BEZPIECZEC
STWO PRACY 5/2008
dr KRYSTYNA ZUŻEWICZ
dr hab. MARIA KONARSKA
Centralny Instytut Ochrony Pracy
 Państwowy Instytut Badawczy



Wstęp Kofeina jako składnik produktów
żywnościowych
Kierowcy zasypiający za kierownicą
rzadko pamiętają moment zaśnięcia, jednak
Kofeinę, czyli związek chemiczny  trój-
są świadomi poprzedzającej go senności,
metyloksantynę, zawiera wiele produktów
ponieważ normalny sen nie następuje
spożywczych, np. kawa, herbata, napoje
Aktywizujące działanie kofeiny zawartej samoistnie, bez ostrzeżenia. Metody prze- bezalkoholowe (tonik, coca-cola), wyroby
w wypijanej kawie może być dobrym sposo- ciwdziałające senności podczas kierowania
cukiernicze. Stanowi ona jeden ze składni-
bem na utrzymanie odpowiedniego poziomu
pojazdem, np. zimne powietrze czy grające
ków wielu leków wydawanych bez recepty,
sprawności podczas pracy nocnej, zmianowej
radio okazują się bardzo mało skuteczne.
w tym środków przeciw przeziębieniu
oraz wymagającej czujności. Na podstawie
Powszechnie uważa się, że pomocne
i przeciwbólowych. Stężenie kofeiny jest
piśmiennictwa naukowego w artykule omó-
w utrzymaniu wyższego poziomu czujności
różne w różnych produktach, ale biorąc pod
wiono zagadnienia związane z właściwościami
i skuteczniejsze jest spożywanie kawy lub in- uwagę ten sam produkt, zawartość kofeiny
kofeiny jako składnika produktów żywnościo-
nych artykułów spożywczych zawierających
też może się znacznie różnić (np. czekolada
wych, działanie kofeiny na organizm człowieka
kofeinę  związek chemiczny o działaniu po- mleczna i gorzka, kawa rozpuszczalna
z uwzględnieniem tolerancji kofeiny, podatności
budzającym [1]. Głównym i szeroko dostęp- i mielona). O jego wielkości może decydo-
na bezsenność oraz interakcję z innymi czyn-
nym z
ródłem kofeiny jest kawa spożywana
wać wiele czynników, począwszy od jakości
nikami środowiska pracy.
w porach, kiedy czujemy, że nasz organizm
surowców (sposób uprawy i jakość roślin),
jest mało pobudzony, czyli po przebudzeniu
a skończywszy na procesie produkcyjnym.
Caffeine  a way of skill improvement and
się, w godzinach wczesnopopołudniowych,
Stąd powstaje trudność związana z określe-
sleepiness prevention
czy nocnych.
niem zawartości kofeiny w poszczególnych
Stimulative action of caffeine in a cup of coffee
Wielu badaczy uważa, że kształtowa- produktach. Na zachodzie opracowywano
may be a good way of keeping appropriate skill
nie świadomości kierowców, czy innych
ustandaryzowane stężenia kofeiny, typowe
during night work, shift work and works which
osób wykonujących pracę w porze nocy,
dla produktów amerykańskich czy brytyj-
require vigilance. On the basis of scientific
w zakresie symptomów zmęczenia i sen-
references, the article discusses the question
ności jest lepszą metodą ostrzegania przed
of properties of caffeine as a food compo-
Kofeina - kawa
ryzykiem wypadku z powodu zaśnięcia niż
nent, influence of caffeine on humans taking
instalowanie automatycznych urządzeń
account of caffeine tolerance, sleeplessness
Wypijanie 3-4 filiżanek kawy dziennie
ostrzegających (np. w samochodzie). Każdy
susceptibility or interaction with other factors (zażywanie około 300 mg kofeiny)
z nas powinien wiedzieć, że jedyną bezpiecz-
jest uważane za dolną granicę
of work environment.
nałogowego picia kawy.
ną metodą oddalającą senność jest sen lub
CH3
przynajmniej drzemka. Ponieważ nie zawsze
O
H3C
N
N
jest to możliwe, spróbujemy przedstawić,
N N
O
wykorzystując doniesienia naukowe, jaką
CH
3
rolę w utrzymywaniu poziomu czujności Wg  Żyjmy dłużej , 2000
może spełniać kofeina.
