Józef Ignacy Kraszewski
Józef Ignacy Kraszewski (ur. 28 lipca 1812 w Warszawie, zm. 19 marca
1887 w Genewie)  polski pisarz, publicysta, wydawca, historyk, działacz
społeczny i polityczny, autor z największą liczbą wydanych książek i wierszy
w historii literatury polskiej. Pseudonimy literackie: Bogdan Bolesławita,
Kaniowa, Dr Omega, Kleofas Fakund Pasternak, JIK, B.B. i inne.
Życiorys
Kraszewski urodził się w Warszawie w ziemiańskiej rodzinie Jana i Zofii
z Malskich. Rodzice mieszkali na Grodzieńszczyz
nie w swoim majątku Dołha koło
Prużany. Rodzina pieczętowała się herbem Jastrzębiec. Matka szukała w Warszawie
schronienia w obawie przed wojnÄ… francusko-rosyjskÄ…. Oboje rodzice pojawiali siÄ™
w póz
niejszej twórczości Kraszewskiego, jako wzorce postaci powieściowych. Ojciec,
Jan Kraszewski (1788 1864), chorąży powiatu prużańskiego, został przedstawiony
w roli seniora rodziny w Powieści bez tytułu (1855). Zofię Kraszewską (1791 1859)
syn sportretował m.in. w Pamiętnikach nieznajomego (1846). Józef Ignacy był
najstarszy z pięciorga rodzeństwa; najmłodszy brat Kajetan (1827 1896) także zajął
się literaturą, był autorem opowiadań i powieści.
Kraszewski wychowywał się w Romanowie w powiecie włodawskim (obecnie
powiat bialski), pod opiekÄ… babki Zofii Malskiej i prababki Konstancji Nowowiejskiej.
Wyniósł stamtąd pierwsze zainteresowania kulturą i literaturą. W latach 1822 1826
kształcił się w szkole wydziałowej w Białej Podlaskiej, zwanej wówczas Akademią
Bialską, od 1826 1827 w szkole wojewódzkiej w Lublinie, wreszcie od 1827 do 1829
roku w gimnazjum w Świsłoczy, gdzie zdał egzamin dojrzałości.
We wrześniu 1829 podjął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu
Wileńskiego, wkrótce przeniósł się na literaturę. Pod pseudonimem Kleofasa
Fakunda Pasternaka ogłaszał pierwsze utwory literackie drukowane w
petersburskim "Bałamucie" (1830) i w wileńskim "Noworoczniku Litewskim" (1831).
Brał aktywny udział w życiu studenckim, także w gronie spiskowców. 3 grudnia
1830 wraz z grupą młodzieży został aresztowany. Pobyt w więzieniu (potem
1
w szpitalu więziennym) trwał do marca 1832; Kraszewski otrzymał nakaz osiedlenia
się w Wilnie z dozorem policyjnym, ale tylko do końca 1832 r. Od grożącej mu
branki do wojska na Kaukaz uratowało go wstawiennictwo ciotki (przełożonej
wileńskich wizytek) u generał-gubernatora. W póz
niejszych latach Kraszewski
twierdził, że w początkowej fazie procesu był nawet skazany na śmierć. Wyniósł
z tego okresu stosunek do zbrojnej walki powstańczej  odnosił się do niej ze
zrozumieniem, ale i niechęcią, brakiem wiary w powodzenie.
W okresie przymusowego pobytu w Wilnie prowadził historyczne badania
z
ródłowe, co po latach zaowocowało m.in. czterotomową historią tego miasta, Wilno
od początków jego do roku 1750, spisywaną w latach 1840 1842, a także kilkoma
powieściami. Zaangażował się w popularyzację z
ródeł historycznych, inicjował
wydawanie pamiętników i diariuszy. Z wielu takich z
ródeł korzystał w swojej
twórczości.Niedługo potem osiadł w rodzinnej wsi Dołha, gdzie u boku ojca nabierał
doświadczenia w pracy gospodarskiej. Wkrótce zawarł związek małżeński (10
czerwca 1838) z Zofią Woroniczówną, bratanicą prymasa Jana Pawła Woronicza.
