych prób. Była to mała zemsta. Ręka niewidomej obmacywała mur ogrodu, wskazujący jej kierunek. Westchnęła, natrafiwszy na drugą furtkę - zamkniętą, jak poprzednia. Ale jeszcze nie traciła nadziei wyjścia. Potknęła się o kamień pod murem. Była tu kupka podobnych. Gorączkowo dźwigała je i układała w stos. Zaczajeni, niewidzialni dla niej, pozwalali jej na tę pracę, mimo woli przepełnieni podziwem dla mądrości i energii ślepej. Weszła na tę podporę i sięgnęła szczytu muru. Serce zabiło jej radośnie. Zwinna, jak kot, zamierzała się do skoku. W tej chwili uczuła czworo rąk, które szarpnęły ją gwałtownie, objęły jak obręcz żelazna. Krzyknęła. Ostatnia nadzieja ocalenia Glaukusa prysnęła. Śmierć zwyciężyła życie. - Zawiąż jej usta, Sozjo, bo krzykiem poruszy dom cały. - O, już jest niema! Zrozpaczoną zanieśli do jej celi.
Rozdział XXX
Trzeci i ostatni dzień procesu przyniósł Glaukusowi wyrok śmierci. Ze zdaniem senatu wypadało się pogodzić. Tak sądziła światowa młodzież, złożona z przyjaciół Glaukusa, zgromadzona na uczcie u Lepidusa.
- Oczywiście jest winien, choć najpewniej popełnił zabójstwo, będąc w stanie upojenia winem. Miał słabą głowę! - rozumował głośno Klaudiusz. - Dziwię się tylko, że tak był zatwardziały w zaprzeczeniu zbrodni, co do której po zeznaniu Arbacesa nie mogło być wątpliwości. Gdyby przyznał się, senat miałby względy na okoliczności łagodzące i nie wymierzyłby tak surowej kary. Sam zgotował sobie los okrutny! Lepidus wyjaśnił: - Senat był w trudnym położeniu wobec nastawania pospólstwa, rozjątrzonego przez kapłanów Izydy. Nie mógł odmówić pozbawienia oskarżonego praw obywatelstwa i wydania na śmierć, chociaż ustaliła winę świadomą tylko większość trzech głosów. Hola, podać tu wino z Chios! - Łaskawość senatu jest nadzwyczajna - wtrącił ktoś z gości. - Udziela Glaukusowi środka ratunku - pozwala walczyć z lwem tym samym stylem, którym popełnił mord. - Nasze prawa są w ogóle ludzkie! - zauważył ktoś inny. - Przyrzeczono przebaczenie Olintowi, jeżeli zgodzi się rzucić garstkę kadzidła na ołtarz Cybeli. Wątpię, aby nazarejczycy mogli być tak łaskawi, gdybyśmy wywracali ich ołtarze. Ale ten pies, zatwardziały w grzechu bluźnierstwa, odmówił i będzie musiał walczyć z tygrysem bez broni. - Szkoda, że o podobne walki zakładać się nie można! - zauważył Klaudiusz. - A może ktoś ma ochotę założyć się. Stawiam na lwa i tygrysa. Zgromadzeni przyjęLi dowcip śmiechem. - Wynik obu procesów przejął lud radością - rzekł z powagą edyl Pansa. Nieba zesłały nam niespodzianie aż dwóch wielkich
zbrodniarzy na czas igrzysk. Słusznie, aby zabawili się nieco ludzie, którzy zawsze pracują. - Klaudiuszu, czy możemy się spodziewać, że ujrzymy cię na igrzyskach w towarzystwie narzeczonej, pięknej JUlii? - Przyjaciele, jeszcze dzień zapalenia pochodni hymenu nie został oznaczony - odparł dyskretnie. - Ale jeżeli stary Diomedes nie pożałuje sesterców, nie zamknę Julii w atrium... i zapraszam was z góry na szereg uczt! - Wychylamy czary za szczęście Julii i Klaudiusza! - zaproponował gospodarz. * * * O tej samej porze, kiedy dźwięczały kielichy w triclinium Lepidusa, upajając przyjaciół ateńczyka, on sam, jako skazaniec, przyprowadzony został z domu Salustiusza do małych drzwi obok świątyni Jowisza, gdzie było więZienie z podziemną drogą na arenę cyrku. Okręcające się na zawiasach drzwi tego ciemnego i mrocznego więZienia - widocznego do dzisiaj - otwierające skazańcowi tylko raz jeden pół progu, miały wąski otwór, przez który wsuwano kęs chleba i dzban wody dla podtrzymania sił więźnia przed oczekującą go walką. Glaukus powrócił do przytomności. Ślepa Nidia - na szczęście - rozlała część płynu, mieszając go z winem i to osłabiło skutek jadowitego napoju. Na szczęście - ale czyż można było mówić o szczęśCiu odzyskania zmysłów wobec okropnej rzeczywistości, której zajrzał w oczy oprzytomniały. Co za zmiany losu dla wychowanego w zbytkach młodzieńca, mającego pewność swojej niewinnośCi! Był skazany za ohydną zbrodnię, której nie dokonał, wymierzoną przeciw bratu istoty najukochańszej, oderwany od niej, może potępiony przez nią -
gdyż nie dała mu znaku życia od chwili, gdy go uwięZiono - przeznaczony na pastwę kłów i pazurów dzikiego zwierza; znajdował się sam jeden ze swoją rozpaczą w pomroce i wilgoci podziemnej klatki. Zgrzytnął zębami - zajęczał. Z głębi ciemności niespodziewanie odpowiedział na ten jęk pytaniem głos. - Kto w godzinie przedzgonnej jest mym towarzyszem niedoli? Ty żeś to, Glauku ateńczyku? - Tak zwano mnie w dniach szczęścia. A twoje imię? - OLint. - Ateusz?! - wzdrygnął się mimo woli Glaukus. Ale teraz, dodał z goryczą: "Ach rozumiem, żeś zwątpił w bogów wobec niesprawiedliwości ludzi!" - Nie! Tym mocniej uwierzyłem w Boga Prawdy. Jak można zwątpić o tym, który jest, cokolwiek złego ludzie uczynią? Zwątpić mogą tylko czciciele bogów fałszywych. - I gdzież jest ten twój Bóg pPrawdziwy i cóż ci dać może, skoro jesteś tu w mroku, skąd wyjście jest tylko na arenę śmierci? - roześmiał się gorzko Glaukus. - Jest tu ze mną i krzepi mnie uśmiechem, przedzierającym się przez mrok. I otworzy mi niebo łaski swojej u wrót skończonej męki. - UMrzesz jdnak zhańbiony jak ja, potępiony przez wszystkich, jak ja. Jesteś bluźniercą dla oczu ludzkich, jak ja dla wszystkich mordercą. - Nie dla wszystkich. Bóg udziela czystym sercom mocy widzenia prawdy. Wiem, że jesteś niewinny. Mordercą Apaecidesa jest Arbaces, wróg nazarejczyków. Serce Glaukusa zabiło mocno. Te słowa były dla niego, jak balsam. Był więC człowiek, który wierzył w czystość jego rąk,
który nadto odkrywał mu zagadkę zbrodni, a mówił z pewnośCią jasnowidza. - Czy twoje niebo przyrzeka nieśmiertelność i spotkanie z istotą ukochaną w innym świecie? - Tak jest, przyrzeka z mocą niezawodną. Ja sam idę na śmierć spokojnie, bo za jej wrotami ujrzę w szczęśliwości niebieskiej zmarłą małżonkę, ukochaną moją Cyllanę. A dlatego nie lękam się śmierci... - I ja się jej nie lękam. Ale jakże różna jest nasza odwaga! O ile szczęśliwszą jest twoja... pozwala umrzeć z uśmiechem nadziei, nie z klątwą na ustach. Naucz mnie wiary twojej, skoro ona słodzi męczarnie życia, rozdziera ciemności rozpaczy i podnosi z dna ziemi do nieba marzeń! * * * Olint jął opowiadać Glaukusowi dzieje żywota i pouczeń i śmierci na krzyżu i zmartwychwstania Jezusa Pana. A w mroku więZienia lśnił tym dwóm nieszczęśliwym jasny promyk. Było to światło obietnic Ewangelii.