10
BEZPIECZEC
STWO PRACY 5/2008
skich [2]. Powszechnie uznaje się, że głów- szybszym tempie i osiąga maksymalne stę-
Wpływ kofeiny na czujność
nym z
ródłem spożycia kofeiny jest kawa. żenie we krwi znacznie szybciej niż kofeina
i sprawność działania
Ustalono, że 150 ml kawy filtrowanej zawiera podawana w płynach czy w pigułce [5].
W przypadku kierowców, kontrolerów
ok. 115 mg kofeiny, kawy rozpuszczalnej  60 Zwiększone tempo wchłaniania kofeiny
ruchu lotniczego, pilotów samolotów, wpływ
mg, zaś kawy z ekspresu  250 mg [3]. podanej w postaci gumy do żucia, przypisuje
nawet krótkich momentów osłabienia
się jej wchłanianiu głównie poprzez błonę
uwagi może prowadzić do fatalnych skut-
śluzową jamy ustnej, podczas gdy wypijana
Działanie kofeiny
ków. W tych i wielu innych zawodach, im
z kawą wchłaniana jest z przewodu pokar-
na organizm człowieka
szybciej człowiek jest zdolny do osiągnięcia
mowego, przede wszystkim w jelicie cienkim.
Spożycie kofeiny rozpoczyna się w go-
odpowiednio wysokiego poziomu stanu
W tym drugim przypadku na odczuwalne
dzinach porannych, jest u pracowników
czuwania, tym mniejsze będzie prawdopo-
efekty działania kofeiny wpływa to, czy
dziennych rozłożone w czasie na całą
dobieństwo pomyłki lub wypadku. W przy-
spożywana była po sutym posiłku, czy  na
porę aktywności, w zależności od tego,
padku osób pracujących w różnych porach
pusty żołądek. Forma spożycia kofeiny
kiedy stymulujące działanie kofeiny jest
doby, w tym w porze nocy, ważny jest aspekt
ma decydujący wpływ na czas wystąpienia
dla nich najbardziej pożądane. Wiadomo,
poprawy lub utrzymywania odpowiedniego
odczuwalnych skutków jej działania. Od
że produkty zawierające kofeinę spoży-
poziomu czuwania przy narastającym zmę-
momentu spożycia do momentu widocznej
wane są w większych ilościach w porach
czeniu i senności. Ponadto, w każdej porze
poprawy sprawności musi upłynąć trochę
stosunkowo niskiego pobudzenia, czyli
doby obniżenie poziomu czuwania może
czasu, którego długość jest zróżnicowana
po przebudzeniu lub wczesnym popołu-
być przejawem efektu zmęczenia i senności,
indywidualnie. W tym przedziale czasu nie
dniem. Stwierdzono, że spożycie kofeiny
pogłębionego monotonią środowiska pracy,
należy oczekiwać jeszcze poprawy sprawno-
ma też związek z wiekiem, chronotypem
kiedy to bodz
ce pozostają niezmienne, albo
ści działania, a zbyt niski poziom pobudzenia
czy paleniem papierosów. O tym, że wiek
stymulacja organizmu jest stała, przewidy-
utrzymuje zwiększone ryzyko popełniania
ma istotny wpływ na spożycie kofeiny
błędów, a więc także spowodowania wy- walna i często się powtarza.