W 1838 wraz z żoną osiedlił się na Wołyniu. Początkowo był dzierżawcą wsi Omelno
(powiat łucki), następnie w 1840 roku zakupił wieś Gródek koło A
ucka. Tam, obok
codziennych zajęć gospodarskich, musiał zmierzyć się z procesem o zatajone
zadłużenie ciążące na wiosce. Odbył w tym okresie kilka podróży, m.in. do Kijowa
i Odessy, które zaowocowały Wspomnieniami Odessy, Jedyssanu i Budżaku (1845
1846). W 1846 gościł w Warszawie, rok póz
niej na leczeniu w Druskienikach.
W 1848 Kraszewski sprzedał Gródek i przeniósł się do kolejnego nabytku  wsi
Hubin (położonej również w powiecie łuckim). Stąd, zrażony niepowodzeniami
gospodarskimi, a zarazem przymuszony koniecznością kształcenia czwórki dzieci
(Konstancja, ur. 1839; Jan, ur. 1841; Franciszek, ur. 1843; Augusta, ur. 1849),
przeniósł się w 1853 do Żytomierza, gdzie mieszkał do 1860, pracując jako kurator
szkolny.
2
Dwujęzyczna ukraińsko-polska tablica upamiętniająca pobyt Kraszewskiego w
Żytomierzu
Kamienica przy ulicy Grodzkiej w Lublinie, gdzie mieszkał Kraszewski
W Żytomierzu, będącym w tym okresie 40-tysięcznym miastem, ośrodkiem
życia społecznego i towarzyskiego polskiej szlachty oraz siedzibą carskich władz
gubernialnych, Kraszewski pełnił szereg funkcji i godności. Był m.in. kuratorem
szkół polskich (o ograniczonych kompetencjach), dyrektorem Teatru Żytomierskiego
(od 1856), dyrektorem Klubu Szlacheckiego, prezesem Towarzystwa
Dobroczynności. Cieszył się jednocześnie rosnącą sławą jako pisarz. Mimo
pełnionych godności szlacheckich Kraszewski dostrzegał problemy społeczne
i występował przeciwko systemowi pańszczyz
nianemu, ogłosił m.in. memoriał
popierający projekt nadania ziemi chłopom, przedstawiony na zjez
dzie
gubernialnym szlachty w Żytomierzu na początku 1858. Wkrótce, po odbyciu
w 1858 półrocznej podróży po Europie, nabrał także sympatii do idei
demokratycznych i gospodarczych zachodniej Europy.
Równocześnie nie zaniedbuje działalności literackiej i wydawniczej, między
innymi w latach 1841 1851 redaguje wileńskie Athenaeum, od roku 1837 jest
współpracownikiem "Tygodnika Petersburskiego", od roku 1851 "Gazety
Warszawskiej". W tym okresie parokrotnie odwiedza OdessÄ™ i WarszawÄ™.
3
W latach 1860-1887 był członkiem honorowym Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk.
Po powrocie z podróży pisarz poróżnił się ostatecznie ze środowiskiem
szlachty wołyńskiej i podjął decyzję o przeniesieniu się do Warszawy (1881), gdzie
przez trzy lata mieszkał przy ulicy Mokotowskiej 48. Został redaktorem "Gazety
Codziennej" Leopolda Kronenberga (1859), podnosząc znaczenie pisma (co wyraziło
się m.in. kilkunastokrotnym wzrostem liczby prenumeratorów). Propagował
kapitalistyczne formy gospodarki rolniczej, inwestycje, uprzemysłowienie, rozwój
kolei, tworzenie zrzeszeń handlowo-finansowych. Odbywał dalsze podróże
zagraniczne, był w Belgii i Francji (dwukrotnie), Włoszech, Rosji (1858). Angażował
się w działalność polityczną emigracji i analizował możliwość wybuchu powstania
(opublikował w Paryżu broszurę Sprawa polska w r. 1861, 1861). Zgodnie z
nabytymi przed trzydziestu laty poglądami nie był zwolennikiem powstania, starając
się publikacjami w "Gazecie Polskiej" (1861 nastąpiła zmiana nazwy z "Gazeta
Codzienna") tonować atmosferę przedpowstańczą. Został członkiem Delegacji
Miejskiej.