Rozdział XXXI
Nidia nie poddała się rozpaczy. Jej uparta główka wśród bezsennej nocy nie przestawała snuć plany wydostania się z więzów. Niewolnik Sozja nie pojawił się. Należało go zwabić. Nad ranem jęła głośno lamentować. Wszedł z gniewem: - Obudzisz cały dom wrzaskiem. Zawiążemy ci usta! - Poczciwy Sozjo, daruj mi. Boję się być sama. ULitował się nad nią i siadł na stołku przy niej. - Pogadajmy! Chociaż mam złość do ciebie, mała. Gdyby nie kazano mi strzec ciebie, wydostałbym bilet na jutrzejsze widowisko w amfiteatrze i
pozwolono by mi zobaczyć walkę Glaukusa ze lwem. Skazali go wczoraj! Powstrzymała okrzyk. Zresztą spodziewała się tego. - Sozjo! - zapytała - ile brakuje ci do wykupu wolności? - Dwa tysiące sestercji. - Widzisz moje naramienniki i łańcuch. Są to dary od moich państwa. Warte są cztery tysiące. Dam ci je, Sozjo, jeżeli mnie wypuścisz stąd. - A mój srogi pan odszuka mnie wszędzie i ciało moje stanie się żerem ryb SArnu. - Dam ci je za kilka godzin wolności, wyjdę o północy, a wrócę o świcie. Możesz mi nawet towarzyszyć. - Mój pan przewącha, żeś wyszła, i ukarze mnie śmiercią. - Prawo nie pozwala dzisiaj zabijać niewolników. - Mój pan potrafi stanąć nad prawem. Załamała ręce. Nie było więc iskry nadziei? - Słuchaj! - rzekła - dostaniesz te klejnoty za drobnostkę. Zaniesiesz list. (Nidia, mimo ślepoty, posiadała sztukę pisania). - To mogę... Posiedzisz pod kluczem, a ja pobiegnę żywo. Ale do kogo? - Do pretora. - Oj, nie! tam badają niewolników na torturach. - Żartowałam! List będzie do przyjaciela mego pana, do Salustiusza. - Na to zgoda. Przyniosę ci papirus. Napiszesz. Ze względów ostrożności napisała list po grecku. Język ten był dostępny całej wykształconej klasie w Imperium. - Nie mogę tego przeczytać - pokręcił głową niewolnik. - Cóż cię obchodzą sekrety serca Nidii? Ale... nim odejdziesz podaj mi prawą rękę. Tak... powtarzaj za mną: "Jeżeli nie oddam tego listu do rąk
Salustiusza i tylko do jego rąk, niechaj Orkus ześle na mnie wszystkie niszczące żywioły i niechaj głowa moja poświęcona będzie zemście Erynii piekielnych!" - Jesteś nadzwyczajna dziewczyna! - rzekł, odchodząc. Skrępowałaś mnie śmiertelnie. Nie jestem wolny od małych grzechów - okradałem nieraz moich panów. Ale od krzywoprzysięstwa wobec bogów jestem daleki. * * * Odźwierny długo opierał się żądaniom Sozji, pragnącego list osobiście doręczyć Salustiuszowi. Zapewniał go, że pan, zbolały z powodu skazania jego przyjaciela na śmierć, pije na zabój w towarzystwie filozofa - wyzwoleńca i nikogo przed oblicze swoje nie dopuszcza. Ale stary Cerber wobec datku - kilku sestercji, zmiękł. Sozja stanął w kornej postawie przed Salustiuszem. Młodzieniec skrapiał łzami koźlę, które jadł w tej chwili i coraz to dolewał sobie wina. Dręczyła go czkawka. Całą noc pił bezustannie. - O, przyjacielu! - wzdychał, zwracając się do wyzwoleńca. Co znaczy marny styl w rękach tego biedaka Glaukusa! Jakże okrutną jest paszcza lwa!... Jakże twarde jest to koźlę!... - Wychyl jeszcze czarę wina. - Pamiętaj, żeby jutro wszyst- kie drzwi były zamknięte. Nie pozwalam wyjść żadnemu niewolnikowi na te przeklęte igrzyska. - Boleść obłąkała twój rozum. W tej chwili niepocieszony pijanica dostrzegł kłaniającego się Sozję. - Kto jesteś! - spytał. - Przynoszę list boskiemu Salustiuszowi od pewnej młodej damy. Na odpowiedź nie kazano mi czekać. Złożył list na stole przed
panem, okrywając twarz płaszczem, aby nie być poznany. - Na bogi! - porwał się od stołu Salustiusz - to proksenta! Przychodzi tu z wezwaniem na schadzkę miłosną, kiedy ja... szaleję z bólu. Precz stąd, nędzniku! Sozja nie dał sobie dwa razy powtórzyć rozkazu. - Czy zechcesz przeczytać ten list! - spytał wyzwoleniec. - Ależ nie... dwoi mi się w oczach. - Mam ci go sam przeczytać? - Nie! nie!... Na nic mi teraz te przeklęte kobiety. Mogę myśleć o rozkoszach, gdy Glaukus... ma być pożarty? Zanieś mnie na łóżko... Oj, głowa moja!... Spać chcę! * * * "Proksenta" - było to przezwisko ubliżające. OZnaczało ułatwiaczy miłosnych schadzek. Sozja czuł się obrażony nie na żarty. "Wolałbym, aby mnie nazwał ojcobójcą". Zresztą pocieszył się rychło, nie tylko nadzieją pozyskania bogatej nagrody za sumiennie wypełnione zlecenie, ale przyjemnymi widokami powrotnej drogi. Albowiem, nie mając możności udania się nazajutrz na igrzyska, skorzystał z czasu, aby zajrzeć przynajmniej do vivarium, gdzie ciżba mężczyzn, kobiet i dzieci za biletami, dzięki zezwoleniu szlachetnego Pansy, oglądać mogła przez kraty żelaznych klatek wspaniałe okazy świata zwierzęcego - bohaterów jutrzejszego widowiska. Umyślnie głodzone przed wystąpieniem na arenie gniewnym rykiem i wściekłym błyskiem ślepiów przyjmowały natręctwo widzów. Lew odwrócił się od ciekawskich i bił zaciekle ogonem w podłogę klatki. Tygrys to poziewał z pogardą, to obiegał niecierpliwie swoje więZienie i wysuwał groźnie pazury, rozjątrzony przeciw drażniącym go ostrożnie
gapiom. Miał jeszcze inną rozkosz. Otarł się w vivarium blisko o znakomitych gladiatorów, mających wystąpić jutro, którzy przyszli także obejrzeć zwierzęta i otoczeni zostali natychmiast nie mniejszym uwielbieniem widzów niż zwierzęta pustyni. LIdon nawet przez pomyłkę uśCisnął mu rękę, sądząc, że towarzyszy mu nadal Niger, którego tłum z nim rozdzielił. - Ktoś ty?! Wlazłeś na mnie, kiedym chciał uścisnąć dłoń towarzysza przed jutrzejszą śmiertelną walką. - Wybacz, gladiatorze! Szedłem za tobą, zachwycony pięknem i siłą twojej postaci. Nie wątpię, że jutro umrzesz odważnie! - Bodajby słowa twe padły na twą głowę! - krzyknął młody gladiator w takim rozdrażnieniu, że niewolnik cofnął się do ucieczki. Obejrzał się wystraszony i dziwił się. Zdawało mu się, że LIdon także ucieka. W samej rzeczy jutrzejszy zapaśnik starał się uniknąć spotkania z idącym mu naprzeciw schylonym starcem, podpierającym się na kiju. Był to Medon, pożerany troską o syna, mającego wbrew jego woli jutro stanąć w szrankach do niebezpiecznego boju. Stary niewolnik szedł na zgromadzenie nazarejczyków w tajemnym miejscu, w piwnicach zburzonej ongi przez trzęsienie ziemi świątyni pogańskiej. Z wielu stron kierowały się tam ostrożnie przemykające się ludzkie cienie. Przystawały one w drodze przed portykiem wytwornego domu, z którego oświetlonych okien wyrywały się wesołe okrzyki, huczny śmiech i pijane głosy, powtarzające chórem końcową zwrotkę modnej epikurejskiej piosenki: Strachów tłumu noc ponura@ nam
gwiazd życia nie zaciemnia.@ Dla wyznawców Epikura@ bóstwem - rozkosz, niebem - ziemia!@ Cienie żegnały się znakiem krzyża i ze zgrozą szeptały: "Wyrzekł nierozumny w sercu swoim: Nie ma Boga!" KIedy zeszły się w podziemiu, wybuchnęły żalem z powodu skazania na śmierć OLinta. Padały pytania: KIedy Bóg wystąpi w obronie swoich świętych i kres położy mękom sług swoich? KIedy grom z Synaju padnie na tych, którzy drwią z mocy Nieba bezbożnymi pieśniami ziemi?!"... Wszystkich tych ludzi na myśl o swej krzywdzie ogarnął ten nastrój, który wiązał ich pokrewieństwem historycznych tradycji z groźnym duchem Starego Zakonu - Mściwego Pana Zabaoth, miażdżącego deszczem siarki niewiernych. Ten nastrój naszeptywał im słowa hiperbolicznych klątw proroków Izraela, Ezechielów, Jeremiaszów, Izajaszów i gniewne wezwania psalmisty do Jehowy. Zwykle nastrój ten łagodził pielgrzym, mocniej przejęTy nauką miłości Zbawiciela. Ale teraz nie było go pomiędzy nimi. I oto intonowali posępny hymn, wzywający miecza Archanioła na grzeszne miasto: Biada wam mędrce zuchwałe,@ coście praw Boga nie znali!@ Biada rozpustnym, fałszywym!@ Biada bezbożnym, złośliwym!@
LOs chciał, że to była... ostatnia noc Pompejów...