świadczą badania Jacobson i Boucher,
Poziom czujności człowieka wykazuje en-
padku. W przypadku kofeiny przyjmowanej
przeprowadzone w populacji Amerykanów
dogenną rytmikę okołodobową, osiągającą
w napojach, szczyt jej działania następuje
[4]. Wykazano w nich, że osoby w wieku
maksimum w godzinach popołudniowych
nie wcześniej niż w godzinę po dostaniu się
60-69 lat spożywają dziennie stosunkowo
do krwiobiegu. Czas osiągnięcia maksymal- i minimum w godzinach nocnych, stąd na-
najwięcej kofeiny  472 mg (odpowiednik
nego stężenia we krwi zależy od obecności leży oczekiwać, że taka sama porcja kofeiny
2,5 szklanki napoju z kawy mielonej),
w przewodzie pokarmowym treści pokar- spożywana w różnych porach doby będzie
natomiast osoby w wieku 20-29 lat spoży-
mowej oraz od dawki kofeiny. Zwiększone powodowała różne efekty, niezależnie od
wają jej stosunkowo najmniej, tj. 285 mg
stężenie kofeiny we krwi utrzymuje się przez tego, czy była spożyta w kawie, czy w innej
(odpowiednik 1,5 szklanki napoju z kawy
ok. 4 godziny. dostępnej formie (rys. 1.).
mielonej). Chronotyp, czyli cecha osobowo-
ści dzieląca ludzi na typy wieczorne czy po-
ranne, ma również związek z ilością i porą
spożywanej kofeiny. Osoby z chronotypem
wieczornym spożywają zazwyczaj więcej KOFEINA
kofeiny niż posiadające chronotyp poranny.
Zróżnicowane jest też spożywanie kofeiny
przez osoby palące i niepalące. Ustalono, że
osoby palące papierosy, w celu utrzymania
pożądanego poziomu czujności, potrzebują
większej dawki kofeiny niż osoby niepalące.
Wynika to z faktu, iż palenie papierosów
przyspiesza metabolizm kofeiny. To, że
WYDAJNOŚĆ
różne osoby, potrzebują różnych ilości kawy,
PRACY
do utrzymania odpowiedniego poziomu
czujności, wynika także ze zróżnicowania
osobniczej wrażliwości na kofeinę, czy
z wrodzonych cech fizjologicznych danej
osoby. Porównując ilości spożywanej kawy
(kofeiny) należy też uwzględniać to, czy
picie kawy jest sporadyczne, czy stanowi
RYTMIKA
SEN
element codziennego dodatku do poży-
OKOA
ODOBOWA
wienia.
Szybkość odczuwanych skutków spoży- (Balkin T. J. i wsp. .: On the importance of countermeasures in sleep and
performance models. Aviat Space Environ Med 2004, 75 (3, Suppl.): A155-157)
cia kofeiny zależy od sposobu jej podania.
Wykazano, że kofeina podawana w postaci Rys. 1. Wzajemne relacje między wydajnością pracy a snem, rytmiką okołodobową i spożyciem kofeiny
gumy do żucia wchłaniana jest w znacznie Fig. 1. Relationship between productiveness and sleeping, circadian rhythm and caffeine intake
11
BEZPIECZEC
STWO PRACY 5/2008
Naukowcy, badając obniżenie wydajności Pomimo wyraz
nych korzyści, włączenie poprawy czujności i wydajności pracy po
pracy wskutek narastania zmęczenia u osób  modułu zapobiegawczego działania kofeiny spożyciu kofeiny, w przeciwieństwie do osób
wykonujących pracę przy wymuszonej bez- do modelu przewidywania wydajności, nie kwalifikujących się do obszaru A, gdzie nie
jest proste. Wśród trudności do pokonania można oczekiwać pozytywnego działania
senności w porze nocy, stwierdzili, że jest
wymienia się indywidualne różnice doty- kofeiny z powodu ryzyka przekroczenia
ono największe, gdy okołodobowe rytmy
czące podatności na efekt braku snu i/lub optymalnej dawki i niskiej podatności na
fizjologiczne osiągają swoje minima (godziny
desynchronizację okołodobową, a także brak bezsenność. Dodatkowe komplikacje wyni-
wczesnoranne) i że kofeina znacząco osła-
skuteczności działania tej samej dawki kofeiny kają z tego, że pozycja poszczególnych osób
biała efekty zmęczenia w okołodobowym
[6]. Przykładowy model, zakładający, że efekt w każdym z ciągów nie musi być zawsze
nadirze wydajności [6].