Jednak jako zdecydowany krytyk polityki margrabiego Wielopolskiego, a także
mając opinię "człowieka Kronenberga" (lidera stronnictwa Białych), pod koniec
stycznia 1863 został zmuszony do opuszczenia Warszawy. Wyjechał do Drezna.
W Drez
nie, od czasów rozbiorowych jednym z głównych ośrodków polskiej
emigracji, Kraszewski zajÄ…Å‚ siÄ™ pomocÄ… dla szukajÄ…cych schronienia za granicÄ…
powstańców styczniowych. W pracy literackiej skupił się na publicystyce
politycznej, pod pseudonimem Bogdan Bolesławita ogłosił szereg powieści
o tematyce powstańczej. Utwory te zamknęły mu drogę powrotną do Warszawy po
upadku powstania, odbywał natomiast kolejne podróże po Europie, w pierwszych
latach emigracji szukając wsparcia dla sprawy powstańczej, potem także dla kuracji
i wypoczynku  obok klęsk narodowych Kraszewski przeżywał niepowodzenia
prywatne, problemy finansowe, długi zięcia i syna Jana, deportację brata Lucjana
do Rosji, zesłanie zięcia i wyjazd wraz z nim córki Konstancji z dziećmi.
Jako doświadczony dziennikarz podjął w 1865 pracę redaktora tworzonego we
Lwowie pisma "Hasło". Spotkał się z dużym zawodem  nie otrzymał zezwolenia na
pobyt we Lwowie i został zmuszony do współpracy na odległość, nie mógł też
4
forsować swoich poglądów; dla właścicieli pisma, lwowskich ziemian, "Hasło" miało
być raczej forum poglądów konserwatywnych, a nazwisko Kraszewskiego magnesem
dla czytelników. Ostatecznie nic z tych planów nie wyszło, "Hasło" upadło po pół
roku.
Mimo niepowodzenia we Lwowie pisarz nadal planował osiedlenie się w
Galicji.
W 1866 został obywatelem Krakowa, a wkrótce Austrii. Plany pozostania na stałe
zostały podważone obserwacjami poczynionymi w Galicji, które unaoczniły
Kraszewskiemu siłę konserwatyzmu. Wyrazem tego stała się klęska Kraszewskiego
w staraniach o katedrę literatury polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim, które
pisarz przegrał z faworytem konserwatystów Stanisławem Tarnowskim, mimo iż
konkurent nie spełniał wymogów formalnych. Po kolejnym niepowodzeniu  fiasku
planów kupna krakowskiego "Czasu" (który niebawem stał się czołowym pismem
konserwatystów, a potem stańczyków)  Kraszewski założył w 1868 własną
drukarniÄ™ w Drez
nie. Nie był to dobry interes, już w 1871 został zmuszony do
odsprzedania drukarni ze stratą finansową; skutkiem przedsięwzięcia pozostało
obywatelstwo saskie, które w 1871 przeszło na Obywatelstwo Rzeszy Niemieckiej.
Od roku 1873 poświęca się wyłącznie pracy literackiej. Parokrotnie w okresie
drezdeńskim odwiedzał Galicję i Poznańskie, w r. 1879 podczas jubileuszu
pięćdziesięciolecia pracy literackiej entuzjastycznie przyjmowany w Krakowie, w r.
1882 we Lwowie założył "Macierz Polską". W r. 1883 aresztowany w Berlinie pod
zarzutem działalności wywiadowczej na rzecz Francji (Kraszewski finansował z
własnych pieniędzy sieć wywiadowczą z pobudek patriotycznych. W uznaniu zasług
prezydent Francji, marszałek Mac Mahon, chciał nadać Kraszewskiemu Krzyż
Komandorski Legii Honorowej). Na procesie w Lipsku został skazany na 3 i pół roku
więzienia w twierdzy w Magdeburgu. Z powodu choroby płuc w 1885 roku został
wypuszczony za kaucją. Wyjechał do Szwajcarii, a póz
niej do San Remo. Zmarł 19
marca 1887 roku w Genewie, został pochowany 18 kwietnia w krypcie zasłużonych
na Skałce w Krakowie.