Rozdział XXXII
Zajaśniał pogodny poranek. Nikt w mieście nie myślał, że jest to ostatni dzień Pompejów. Ukazujący się od kilku dni nad Wezuwiuszem obłok znikł nagle i dumne czoło wspaniałej góry rysowało się jasno, panując nad kwiecistymi dolinami Kampanii.
Powietrze było spokojne i parne. Rybaków, którzy o świcie wyjechali na morze, zdziwił jednak pomruk niezwykle wzburzonych fal Sarnu, którego śladów dziś próżno szukałby podróżny. Wcześnie otworzono bramy miasta, ponieważ tłumnie zjeżdżali się i schodzili goście z okolic na dzisiejsze igrzyska w amfiteatrze, ustępującym rozmiarami olbrzymiemu rzymskiemu Koloseum, ale mogącym pomieścić przeszło 18 tysięcy widzów, czyli całą ludność Pompejów. Czytający w gwiazdach przeznaczenia Arbaces nie odgadywał również katastrofy. TEj nocy upajały go sny rozkoszne o królowaniu nad światem i miłości Jony. Ale nagle zmieniła się scena jego widzeń. Był na piaskach pustyni. Olbrzymi sfinks zaglądał mu w oczy... - Co mnie czeka? - spytał. - Czy znajdę szczęśliwość. - Zbierzesz, coś posiał! - odparł głuchy głos. Naraz ziemia zapadła się pod nim. Znalazł się wśRód mnóstwa kości ludzkich. UJrzał czaszkę, z której wypełzał wąż. I w czaszce tej poznał swoje rysy. Krzyknął przez sen. Obudził się. Uśmiechnął na widok wesołych promieni słońca, spływających przez wysokie okno. Ale odwróciwszy głowę, spostrzegł nad sobą bladą twarz, zgasłe oczy i zsiniałe usta... czarownicy Wezuwiusza. - Czy to jeszcze mara? - pytał, przecierając oczy. - Nie, wielki Hermesie! Przyszłam jako niewolnica i przyjaciółka twoja, aby cię ostrzec. Zajrzałam dziś rankiem w głąb jaskini mojej, gdzie od kilku dni widzę czerwone światełko, i zobaczyłam, że urosło. Ognie Flagetonu, o których mówią podania, są
jeszcze żywe. W godzinę potem czerwony potok stał się szerszy i bystrzejszy, niósł odłamy skał czarnych i śmiertelne wyziewy. Lis mój zadusił się. Zabrałam złoto - idę do Herkulanum. Ale wdzięczna tobie, żeś mi przyrzekł jeszcze dwadzieścia lat życia, przyszłam powiedzieć ci tajemną wróżbę etruską: "Kiedy otworzy się góra i uwieńczą ją dymy, zamkną się oczy dzieci morza". Porwał się z posłania: - Odejdź, złowieszczy kruku. Ta wróżba nie dotyczy syna nieba, którym jestem. Dzisiejszy dzień jest dniem igrzysk i mojego triumfu!... * * * Jednak, gdy ubierał go Kaliusz w najkosztowniejszą szatę, w jakiej miał się ukazać w loży amfiteatru, rzekł na pozór niedbale: - Znudziły mi się Pompeje. Za trzy dni wyjedziemy stąd. Będziesz mi towarzyszył... Przygotuj do podróży Jonę. A kiedy wyszedł na miasto i znalazł się wśRód gwaru tłumów, śpieszących na igrzyska, i chwytających radośnie z dali ryk lwa i tygrysa, rzucił okiem na górę Wezuwiusza. Czoło jej jaśniało w bieli nieruchomych obłoków. Zadowolony mruknął do siebie: - Jeżeli węch nie omylił starej czarownicy, to moja nauka wróży mi trzy spokojne dni. Mam czas!
Rozdział XXXIII
Nidia z przerażeniem usłyszała przez okno swojej celi, wesołą trąbkę, oznajmiającą, że Arbaces wyruszył otoczony orszakiem niewolników na igrzyska. Dlaczego Salustiusz nie pośpieszył uwolnić jej i Kalenusa, skoro Sozja spełnił zlecenie? Czemu się spóźnia? Tonęła w trwodze i łzach...
Arbaces, odesławszy niewolników na górne miejsca, wszedł do amfiteatru przez wejście, przeznaczone dla osób znakomitych, przybywających w lektykach i powozach. Ogarnął wzrokiem olbrzymi teatr, zalany powodzią głów. Ławy najwyższe, przeznaczone dla kobiet, sprawiały barwnością szat wrażenie kwietnika i ściągały spojrzenia mężczyzn. Senatorowie, urzędnicy, rycerze zajmowali niższe siedzenia, bezpośrednio otaczające szranki. Palisada chroniła publiczność od napadu dzikich zwierząt. Z ukrytych kanałów tryskała wonna woda, rzeźwiąca widzów znużonych upałem. Nad amfiteatrem rozciągnięte były ozdobione karmazynowymi szlakami olbrzymie opony, velaria. Dziś ich końce mimo braku wiatru, nie były dociągnięte szczelnie przez niezręcznych posługaczy, których przełożonemu edyl z tego powodu zagroził surową karą. Trąby zapowiedziały poprzedzającą walki paradę gladiatorów. I zaraz gwar rozmów na temat ich zalet, sporów o przewadze piękności i siły tych lub owych, okrzyków zachwytu kobiecego i propozycji zakładów męskich napełnił trybuny. Urwała się muzyka wojskowa i rozpoczęły się pierwsze zapasy straszliwych igrzysk, których końcem miała być najkrwawsza apoteoza, najmocniej pobudzająca nerwy - walka Glaukusa z lwem i OLinta z tygrysem. Wstępne potyczki z okresem bezkrwawym, trwające godzinę, zajęły tylko miłośników sztuki szermierstwa, podziwiających równość sił i zręczność w walce nie rozstrzygniętej w oznaczonym czasie. Walkę na ostrza, zagrzewającą tłumy, rozpoczęLi dwaj gladiatorzy z Galii. Nabilior, natarłszy z konia na drugiego jeźdźca, Berbiksa, zwalił go włócznią. Zapasy te
podobne były do turniejów naszego średniowiecza. - Habet! - zawołał zimno Pansa, co było znakiem dobicia zwyciężonego. Ale publiczność, jeszcze nie podniecona zapachem krwi, skorzystała ze swego przywileju, podając znak miłosierdzia. LItość była niewczesna. Oczy GAlla zagasły. Wywleczono hakiem trupa i zasypano czarną krew świeżym piaskiem. Entuzjazm obudziła druga walka "na rękawice", opatrzone rzemieniami i blachami zwiększającymi siłę pięści - rodzaj starożytnego boksu. Powabny LIdon, powaliwszy ciężkiego atletę, Tetraidesa, uchodzącego dotąd za niezwyciężonego, pozyskał serca widzów. Wściekali się tylko ci, co przegrali wielkie sumy zakładu, a wśród nich najbardziej klął Klaudiusz. Pobity został wyniesiony dla ocucenia, ale niebawem powrócili posługacze z oznajmieniem, iż nie daje znaku życia. Triumfator LIdon winien był jeszcze raz wystąpić do walki - tym razem na miecze - z jednym ze zwycięzców w następnych walkach, do których stawało po kilka par naraz. Walczący siecią i włócznią Niger pokonał olbrzyma Sporusa, zbrojnego w miecz i puklerz, budząc wściekłe oklaski tłumu. Zwyciężony, zaplątany w sieć, daremnie wyglądał znaku miłosierdzia z ław widzów. LUd nie lubił Sporusa. Do klęczącego gladiatora przystąpił wykonawca wyroków cyrku w spuszczonej przyłbicy z krótkim mieczem. Klęczący gladiator bez szemrania, przyjął cios ostatni. Trupa wyniesiono do spolarium. Ale Niger uległ niebawem w walce ze znakomitością, przybyłym z Rzymu Eumolpusem. Kontuzjowany zyskał miłosierdzie ludu, którego był ulubieńcem.