poprawy sprawności działania po spożyciu taka sama. Dla przykładu, podatność na
Wpływ kofeiny na nastrój i sprawność
kofeiny zależy od dwóch zmiennych, tj. od bezsenność może zmieniać się wraz z wie-
działania jest powszechnie akceptowany.
tolerancji działania kofeiny i od podatności kiem oraz czasem ekspozycji na ograniczony
Wyniki wielu badań wykazały, że osoby
na bezsenność, przedstawia rys. 2. Na jego czas trwania snu. Odpowiedz
na stymulujące
przyjmujące kofeinę przejawiają większą
podstawie jest możliwe określenie grupy osób, działanie kofeiny czy minimalna efektywna
czujność, a także ich wydajność poprawia
u których można oczekiwać korzystnego dawka, mogą być różne w zależności od
się podczas wykonywania różnych zadań
skutku działania kofeiny. ilości kofeiny spożywanej dziennie.
oceniających sprawność umysłową. Zostało
U osób z niską podatnością na efekty Stworzenie modelu optymalizującego
to potwierdzone w badaniach, podczas
bezsenności, odpowiadających obszarom dawki kofeiny, który miałby być zalecany dla
których wykonywane były testy na czas
A i C, w modelu tym można  po spożyciu zwiększenia aktywności działań, jest w prak-
reakcji z wyborem, czy zadania polegające
kofeiny  oczekiwać istotnej poprawy wy- tyce trudne do zrealizowania ze względu na
na zapamiętywaniu [7]. W tych i innych ba-
dajności i czujności. Jednakże w skrajnych zbyt wiele okoliczności, w których nie jest
daniach wykazano, że stosunkowo niewielka
przypadkach u osób mieszczących się w ob- możliwe dokładne przewidywanie opty-
dawka kofeiny, np. 60 mg, odpowiadająca
szarze C zalecana dawka mogłaby okazać się malnej czujności i wydajności u danej osoby.
ilości kofeiny zawartej w filiżance kawy
zbyt mała, by poprawę wydajności uznać za Idealny model musiałby spełnić kryterium
rozpuszczalnej, czy dawka 32 mg zawarta
optymalną. U osób plasujących się w obsza- dostosowywania się do poszczególnych
w wielu standardowych napojach, może
rach A i B, z bardzo złą tolerancją kofeiny, osób, czyli modyfikowania np. takich pa-
poprawić czujność oraz wydajność. Zauwa-
można przewidywać wystąpienie skutków rametrów, jak indywidualna wrażliwość na
żono jednak, że efekt małej dawki  60 mg
negatywnych wynikających ze zbyt dużej brak snu i różne dawki kofeiny. Praktycznie,
kofeiny (zawartość kofeiny w filiżance kawy
dawki kofeiny. W przypadku osób z obszaru należałoby też w nim uwzględniać zarówno
rozpuszczalnej), jest widoczny w zależności
D, które cechuje dobra tolerancja kofeiny ilość kofeiny, jak i zwyczajowe pory jej spoży-
od rodzaju wykonywanego zadania, przy
i wysoka podatność na bezsenność można wania w ciągu dnia, czasową synchronizację
czym największą poprawę wyników obser-
spodziewać się najkorzystniejszych efektów spożycia z porą snu, wiek i stan psychofi-
wowano w zadaniach sprawdzających po-
ziom uwagi. W innych badaniach wykazano,
że mała  40 mg dawka kofeiny  wpływa
na potrawę nastroju, przyspieszenie czasu
reakcji, lecz nie stwierdzono, by wpływała na
Zła tolerancja
dokładność wykonywania zadań [7].