5
Twórczość
W licznych utworach zawarł obraz współczesnego mu społeczeństwa oraz
polskiej narodowej przeszłości. W powieściopisarstwie Kraszewskiego wyróżnić
można trzy okresy: młodzieńczy (1830 1838), wołyńsko-warszawski (1838 1863)
i okres drezdeński (od 1863). Po cyklu powieści współczesnych i ludowych ostatni
okres twórczości obfitował w powieści historyczne, dotyczące zarówno czasów
starożytnych ("Rzym za Nerona"), XV wieku ("Krzyżacy 1410"), wieku XVIII (trylogia
saska oraz póz
niejsze "Saskie ostatki"), jak i innych, np. "Sto diabłów", "Macocha",
"Warszawa 1794". Niezwykle płodny, zadziwiający ogromem swych prac, Kraszewski
napisał i wydał około 600 tomów, nie licząc w tym pracy redakcyjnej, mnóstwa
artykułów w czasopismach i olbrzymiej korespondencji prywatnej. Najważniejszym
działem twórczości Kraszewskiego są powieści, w ciągu 57 lat napisał ich 232, w
tym 144 powieści społecznych, obyczajowych i ludowych, 88 historycznych. Stał się
w nich wychowawcą narodowym we wszelkich kierunkach pracy oświatowej,
naukowej i społecznej, reformatorem powieści polskiej przez nadanie jej
oryginalnych cech, swoiste przetworzenie wzorów obcych, wprowadzenie
różnorodności motywów, odtworzenie całokształtu życia polskiego na podstawie
materiału opartego na obserwacji, oraz przez podniesienie jej na wysoki nieraz
poziom artyzmu; dziełami swymi wpłynął Kraszewski wydatnie na współczesny mu
rozwój polskiej twórczości powieściowej i na jej póz
niejszy rozkwit, od Sienkiewicza
aż po czasy ostatnie, gdy po przejściowym niedocenianiu zalet artystycznych
twórczości Kraszewskiego, popularność pisarza wchodzi w okres renesansu.
6
Tablica pamiÄ…tkowa umieszczona na domu w Drez
nie
Działalność literacka
W innych dziedzinach działalności pisarskiej nie ma już Kraszewski tego
znaczenia, co na polu powieści, i tu jednak wyrasta nieraz ponad przeciętność.
Spośród lirycznych utworów Kraszewskiego ("Poezje" 1838, II. wyd. 1843, III. wyd.
1887) niektóre pozostają popularne po dziś dzień, na przykład powszechnie znany
wiersz "Dziad i baba". Za najlepszy utwór poetycki Kraszewskiego uchodzą "Hymny
boleści" (1851) o bardzo pięknej formie. Najobszerniejszy poemat, trylogia epiczna
"Anafielas" (1840 1846) na tle dziejów Litwy, w swoim czasie ceniony, dziś już
zapomniany. Z utworów dramatycznych wysoką wartość mają tak zwane komedie
kontuszowe, m.in. "Miód kasztelański" (1860), a zwłaszcza "Panie Kochanku"
(1867). Bardzo rozległą była działalność Kraszewskiego na polu krytyki literackiej
i artystycznej, wiele tym sprawom poświęca miejsca w swych artykułach
i rozprawach w czasopismach, i w kilku oddzielnie wydanych tomach. Niektóre
z jego prac historyczno-literackich były pierwszymi poważnymi opracowaniami
danych zagadnień, m.in. dał obszerne studia o Syrokomli (1863) i o Krasickim
(1879). Zasłużył się też jako wydawca tekstów, m.in. listów Zygmunta Krasińskiego
(1882 1883), pism Kazimierza Brodzińskiego (1874, 8 tomów), polskiego przekładu
dzieł Szekspira (1876). Sam Kraszewski tłumaczył "Boską komedię" Dantego (znane
7
tylko fragmenty) i parafrazował komedie Plauta (1887). Zajęcie się Kraszewskiego
współczesnym ruchem filozoficznym, zwłaszcza Heglem, poza kilkoma rozprawami
krytycznymi, odbiło się najwydatniej w niektórych jego powieściach. Bardzo
pokaz
ną i obfitą była praca Kraszewskiego w dziedzinie badań historycznych,
którym poświęcał się już od lat najwcześniejszych. Należy tu wymienić prace z
dziejów Litwy, dzieło pt. "Polska w czasie trzech rozbiorów" (1873 1875, 3 t., nowe
wyd. 1902 1904), oraz liczne wydania z
ródeł. Z prac z historii sztuki należy
przytoczyć "Sztukę u Słowian, szczególniej w Polsce i Litwie przedchrześcijańskiej"
(1860), jako pierwszą poważniejszą próbę opracowania tego przedmiotu. Wiele
cennych spostrzeżeń z zakresu sztuki zawierają "Kartki z podróży 1858 1864"
(1866), "Księga druga" (1874) i niektóre powieści, np. "Sfinks". Zamieszczone tu
opisy zabytków włoskich stawiane są wyżej niż podobne opisy Józefa Kremera.