Lidonowi los przeznaczył na przeciwnika Eumolpusa. Wobec uderzającej różnicy sił, edytor według praw amfiteatru ogłosił, że LIdon ma prawo zrzec się walki. Wśród tłumu widzów biło naprzód, na widok zwycięstwa LIdona, rytmem radosnym, teraz trwogą okrutną, jedno serce - Medona. Błagało z ław niewolników syna spojrzeniem, znaczącym: "Ustąp"! Ale LIdon nie zarobił tamtą walką tyle, ile trzeba było na wykup ojca, a za walkę z Eumolpusem wyznaczona była podwójna nagroda. Przy tym wstyd było mu cofać się. - Walczę! - rzekł. - Eumolpus z politowaniem spojrzał na pięknego młodzieńca: był silny, ale wobec niego był dzieckiem! Zmierzyli się. Podczas walki LIdon, ugodzony w głowę, przypadł na jedno kolano. - Habet! - zawołał głos młodej kobiety, która okazywała taką dbałość o to, aby zwierzętom nie zbywało na zbrodniarzach. - Milcz! - rzekła dumnie żona Pansy. - Nawet nie jest raniony. LIdon porwał się i potęŻnie natarł na Eumolpusa, który jął się cofać ku zdziwieniu widzów. - Stawiam za LIdonem 10 wielkich sesterców! - zawołał Lepidus. - Czy nie widzisz, że mi żal ciebie! - szepnął Eumolpus do LIdona? - Pozwól, że cię lekko ranię. LUd da znak miłosierdzia i będziesz ocalony. - Nie chcę. Walcz ze mną na serio! Ale Eumolpus, pewny swojej przewagi, ciągle tylko się bronił. Aż pewnej chwili znużony młodzieniec, któremu oczy zachodziły już mgłą, sam naskoczył na ostrze przeciwnika i przebił się na wylot. Rozległy się oklaski i okrzyki pochwalne pod adresem obu zapaśników. LUd dał znak miłosierdzia. Ale przebity zatoczył gasnącymi oczyma po widzach, odnalazł tam
w górze jedną parę oczu, wzniesionych w niebo, jedne usta, drżące szeptem modlitwy, jęknął - i zamilkł na wieki. Krzyk boleści wzbił się z ławy niewolników - brzmiał: "Synu mój!" Edyl rzekł głośno: - LIdon wypełnił swoją powinność. Mieć o nim staranie! To znaczyło: wywleczcie trupa. Kiedy arenę posypywano piaskiem dla zatarcia krwi, ktoś podał edylowi list. - Przeczytaj panie. Dobijam się dawno, aby oddać go. Ale służba zmusiła mnie czekać aż do przerwy. Lękam się, że pan mój Salustiusz przypisze mi winę opóźnienia. Edyl rzucił okiem na tabliczki. - Oszalał! Chyba pijany był. Czy podobna teraz przerwać igrzyska?! I rozkazał wypuścić lwa i wyprowadzić na arenę Glaukusa.
Rozdział XXXIV
Salustiusz obudził się po ciężkim, pijanym śnie. Grały trąby. Rozumiał, że ludzie idą na igrzyska. Zatykał uszy, aby odpędzić od siebie okrutne przypomnienie. - Co to za list na stole? - Przyniesiono go wczoraj. Mam przeczytać? - Przeczytaj sam i powiedz mi. Może to nada inny bieg moim myślom. Biedny Glaukus. - Pismo greckie. Widać jakaś uczona kobieta! - rzekł wyzwoleniec, odwiązawszy wstążkę. Nagle podskoczył. - Wielcy bogowie! Co za błąd, Salustiuszu, żeś wczoraj zlekceważył ten list! Posłuchaj co zawiera: "Nidia, niewolnica, błaga przyjaciela Glaukusa, Salustiusza, aby pośpieszył do pretora i postarał się o
uwolnienie jej i uwięzionego w murach domu Arbacesa jeszcze jednego więźnia, który zaświadczyć może, iż mordercą Apaecidesa był kapłan Arbaces. Przyprowadźcie zbrojnych ludzi i biegłych ślusarzy i nie traćcie czasu, aby wyrwać niewinnego Glaukusa z lwich szponów. Zaklinam was na popioły mego ojca". - Bogowie! - chwycił się za głowę Salustiusz. - On może umiera w tej chwili. Co począć? Co począć? - Pretor jest na igrzyskach. Jest hołdownikiem pospólstwa i nie zajmie się sprawą, która odbiera mu nadzieje krwawego widowiska! - zauważył wyzwoleniec. - Ale napisz do edyla o odłożenie egzekucji, zapewniając go, że za godzinę dowiedziesz niewinności Glaukusa. Na szczęście niewolnicy twoi są w domu. - Masz słuszność! Sami wydrzemy ofiary domowi zbrodniarza, choćby stawiano nam nie wiem jaki opór. Bogowie! Sprzyjajcie naszym zamiarom, a wyznam, że przeczący waszej Opatrzności Epikur był kłamcą bezczelnym? * * * A w celi blisko areny szeptali więźniowie. - Słyszysz? Oklaskują przelew krwi! - mówił OLint. - Truchleję, ale bogowie utrzymują rytm mego serca - odpowiedział Glaukus. - Niebaczny! W ostatniej godzinie uznaj jedynego Boga. - Przyjacielu, gdybym żył dłużej, nawróciłaby mnie twoja gorliwość i przekonała opowieść o Jezusie, której słuchałem z poszanowaniem. Ale podłością byłoby przez strach ostatniej godziny czynić to, co winno być owocem długiego zastanowienia. Nie, OLincie! nie zdradzę wiary przodków moich, a jeżeli błądzę, to twój miłosierny Ojciec w
Niebie uczciwy błąd mój przebaczy... Nie mówmy już o tym. Będziemy wkrótce, jak te ciała, ciągnione po ziemi, których szelest słychać przez mury. - O, Jezu! Już cię oglądam! Otwierają się drzwi mego ziemskiego więZienia! - wołał Olint, wznosząc ręce. Drzwi skrzypnęły głucho. Na progu w świetle pochodni błysnął rząd włóczni. Głos mocny zabrzmiał: - Glauku, ateńczyku lew czeka na ciebie! - Bracie, daj mi ostatnie pocałowanie - zwrócił się Glaukus do Olinta. - O, czemuż nie mogę rzec ci, niewierny: dziś jeszcze razem wieczerzać będziemy w raju? - westchnął OLint. - Któż zna tajemnice zaziemskie? - rzekł Glaukus wydzierając się z objęć OLinta... Jestem gotów! - zwrócił się do naczelnika straży. * * * Kiedy znalazł się niebawem na arenie, doznał zawrotu głowy od powiewu świeżego powietrza i oślepienia od jaskrawości światła. Był nagi, namaszczony, jedynie z pasem na biodrach. Centurion, który go przywiódł na śRodek areny, wcisnąwszy mu sztylet w ręce, szepnął współczująco: - Jesteś młody i zręczny. Mierz w oko lwa - żelazo przeniknie do mózgu. Ocalejesz. Wchodzącego na arenę "zbrodniarza" powitał szmer nienawiści i oburzenia, ale ustąpił rychło szerzącemu się szeptowi podziwu i litości na widok dumnych rysów twarzy i wspaniałych kształtów Greka, wyglądającego jak obraz męstwa i piękna swojej ojczyzny - reminiscencję półbogów zamierzchłej przeszłości. Lecz już uwaga zwróciła się na