działania kofeiny
Wpływ kofeiny na wydajność
 a podatność organizmu na bezsenność
i tolerancję kofeiny
AB
Mała Duża
Ponieważ kofeina jest substancją ogólnie
podatność podatność
dostępną, podejmowane są próby powią-
na bezsenność na bezsenność
zania skutków jej działania z dobowym
modelem zmęczenia i wydajności. Korzyści
D
C
wzbogacające każdy taki model, przez prze-
widywanie skutecznego działania kofeiny,
są oczywiste. Taki model uwzględniałby
nie tylko działanie kofeiny w zakresie po-
prawy czujności i wydajności, ale dawałby
Dobra tolerancja
możliwość określania dawek kofeiny (ilość
działania kofeiny
i rozkład w czasie), które mogłyby zapewnić
optymalną czujność i wydajność w przypad-
(Balkin T. J. i wsp. .: On the importance of countermeasures in sleep and
ku jakiejkolwiek operacji związanej z bezsen-
performance models. Aviat Space Environ Med 2004, 75 (3, Suppl .): A155- 157)
nością i/lub desynchronizacją okołodobową,
Rys. 2. Model służący do przewidywania efektywności działania kofeiny w aspekcie poprawy wydajności pracy,
np. pozwalałyby operatorowi na świadome
w zależności od indywidualnej tolerancji kofeiny oraz podatności na efekty bezsenności [6]
spożywanie kofeiny w celu optymalizacji
Fig. 2. Model of predicting the effectiveness of caffeine intake with regard to productivity improvement in relation
to individual caffeine tolerance and sensitivity to sleepiness [6]
bezpieczeństwa i produktywności.
12
BEZPIECZEC
STWO PRACY 5/2008
zyczny danej osoby oraz fazę okołodobo- skuteczność około 200 mg kofeiny (tyle ile dłużonego czuwania, poprawia niską w ciągu
wych rytmów czujności, czas trwania snu wypijamy w szklance kawy mielonej) w po- nocy sprawność funkcji poznawczych, pod-
czy deficyt snu przy wielogodzinnym okresie konywaniu nocnego spadku sprawności nosi temperaturę ciała oraz poziom ciśnienia
bezsenności [6]. poznawczej [8]. krwi [8]. Ten pozytywny efekt działania kofe-
Przedłużone czuwanie, praca w nocy, iny nie znajduje potwierdzenia w odniesieniu
bez stosowania jakichkolwiek środków po- do wszystkich zadań, jakie są wykonywane
Wpływ kofeiny na czujność i sprawność
budzających powoduje wzrost subiektywnej w nocy przy wydłużonym okresie czuwania.
podczas pracy w nocy
senności oraz spadek czujności. Istnieje wiele Wyniki badania przeprowadzonego wśród
Noc jest naturalną porą snu, zatem kiedy
dowodów na to, że senność, monotonia oraz żołnierzy wykazały, że choć spożycie więk-
człowiek zmuszony jest nocą do czuwania,
zmęczenie mogą mieć poważny wpływ na szej dawki  600 mg kofeiny jest skuteczną
musi liczyć się z problemem osłabionej
wykonywanie takich kompleksowych zadań, strategią przedłużania okresu sprawności
sprawności psychomotorycznej i poznaw-
jak prowadzenie samochodu czy pilotowanie podczas całonocnego wykonywania zadań
czej. Sprawność ta wykazuje znaczny
samolotu. W grupach osób, które wykonują w warunkach polowych, przy przedłużonym
spadek w nocy, największy zazwyczaj przed
prace ograniczające lub skracające czas snu, okresie czuwania, to nie wpływa na dokład-
świtem. Wśród pracowników nocnych jed-
ność strzelania. Zaobserwowano natomiast
jak policja, strażacy czy żołnierze, często
nym z powszechnych sposobów radzenia
poprawę sprawności żołnierzy podczas
spożycie kofeiny w celu podtrzymania
sobie z tym problemem, a także z towarzy-
6-kilometrowego biegu [10].