Wymienione wyżej dzieła należą właściwie do działu książek podróżniczych, których
Kraszewski napisał więcej  niejednokrotnie dając bardzo artystyczne opisy
zwiedzanych krajów  m.in. "Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy" (1840, 2 t., II.
wyd. 1866), "Obrazy z życia i podróży" (1842, 2 t.), "Wspomnienia Odessy i t. p."
(1845 1846, 3 t.), "Wieczory wołyńskie" (1859). Bardzo obszerną była redaktorska i
publicystyczna działalność Kraszewskiego: "Athenaeum", "Gazeta Codzienna
(Polska)", miesięcznik "Przegląd Europejski naukowy, literacki i artystyczny" (1862
1863), lwowskie "Hasło" (1865), poznański "Omnibus" (1869), drezdeński "Tydzień"
(1870), wreszcie "Rachunki" (1867 1870), które śmiałością poglądów zdobyły sobie
dużą poczytność. Kraszewskiego działał też jako pisarz dla dzieci, m.in. "Bajeczki"
(1882, IV. wyd. 1917) oraz autor piszÄ…cy dla ludu (planowane dwa tomiki z r. 1862,
rozpoczęte wydawnictwo "Biblioteki ludowej").
Wydania zbiorowe utworów Kraszewskiego
Wydania zbiorowe: "Zbiór powieści" (1872 1876, 102 t.); "Wybór pism" (1878,
15 t.); "Wybór powieści" (1883, 80 t.) ; "Powieści historyczne" (1876 1889, 78 t.,
parokrotnie przedrukowywane, ostatnio w zmienionym wyborze i układzie, 1929
1930); "Wybór pism" (1884 1894, 10 t., najlepszy z dotychczasowych). Oddzielne,
nowsze wydania w "Bibliotece Narodowej" i w "Wielkiej Bibliotece". Bibliografia
Karola Estreichera (1887) i P. Chmielowskiego (1894). Podstawowa monografia
zbiorowa w "Książce jubileuszowej" (1880), monografia Piotra Chmielowskiego
(1888), studia Bronisława Chlebowskiego, Wiktora Hahna i wielu innych.
8
Kraszewski jako malarz i grafik
Kraszewski jako malarz i grafik był uczniem Bonawentury Dąbrowskiego
w Wilnie, malował widoki akwarelowe, rysował portrety, był też zręcznym
akwaforcistÄ…. Rysunki i akwarele Kraszewskiego posiadajÄ…: Muzea Narodowe w
Krakowie i Warszawie oraz Galeria Mielżyńskich[potrzebne z
ródło] w Poznaniu, akwaforty
Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie, Muzeum Narodowe
w Poznaniu i Pracownia-Muzeum J.I. Kraszewskiego w Poznaniu.
9
Utwory Kraszewskiego
" Ada. Sceny i charaktery z życia powszedniego (1878),
" Barani Kożuszek (1881),
" Bezimienna,
" Biografia sokalskiego organisty
" Boża czeladka (1858),
" Boża opieka. Powieść osnuta na opowiadaniach XVIII wieku
" Bracia rywale
" Bratanki
" Brühl (1874),
" Budnik (1847),
" Było ich dwoje
" Całe życie biedna
" Caprea i Roma (1859)
" Cet czy licho?