ogromną klatkę, której zasuwę otwierał posługacz, a wypuściwszy lwa, zręcznie uskoczył w bok i skrył się. - Jak gorąco! - rzekła żona edyla, wachlując się i pokrywając wzruszenie, którego wstydziła się, udając obojętność wobec rozlewu krwi na arenie, zapowiedzianego rykiem lwa. Ale w istocie powietrze stawało się coraz duszniejsze. Glaukus już się opanował. Czekał śmiało natarcia dzikiego zwierza. Dech zamarł w sercach widzów. Milczenie i ryk głuchy króla pustyni... Wtem szmer zdziwienia przebiegł po amfiteatrze. Lew zatrzymał się na wprost Glaukusa - nie szedł ku niemu - nie skoczył na żer - instynkt drapieżności podniecony umyślnie głodem nie przemówił wbrew oczekiwaniu. Zwierzę podniosło łeb - poruszało nozdrzami, chwytając powietrze - rzekłbyś, doznało niepojętego przestrachu - i nagle jęło się cofać ku klatce. Przed chwilą ryknęło radośnie, zwolnione z klatki. Teraz wróciło dobrowolnie do swego więzienia, ziewnęło szeroko i legło, bijąc niespokojnie ogonem. Lud niecierpliwił się. Twarz edyla pokryła się bladośCią, jakby to on był winien kompromitacji. Drżącymi ustami krzyknął na stróża, kryjącego się za areną: - Weź szpikulec i zmuś go, aby wyszedł... A potem zamknij klatkę. Nim stróż wypełnił rozkaz, zaszła nowa niespodzianka w teatrze. Wokół pretora stłoczyła się gromadka ludzi. Słychać było zwadę wielu głosów. Ktoś przedzierał się przez tłum - ktoś groził mącicielowi porządku. Wreszcie na ławie senatorów ukazał się zadyszany biegiem, wycieńCzony znużeniem, z włosami w nieładzie, z kroplami
potu na czole Salustiusz. Jego oczy miotały iskry - palcem wskazywał kogoś wśród znakomitych widzów - gestem drugiej, wzniesionej ręki, skutym powagą chwili widzom nakazał milczenie. I rzucił wreszcie gromowym głosem teatrowi oświadczenie: - Przytrzymajcie Arbacesa z Egiptu! On to zamordował Apaecidesa! Oddalcie Glaukusa z areny. Jest niewinny! Na to pretor powstał i krzyknął strażnikom: - Ten człowiek oszalał. Usuńcie go! - Oddal ateńczyka! - wołał Salustiusz. - Albo krew niewinnego spadnie na twoją głowę. Przed cesarzem odpowiesz za jego głowę, Arbacesie, za wcześnie śmiejesz się! Przyprowadzam naocznego świadka twej zbrodni. LUdu Pompejów rozstąp się... zrób miejsce!... Oto Kalenus. Wydarty cudem głodowi i śmierci, wychudły, niby kościotrup, ukazał się przy nim kapłan Izydy - osłabły, ale podniecony nadzieją zemsty. - To człowiek umarły! - szeptano dokoła. - Co masz powiedzieć, kapłanie Kalenusie? - zwrócił się pretor doń uroczyście. - Moje oczy widziały, jak Arbaces z Egiptu zadał morderczy cios Apaecidesowi. Bogowie, wydarli mnie z głębi lochu, do którego na śmierć głodową mnie wtrącił, abym dał świadectwo prawdzie, którą on chciał zadusić. Ręce ateńczyka nie są zbrukane krwią - przysięgam! I zaraz podniosła się wrzawa głosów: - Dlatego lew go nie ruszył. Cud!... cud! I śladem tych głosów rozległ się z ław chóralny okrzyk: - Arbaces dla lwa! Arbaces dla lwa! A był tak potężny ten krzyk, że biegł aż poza amfiteatr na
doliny, góry i bliskie wybrzeża i głuszył szum morza. - Oddalić Glaukusa z areny! - rozkazał pretor. Czyjś krzyk radosny wzbił się w powietrze. - LUdu, to głos niewidomej Nidii, która cudem dobyła Kalenusa z grobu i ocaliła Greka z lwich szponów! Wzruszony tłum radośnie zaklaskał. Pretor kończył: - Greka nie wypuszczać, aż do wyjaśnienia sprawy, Arbacesie słyszałeś oskarżenie - czy chcesz na nie teraz odpowiedzieć w obliczu ludu Pompejów? - Tak, chcę!... LUd Pompejów jest mądry i zrozumie, że można kupić świadectwo człowieka chciwego bogactw, jakim jest Kalenus. Pretorze, jestem niewinny. - Egipcjaninie! - rzekł pretor, marszcząc brwi - wszelako nie tłumaczysz, czemuś uwięZił współtowarzysza, kapłana Izydy? - Ponieważ przyszedł do mnie i chciał wymusić połowę majątku, grożąc fałszywym oskarżeniem! - odparł lekko zmieszany Arbaces. - Zląkłem się potwarzy... - Jest to jednak nieco dziwne. Lęk przed fałszem nie tłumaczy samowoli. - Poddam się wyrokom trybunału, który oceni, czy można wierzyć świadkowi, który milczał, kiedy oskarżałem Glaukusa. Takich spraw nie rozstrzyga się w obliczu pospólstwa, w amfiteatrze. Wiesz o tym sam, dostojny pretorze! - Masz słuszność! Salustiuszu, czynię cię odpowiedzialnym za oskarżenie. Arbacesie, pozostaniesz do sprawy w areszcie domowym. Kalenusa niechaj straż uwięZi. Przerywam igrzyska. - LUdu! - zerwał się Kalenus, wymachując pięśCiami. - Pozwolisz tak deptać sprawiedliwość w
rzeczach jawnych, jak słońce? - odkładać karę, gdy krew Apaecidesa woła o pomstę?! - pozbawiać lwa należnego mu łupu? Upadł - usta jego pokryły się pianą... - On ma słuszność! - podniosły się głosy. - Cud wskazał niewinność Glaukusa. Więc Arbaces jest mordercą. I znowu huk tysięcy głosów napełnił amfiteatr: - Arbaces dla lwa! Arbaces dla lwa! Gmin przerwał zapory straży. Zagłuszył rozkazy pretora i edyla. Dorwał się do ław senatorskich. Zajadłe ręce wyciągały się - chwytały pobladłego, zrozpaczonego Egipcjanina - za chwilę rozwścieczona tłuszcza wykona groźbę, rzuci go na arenę pod kły lwa. Ale naraz zaszło coś, zjawisko niespodziewane i straszne - z którego skorzystał jego przebiegły i władny umysł. Twarz Arbacesa nabrała niewysłowionej godności, podczas gdy wzniesiona dłoń wskazywała poprzez wielki otwór velarium dziwy na niebie. Głos jego górował nad wyciem pospólstwa i pomrukiem lwa na arenie i rykiem tygrysa, dochodzącym z głębin amfiteatru. - LUdu spójrz - ognie boga mściciela powstały na świadectwo mojej niewinności. Zwrócone za kierunkiem jego ręki oczy tysięcy spostrzegły na szczycie Wezuwiusza fantastyczny obłok - niby czarny pień gigantycznej sosny o rozstrzelonych setnych gałęziach z płomieni, których rażącego blasku wzrok nie mógł długo wytrzymać. Chwila niemego podziwu - potem wrzask kobiet - głuche klątwy mężczyzn - wreszcie jeden krzyk przerażonej masy ludzkiej. Bowiem ziemia zadrżała, i zachwiały się mury amfiteatru i do uszu widzów doszedł łoskot
walących się domów. Wzruszył się ów obłok nad górą i - ciemnoczerwoną chmurą toczył się ku widzom - z łona jego buchnął deszcz popiołów i sprawił nocną ciemność - a z niej spadały na głowy rozpalone odłamy skał. Tłum zapomniał o wszystkim - oszalały wydarł się z amfiteatru - tłoczono się, rozpychano, zadeptywano, wśród jęków, przekleństw, modłów. Ówdzie spotykano inną ciżbę, gnaną panicznym przestrachem - widziano ludzi pojedynczych, biegnących jeszcze ocalić kosztowne skarby, unieść je z miasta przed nowym wstrząsem ziemi. ULice pustoszały, smagane deszczem gorącego popiołu i kamieni, który w mig zniszczył kwitnące winne zarośla i z sykiem spadał w nurty wzburzonego morza. Biegnący szukali przytułku pod dachami najbliższych domów, w przedsionkach świątyń - wszędzie, gdzie była osłona przed grozą otwartego powietrza. A coraz gęstszy obłok spowijał niebo - stawał się nieprzenikniony. Całą okolicę opanowała ciemność, gorsza od nocy!...
Rozdział XXXV
Byli ludzie, co i w takiej chwili, gdy rozpętaniu ulega egoistyczna natura człowieka, potrafią myśleć o innych, wyżsi nad instynkt samozachowawczy. Salustiusz zaprowadził Nidię do Glaukusa, otulił go swoim płaszczem, rzekłszy zaraz: - A teraz uciekajmy, gdzie kto może! Zaczyna być źle... Nidia całowała nogi swego pana, przejęta radością jego ocalenia, nieświadoma ogromu żywiołowej katastrofy, grożącej zgubą ocalałemu, jej i wszyst- kim. Glaukus nie myślał o sobie. Przede wszystkim pamiętał o Olincie - rozbił żelazem wrota jego więZiennej celi - nikt mu
nie bronił; straże uciekły - i wyprowadził modlącego się: - Ręka natury wyprowadza cię, bracie! - Nie, ręka Boga! - odparł tamten. Nie biegł, jak inni. Szedł wolno, wołając: "Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!" W ciemnym spoliarium wśród trupów natknął się na człowieka, który gorzkim głosem zapytał: - Kto w tym miejscu wzywa imienia Boga? - Medonie, to ja... OLint. Pójdź ze mną! ZIemia wstrząsa się i powraca umarła. - Odejdź! Ja tu pozostanę z umarłym synem. - W istocie, położył głowę trupa na kolanach swoich i pieścił ją. - Pójdź! śmierć nie jest tak okrutna, aby rozłączyła ojca z synem. - Masz słuszność! Nie rozłączy. I pochylił się na wznak. Serce jego bić przestało. A Glaukus, porywając za sobą Nidię, mknął, jak wicher, do domu Arbacesa, aby uwolnić Jonę. Niewolnicy rozbiegli się, zapomniawszy o uwięzionej. Grek usłyszał z zamknięcia krzyk ukochanej. W mgnieniu oka wywalił drzwi, wyniósł wpółomdlałą, ocucił ją z pomocą Nidii i trzymając się za ręce, jęli uciekać. Szczęśliwie zdążył na ratunek Jony; czas był najwyższy. Albowiem, kiedy wychodzili z pałacu, Glaukus usłyszał liczne głosy i poznał głos Arbacesa. Egipcjanin na czele orszaku powracał, aby zabrać swoje skarby i Jonę i uciec na zawsze z Pompejów. Dwaj nieprzyjaciele otarli się o siebie, lecz Arbaces nie rozpoznał Greka, a ten odgadł go tylko po migającej w ciemności bieli szat, znikającej na krańcu pałacowego korytarza, w którego okna zajrzała błyskawica.
* * * W mroku grasowały ludzkie hieny. Burbo spotkał swego krewniaka Kalenusa. - Świątynia twoja - rzekł doń - jest pełna złota i kosztowności. Zagarnąć je i uciec za morze - nie jest to najodpowiedniejsze w takiej chwili? Kto nas za to sądzić będzie?! - Masz słuszność! IdźMy. Podzielimy się. Ołtarz bogini otaczały tarzające się na ziemi i we łzach modlące się postaci kilku kapłanów. Minęli je, skradając się do skarbu. Kalenus przypadł po drodze do ofiarnego stołu i począł pożerać ostatki strawy. - Jak możesz jeść teraz? - fuknął Burbo. - Ma się apetyt po wygłodzeniu się przez dwie doby - odparł tamten. - Pośpiesz się! Na Jowisza. Góra wyrzuca już wrzącą wodę i gorące błoto... W istocie czarny, żarzący się potok tryskał przez okna i otwory dachów świątyni, zalał, zagrzebał klęczące postaci kapłanów, którzy na próżno chwilę przedtem silili się zapalić bogom kadzidła. Dwaj nędznicy zajrzeli do sali, kiedy już wracali ze skarbca, obarczeni łupami. "Pomarli wszyscy!" - szepnęli ze zgrozą. Szli, depcząc po trupach, parząc stopy o rozpaloną posadzkę, skowycząc z bólu. Kalenus wyskoczył za próg świątyni. Przed Burbem zaś spadła taka straszliwa masa popiołu, że musiał się cofnąć. Szukał schronienia w jakiejś izdebce, do której nie przeniknęły jeszcze duszące wyziewy. Usiadł i szczękał zębami. Wokół niego rosła noc. Zjadliwa para wnikała przez szczeliny. Próbował wyjść. Nie mógł. Drzwi zatarasowała góra
popiołu. Z obłąkaniem w oczach chwycił topór ofiarny, pozostawiony tu przez któregoś z kapłanów, i jął rozwalać mur... aż tchu mu nie stało. Padł. Oczy wyszły mu z orbit. * * * Na ulicy ktoś krzyczał żałośnie: - Na pomoc! Zgasła mi pochodnia. Odbiegli mnie niewolnicy. Jestem Diomedes - bogaty Diomedes. Dwa tysiące sesterców temu, kto mi poda rękę. Nikt się nie zatrzymał. Krzyczący uczepił się czyjejś nogi. - Puść mnie! - wołał tamten w przerażeniu. - Klaudiuszu, podaj mi rękę! A dam ci schronienie w mojej piwnicy. Mam bogate zapasy żywności i oliwy do lamp i wina. Przetrzymamy ten potop popiołu, choćby noc trwała tygodnie. - Masz rękę... idziemy. - Weźcie i mnie. Mam dziecko na ręku. UKrywałam się z tym. Lecz teraz wyniosłam z potopu - błagał głos młodej kobiety. - Precz, niegodna! - krzyknął Klaudiusz. - Nie, niech pójdzie z nami. Będzie dość miejsca. Może mi Venus to policzy. Kazawszy zanieść obfite zapasy jadła i napoju, Diomedes zamknął się w piwnicach z Julią, Klaudiuszem, młodą matką, wielką liczbą niewolników i kilku sąsiadami z pobliskich domów.
Rozdział XXXVI
TEn świat konający - jak mówią notatki obserwatora z okrętu Pliniusza, który zginął, podsunąwszy się zbyt blisko do trujących wyziewów wulkanu - sprawiał wrażenie czarnej, zewsząd zamkniętej izby. Ale kolumny dymu przerzynały świetlne zygzaki błyskawic i opasywały chwilami najwidniejsze tęcze.