" Chata za wsiÄ… (1854),
" Chore dusze
" Ciche wody
" Czarna Perełka (1871),
" Czasy kościuszkowskie: Sceny sejmowe. Grodno 1795,
" Czercia mogiła
" Cześnikówny
" Cztery wesela
" Dawny palestrant
" Diabeł (1855),
" Dola i niedola. Powieść z ostatnich lat XVIII wieku (1864),
" Dowmund
" Dwa a dwa cztery, czyli Piekarz i jego rodzina (pod pseudonimem Kleofas
Fakund Pasternak)
" Dwa bogi, dwie drogi
" Dwa światy (1856),
" Dziad i baba
" Dziadunio (1868)
" Dzieci wieku (1857),
10
" DzieciÄ™ Starego Miasta (1863)
" Dziennik Serafiny (1876)
" Dziwadła
" Emisariusz
" Ewunia
" GÅ‚upi MaciuÅ›
" Grunwald 1410
" Grzechy hetmańskie. Obrazy z końca XVIII wieku
" Herod baba
" Historia kołka w płocie (1860)
" Historia prawdziwa o Janie Dubeltowym
" Historia o bladej dziewczynie spod Ostrej Bramy
" Historia o Janaszu Korczaku i o pięknej miecznikównie: powieść z czasów
Jana Sobieskiego (1874),
" Historia Sawki (1842),
" Hołota
" Hrabina Cosel (1873),
" Hybrydy
" Interesa familijne
" Jak się pan Paweł żenił i jak się ożenił
" Jaryna (1850),
" Jermoła (1857)
" JesieniÄ…
" Kamienica w DÅ‚ugim Rynku
" Kartki z podróży
" Kawał literata (1875),
" Klasztor
" Klin klinem
" Komedianci
" Kopciuszek
" Kordecki
" Kościół Świętomichalski w Wilnie
" Król i Bondarywna. Powieść historyczna
" Król w Nieświeżu
" Krzyż na rozstajnych drogach
11
" Krzyżacy 1410 (1883)
" Któś
" Kunigas (1881, na tle stosunków litewsko-krzyżackich w XIV w.)
" Kwiat paproci
" Lalki: sceny przedślubne (1873-1874)
" Latarnia czarnoksięska (1843 1844),
" Listy do rodziny
" Litwa za Witolda
" Lublana
" A
adny chłopiec
" A
adowa Pieczara (1852)
" Macocha
" Maleparta
" Męczennicy. Marynka
" Męczennicy. Na wysokościach
" Milion posagu
" Mistrz Twardowski (1840),
" Mogilna. Obrazek współczesny
" Morituri (1874 1875)
" Moskal: obrazek współczesny narysowany z natury (1865)
" Na bialskim zamku
" Na cmentarzu  na wulkanie
" Na tułactwie
" Na wschodzie. Obrazek współczesny (1866)
" Nad modrym Dunajem
" Nad SprewÄ…
" Nera
" Niebieskie migdały
" Noc majowa
" Okruszyny
" Ongi
" Orbeka
" Ostap Bondarczuk (1847)
" Ostatni z Siekierzyńskich (1851),
" Ostrożnie z ogniem
12
" Pałac i folwark
" Pamiętnik Mroczka (1870),
" Pamiętnik panicza
" Pamiętniki
" Pan i szewc
" Pan Karol
" Pan Major
" Pan na czterech chłopach (1879),
" Pan Walery
" Panie kochanku: anegdota dramatyczna we trzech aktach
" Papiery po Glince
" Piękna pani
" Pod Blachą: powieść z końca XVIII wieku (1881, o ks. Józefie Poniatowskim)
" Poeta i świat (1839)
" Polska w czasie trzech rozbiorów 1772-1799
" Pomywaczka: obrazek z końca XVIII wieku
" Powieść bez tytułu (1854)
" Powrót do gniazda (1875, na tle dziejów reformacji w Polsce XVI. w.)