Szły od ognistej góry przez okręgi nieba, niby węże o łuskach jasnozielonych, lub jaskrawopurpurowych, a kiedy chwilami gasły, powlekała widnokrąg śmiertelna bladość i miasto było jakby widmem własnego istnienia. Z rykiem wzruszonych wnętrz, z hukiem rozkołysanych fal oceanu mieszał się świst gazu przedzierającego się z rozpadlin okrutnej góry, niby szyderstwo demonów. Wrący deszcz żużli i kamieni zasypywał powozy i pieszych. Uginała się ziemia pod stopami uciekających. Ginęli ukryci pod gruzami walących się gmachów. Spotykające się odłamy skał krzesały iskry. Wichura gasiła pochodnie, zatykane przez pobożnych u bram świątyń. Tylko pożary winnic i domów oświetlały zbiegom drogę. Znikły elementarne uczucia i obyczaje kultury. LUdzie rozbiegli się, pędząc na oślep, w dzikim przestrachu, z jedyną myślą, ocalenia siebie, a nie znajdując nigdzie ratunku. Mężowie rozłączali się z żonami, rodzice z dziećMi, a pogubieni przestawali się szukać. - Nie możesz iść, starcze. Muszę cię opuścić. Inaczej zginiemy obaj - wołał młody głos. - Idź, ratuj się synu - odpowiedział głos drżący. - Ale oddaj ten wór ze złotem. - Nędzniku! Chcesz ograbić ojca? - Umieraj stary skąpcze. A gdzieś przy kolumnie leżał bezradny olbrzym Niger z głową rozbitą kamieniem, i bezmyślnie wpatrywał się w lwa, który wystraszony legł u jego stóp i łasił się, liżąc mu ręce. Przez mroki przedzierała się gromada nazarejczyków, osłaniając rękoma gasnące łuczywa smolne i miotając ostrzeżenia i groźby pobożne: - Biada, biada! Pan przyszedł
sądzić możnych świata, okrytych purpurą, napawających się widokiem zgonu sług Bożych! Biada bałwochwalcom i bogaczom złym i nielitościwym! Pan spuścił z wysokości ogień niebieski! Nadszedł kres splugawionej ziemi! * * * A w bramach miejskich stało w szyszakach i pancerzach kilku żołnierzy, którzy nie śmieli opuścić warty, trwali nad gradem kamieni i zginęli na posterunku. O ich wierności obowiązkowi zaświadczyły odnalezione po wiekach w tym miejscu kościotrupy - w zbroi.
Rozdział XXXVII
Nidia prowadziła Glaukusa i Jonę wśórd tej nocy okrutnej. Przywykła do wiecznej ciemności, ona jedna nie potrzebowała światła. Nieomylną drogą wiodła ich ku morzu. Naraz tłum ich rozdzielił. Na próżno Grek wzywał ją po imieniu. Postradali najpewniejszą przyjaciółkę. - Niestety, iść nie mogę dalej! - jęknęła Jona. - NOgi moje grzęzną w gorących popiołach. Ratuj się sam, najmilszy; pozostaw mnie swemu losowi. - Nie mów tak, droga małżonko! Śmierć przy tobie jest szczęściem. Życie bez ciebie niedolą! Niósł ją na rękach. Ale nie wiedział, dokąd się zwrócić. Miał wrażenie, że krążyli godzinę i wrócili na to samo miejsce. Deszcz kamieni lunął ponownie. Niepodobna było zostawać na ulicy. Błyskawica rozświetliła portyk świątyni Fortuny. - Błoga posłanniczko! wskazujesz przytułek - zawołał i poniósł Jonę pod dachy zbawczego portyku. Ilekroć błyskawice rozjaśniały plac, widzieli drgające ciała na
ziemi, okrytej białą kurzawą i zgniecione trupy wśród stosów kamieni. Umierający czołgali się z jękiem po schodach świątyni, drgali w konwulsjach i cichli snem śmierci. Dusił ich rozpalony kurz. - O, Glauku! Daj mi ostatnie pocałowanie. Dłużej nie wytrzymam. - Jono! Jono! Nie umieraj! Patrz - gromada ludzi wychodzi z pochodniami z wnętrza świątyni. Połączmy się z nimi! - Idźmy śmiało, moi ludzie! - krzyczał głos człowieka, idącego na czele orszaku, z obnażonym mieczem. - Wolnością i bogactwem obdarzę każdego, kto dzień dzisiejszy przeżyje. Morze blisko. Bogowie przyrzekli mi ocalenie! Idźmy śmiało. Gromada niewolników, niosąc kufry, ciężko naładowane, szła za tym człowiekiem, jakby za gwiazdą przewodnią. Glaukus poznał po głosie - Arbacesa! Błysnęło - Arbaces zobaczył Glaukusa i Jonę. - Na popioły ojców! - zawołał z szatańskim śmiechem - Fortuna nie łamie danych obietnic. Nawet wśród zniszczenia toruje mi drogę do miłości. Ustąp Greku! - ta kobieta należy do mnie. - Zdrajco! Nemezis tu cię przywiodła, abym nasycił moją zemstę. Dotknij Jony, a skruszę broń twą i ciebie. W tej samej chwili cała przestrzeń zajaśniała kolorem krwi. Z wierzchołka góry, która zdawała się rozpłataną na dwoje, błysnęły trzy ognie - strumienie lawy i potoczyły się ciemnoczerwonymi bałwanami ku potępionemu miastu. Niewolnicy z krzykiem zakryli połami szat przerażone twarze. Egipcjanin groźnie szedł z wzniesionym mieczem ku Glaukusowi, który zasłonił Jonę, oczekując napastnika ze sztyletem w ręku. - Ateńczyku! - zawołał kapłan - cóż pomoże twoja nędzna broń
przeciw memu mieczowi i wyrokom gwiazd, które wywróżyły mi zwycięstwo? Postąpił krok naprzód... Ale to był ostatni jego krok. ZIemia wstrząsnęła się gwałtownie. Kolumna, na której stał spiżowy posąg Augusta, runęła, rozprysła się na tysiące kawałków marmuru, które pogrzebały hardego nikczemnika. Spełniło się proroctwo gwiazd. Glaukus widział wśRód gruzów przekrzywione konwulsyjnym uśmiechem rozpaczy i zaszłe bielmem oczy konającego. Jona odwróciła się od tej ohydnej twarzy i padła bez zmysłów. Tak zginął wielki mag_Hermes o płomienistym pasie - ostatnia odrośl królów Egiptu! * * * Jeszcze jeden z dwóch szczytów gorejącej góry oderwał się od ciemnej podstawy, zawahał w powietrzu i runął z niewypowiedzianym łoskotem. Jeszcze lunął kilkakroć mroczący wszystko deszcz popiołu. Jeszcze olbrzymie kłęby dymu zasłały miasto. Glaukus, cisnący Jonę do serca, zrezygnowany, gotowy na wspólną śmierć - wśród ciszy, która nagle nastała, w przerwie gradu kamieni i śnieżycy popiołu, usłyszał wołający go głos: - Glauku, gdzie jesteś? Zagłuszyły go na chwilę posępne śpiewy chrześcijan, głoszących pod wodzą OLinta: "Nadeszła godzina! Nadeszła godzina!" i odległy ryk tygrysa, który wyrwał się nareszcie z klatki i biegł poprzez tłumy na oślep. Ale wezwanie powtarzało się wielokrotnie i było coraz bliższe. Nidia z przedziwną przezornością kryła się pod arkadami gmachów, prześlizgiwała wśród kolumn pod sklepieniami świątyń, a z uporem miłującego serca i nadziei poszukiwała dwojga zgubionych towarzyszy. - Nidio! Czy to ty wołasz mnie
z krainy cieniów? Żyjesz? Bogowie błogosławili tobie! - Pójdźcie za mną! I wy żyć będziecie! I tym samym cudownym kierowana instynktem, znanymi sobie dawno ścieżkami, doprowadziła ich do brzegu morza. Wsiedli na statek, który przytulił garstkę szczęśliwych zbiegów, i odpłynęli szybko od brzegu. Wyczerpana z sił Jona usnęła w ramionach Glaukusa, a Nidia usiadła u jego stóp. W miarę, jak oddalali się, bezustannie spadający w morze deszcz popiołu, który pokrywał pokład rodzajem śniegu, stawał się coraz rzadszy. Wiatry poniosły go do najodleglejszych krain - zadziwił czarnego Afrykanina i obsypał starożytne ziemie Syrii i Egiptu. * * * Nazajutrz rozciągała się nad ocalonymi różowa mgła pogodnego ranka, pod nimi - mądrość igrających łagodnie fal morza. Światło odzyskiwało władzę. Odsuwała się martwa i ponura okolica, niegdyś witająca i żegnająca oczy podróżnych białymi murami i kolumnami świątyń. Herkulanum i Pompeje - ukochane córy morza - wydarte z jego objęć stały się grobami. Majtkowie na okrętach, które uniosły szczątki życia ze zburzonych miast, nie wydawali na ten raz okrzyków radości na cześć Jutrzenki, rozmyślając o tylu istnieniach, które nie podzieliły z nimi szczęścia ocalenia. Tej nocy Nidia nie spała. Myślała o tym, że raz jeden o mało nie zgubiła Glaukusa i Jony, że potem ocaliła ich dwukrotnie, że spełniła swoje zadanie do końca - i że przy szczęśliwych, Glaukusie i Jonie, dla jej udręczonego serca miejsca nie ma. A gdy ci obudzili się, pierwszą ich myślą była Nidia. Ale nie było jej
nigdzie na okręcie. Tajemnicza od początku do końca, niewidoma Tesalianka znikła na zawsze. Tylko majtek, śpiący na pokładzie, opowiadał, że słyszał nocą lekki szelest, jakby jakieś ciało osunęło się do wody...
Rozdział ostatni
Glaukus miłemu Salustiuszowi śle pozdrowienie. Prosisz mnie, abym odwiedził cię w Rzymie. Przybądź ty raczej do Aten. Rozstałem się na zawsze z próżnym zgiełkiem i czczymi rozkoszami stolicy cezarów. Resztę życia spędzić pragnę w mojej ojczyźnie. Cień zgasłej wielkości, urok wspomnień, wiejący z ruin, głos poezji w oliwnych gajach Illisu - jest mi droższy nad przepych i wspaniałość waszego Rzymu. Zmieniłem się. Choć odzyskałem zdrowie i siły - o ile wiek starszy pozwolił - mój umysł nie otrząsnął się i nie otrząśnie się nigdy z wrażeń dnia ostatniego Pompejów. Dla nieodżałowanej Nidii wzniosłem godny pomnik, widzialny z okien mej pracowni. Jona zbiera dla jej cienia co dnia świeże kwiaty, a moja ręka splata z nich girlandy i wieńczy jej popiersie. Dziwisz się, że tajna sekta chrześcijan stale rozkrzewia się w Rzymie. Zaufam ci tajemnicę. Zastanawiałem się długo nad tą dziwną wiarą i... nawróciłem się. Dziwić się mogą temu tylko ci, którym odmówione jest szczęście jej rozumienia. Po zburzeniu Pompejów raz tylko widziałem OLinta. Ocalał, aby paść męczeńską ofiarą swojej gorliwości. Jego zgon męczeński nawrócił mnie bardziej może, niż jego nauki. Jona także przyjęła nową wiarę. Na jego radosnym wśród męki zgonu obliczu ujrzeliśmy uśmiech boskiej nadziei - zapowiedź dla nas
nieśmiertelnych ślubów miłości, szczęścia za grobem. Możesz przywieźć ze sobą dzieła Epikura, PItagorasa i Diogenesa i dyskutować ze mną w gajach Akademu. Nie zachwiejesz mnie. Raczej sam przygotuj się do przegranej. Jona jest przy mnie, gdy to piszę, kładzie mi dłoń na ramieniu, wzywa mnie na przechadzkę przez ulice, na których znać rękę Fidiasza i geniusz Peryklesa, w góry Hymetu, gdzie pod jasnym niebem, wśRód srebrnych potoków, brzęczą roje złotych pszczół. Nie sądź, że gardzę pięknem naszych mitów. Wiem, że ja i Jona wcielamy uroczą bajkę o miłości Erosa i Psyche. Ale miłość naszą prześwietlił duchem blask religii Jezusa. Nie sądź jednak, Salustiuszu, że podzielam fanatyczny żar moich nowych współwyznawców, którzy mają inaczej myślących, niż oni, za potępionych na wieki. Jest to przesąd gminu. Ja nie przeklinam niczyjej szczerej wiary, błagam tylko niebo, aby nawróciło swoją łaską innych. Moja pozorna obojętność gorszy moich braci w Chrystusie, ale znoszę to z wyrozumiałym uśmiechem. Umiarkowanie moje jest owocem mądrości i łagodności greckiej. I jeśli przybędziesz do nas, wesoły uczniu Epikura, przyjmiemy cię oboje całym sercem i - jeżeli zechcesz - nie będziemy cię nawracali gwałtem! Bywaj zdrów, druhu!...
Epilog
UPłynęło siedemnaście wieków od roku zniszczenia, roku 79 naszej ery, kiedy Pompeje w świetności pierwotnych kolorów życia powstawać jęły ze swego milczącego grobu, wygrzebywane spod skamieniałej lawy od roku 1750. Na jej odbiciach
promieniała świeżość dnia wczorajszego, jej mozaikowe bruki nie nosiły ani jednej skazy czasu i zużycia. Na forum stały niedokończone ręką pracownika kolumny. W ogrodach - ofiarne trójnogi, w salonach sprzęty, lampy, kufry, w teatrach - bilety wejścia, w jadalniach, szczątki ostatniej biesiady, w sypialniach - wonności i pięknidła niewieście. Ale wśród tego wszystkiego kości i kościotrupy tych, co byli sprężynami życia tego miniaturowego teatru cywilizacji rzymskiej...
Opowieść nasza próbowała wskrzesić wyobraźnią dusze i losy ludzi znalezionych w tej pozycji, jaką podały nasze końcowe obrazy. W sklepionych podziemiach domu Diomedesa znaleziono dwadzieścia skupionych u drzwi szkieletów - wśród nich dziecko u piersi - okrytych drobnym pyłem; widocznie przenikał on z wolna przez szczeliny, póki nie ogarnął całej przestrzeni, i pogrzebał nadzieje przedłużenia życia, położone w nagromadzonych tu zapasach. Wśród klejnotów, pieniędzy, świeczników, znaleziono stwardniałe w amforach wino. W skamieniałym do wilgoci piasku, jakby w formie odcisnęło się popiersie młodej i hożej kobiety, której nadaliśmy imię Julii. Snycerska ręka natury zostawiła zarys ciała, rozwianego w prochy. Nikt nie wyszedł przez zawalone odłamkami skał drzwi z zapełniającego się siarczystą parą więzienia. LUb może wcześniej wymknął się jakiś ryzykant, ufający, że oszczędzi go grad kamienny i zginął od ciosu nieba - bo w ogrodzie leżał kościotrup z rozbitym czerepem.
W świątyni Izydy znaleziono ukryte mechanizmy, które
zdradziły sekrety kapłanów, udzielających wyroczni, a w jednej z izb ogromny szkielet, przy nim topór. Dwie ściany przebite - dalej nie przedarła się ofiara śmierci, której nadaliśmy imię Burba. Znaleziony za świątynią na ulicy kościotrup, obarczony mnóstwem monet i tajemniczych ozdób egipskiej bogini podyktował nam losy chciwego Kalenusa. A wygrzebany kiedyś pośród złomów marmurowej kolumny szkielet człowieka, przecięty na dwoje, z czaszką tak dziwnej budowy, że znawcy frenologii nie mogli się dość nacieszyć widokiem tylu wyniosłości kostnych - zdaniem ich - świadczących o genialnych przymiotach mózgu, który miał tu siedlisko, natchnął nas wizją rozumującej i marzącej duszy zbrodniczego maga, ARbacesa z Egiptu. Po osiemnastu wiekach oglądana przez podróżnych w muzeum ta czaszka przemawia smętnie o zawodnej pysze i znikomości człowieka!