" Półdiablę weneckie
" Profesor Milczek
" Przed burzÄ…
" Przygody pana Marka Hinczy. Rzecz z podań życia staroszlacheckiego
" Pułkownikówna
" Radca Maciek
" Ramułtowie
" Raptularz pana Mateusza Jasienickeigo. Z oryginału przepisany mutatis
mutandis
" Resurrecturi
" Resztki życia
" Roboty i prace: sceny i charaktery współczesne
" Rok ostatni panowania Zygmunta III
" Rzym za Nerona (1865)
" SÄ…siedzi.Wilczek i Wilczkowa
" Sceny sejmowe. Grodno 1793 (1873)
13
" Sekret pana Czuryły. Historia jednego rezydenta wedle podań współczesnych
opowiedziana
" Serce i ręka (1875)
" Sfinks (1847),
" Sieroce dole
" Skarb,,
" Skrypt Fleminga
" Sobieradzka
" Sprawa kryminalna
" Stara baśń
" Stara Panna
" Staropolska miłość
" Starosta warszawski: obrazy historyczne z XVIII wieku
" Starościna Bełska: opowiadanie historyczne 1770-1774
" Stary sługa
" Sto Diabłów
" Syn marnotrawny (1879, z czasów St. Augusta)
" Szalona (1880),
" Szaławiła
" Szpieg (1864)
" Åšniehotowie
" Tomko Prawdzic
" Trapezologion
" Tryumf wiary. Obrazek historyczny z czasów Mieczysława I-go
" Tułacze (1868),
" U babuni
" Ulana (1842)
" W baśń oblekły się dzieje
" W pocie czoła. Z dziennika dorobkiewicza (1884),
" W starym piecu
" Warszawa 1794 (1873)
" Wielki nieznajomy
" Wielki świat małego miasteczka
" SÄ…siedzi.Wilczek i Wilczkowa
14
" Wspomnienia Odessy, Jedysanu i Budżaku: dziennik przejażki w roku 1843
od 22 czerwca do 11 września
" Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy
" Z chłopa król
" Z siedmioletniej wojny (1875)
" Z życia awanturnika
" Zadora
" Zaklęta księżniczka
" Zemsta Czokołdowa
" Złote jabłko
" Złoty Jasieńko
" Zygmuntowskie czasy. Powieść z roku 1572 (1846),
" Zygzaki
" Żacy krakowscy w roku 1549
" Żeliga
" Żyd: obrazy współczesne (1866),
" Żywot i przygody hrabi Gozdzkiego. Pan starosta Kaniowski
" Żywot i sprawy Imć pana Medarda z Gołczwi Pełki z notat familijnych spisane
(1876),
" Cykl "Dzieje Polski"  29 powieści z dziejów Polski w porządku
chronologicznym (1876 1890, 76 tomów).
o 1. Stara baśń (1876),
o 2. Lubonie: powieść z X wieku (1876)
o 3. Bracia Zmartwychwstańcy: powieść z czasów Chrobrego
o 4. Masław
o 5. Boleszczyce: powieść z czasów Bolesława Szczodrego
o 6. Królewscy synowie: powieść z czasów Władysława Hermana i
Krzywoustego,
o 7. Historia prawdziwa o Petrku Właście palatynie, którego zwano
Duninem: opowiadanie historyczne z XII wieku
o 8. Stach z Konar: powieść historyczna z czasów Kazimierza
Sprawiedliwego
o 9. Waligóra: powieść historyczna z czasów Leszka Białego (1880)
o 10. Syn Jazdona: powieść historyczna z czasów Bolesława
Wstydliwego i Leszka Czarnego
15
o 11. Pogrobek: powieść z czasów przemysławowskich
o 12. Kraków za A
oktka: powieść historyczna
o 13. Jelita: powieść herbowa z r. 1331
o 14. Król Chłopów: powieść historyczna z czasów Kazimierza Wielkiego
o 15. Biały książę: czasy Ludwika Węgierskiego
o 16. Semko: czasy bezkrólewia po Ludwiku : Jagiełło i Jadwiga
o 17. Matka królów: czasy Jagiełłowe (1883),
o 18. Strzemieńczyk: czasy Władysława Warneńczyka
o 19. Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik: Jagiełłowie do
Zygmunta
o 20. Dwie królowe
o 21. Infantka (1884),
o 22. Banita: czasy Stefana Batorego
o 23. Bajbuza: czasy Zygmunta III
o 24. Na królewskim dworze: czasy Władysława IV
o 25. Boży gniew: czasy Jana Kazimierza
o 26. Król Piast: (Michał książę Wiśniowiecki),
o 27. Adama Polanowskiego, dworzanina króla Jegomości Jana III notatki
o 28. Za Sasów
o 29. Saskie ostatki: August III
16