sprawności funkcji poznawczych mogłoby
szącą sennością, jest stosowanie środków
teoretycznie okazać się skutecznym środ- To ostatnie stwierdzenie potwierdza fakt,
pobudzających, z których najszerzej stoso-
że kofeina jest środkiem pobudzającym
kiem zapobiegawczym.
wanym, o udowodnionej skuteczności jest
energetycznie. W licznych badaniach po-
Zaobserwowano, że pomimo braku snu,
kofeina. Z tego też powodu prowadzone są
twierdzono, że im dłuższy jest czas wysiłku
poziom sprawności funkcji poznawczych po
badania naukowe nad oceną skuteczności
wytrzymałościowego (np. bieg czy pływanie
stopniowym spadku w ciągu nocy, zaczyna
możliwie niskich i z medycznego punktu
na dystansie 1500 m, jazda na rowerze
wzrastać w póz
nych godzinach porannych.
widzenia bezpiecznych dawek kofeiny
przez 1 godz., przełajowy bieg narciarski
Ta tendencja, w kształcie litery U, wynika
umożliwiających utrzymanie odpowiednio
z rytmiki okołodobowej funkcji poznaw- na dystansie 21 km), tym większe działanie
wysokiego poziomu sprawności poznaw- czych, temperatury ciała, ciśnienia tętniczego
wspomagające kofeiny. Nie potwierdzono
czej podczas przedłużonego czuwania. tego działania w przypadku wysiłków bardzo
krwi i innych parametrów określających
Uczestnikami badań są między innymi krótkich i intensywnych [3].
sprawność psychofizyczną (por. rys. 3.) [9].
Zaobserwowano, że pracownicy zmiany
piloci i kierowcy transportu drogowego,
Wykazano, że przyjmowanie relatywnie
nocnej, aby pokonać senność przyjmują,
czyli osoby wykonujące odpowiedzialne niewielkich dawek (200 mg) kofeiny około
stosunkowo większe, dawki kofeiny (5  6
i niebezpieczne zawody w ciągu całej godziny 23:00 pomaga, chociaż na krótko,
filiżanek kawy = ok. 500 mg kofeiny) i czę-
doby. W wielu badaniach potwierdzono w utrzymywaniu sprawności podczas prze-
ściej niż pracownicy dzienni. Stąd zaistniała
potrzeba oceny, względnej skuteczności
działania niewielkich dawek kofeiny. Stwier-
Fizjologiczna krzywa zdolności do pracy
dzono, że w celu podtrzymania odpowiednio
wysokiego poziomu wydajności pracy wy-
9
konywanej podczas pojedynczej bezsennej
Zwyczajowa pora snu
8
nocy, wystarczy dawka około 200 mg kofeiny
7
podana w odstępach 2-godzinych. Dawka ta
6
okazała się najskuteczniejsza w utrzymaniu
5
4
sprawności przez cały 6-godzinny okres
3
czuwania przypadającego między godziną
2
03:00 a 09:00 [5].
1
W innych badaniach oceniano wpływ
0
-1 czterech 65-mg dawek kofeiny podawanych
-2
co godzinę (odpowiednik jednorazowej
-3
około 200-mg dawki kofeiny) uznając, że
-4
odzwierciedla to najpowszechniejszy spo-
-5
sób przyjmowania kofeiny w formie kawy.
-6
-7
Potwierdziły to uzyskane wyniki. W ciągu
-8
5-godzinnego okresu aktywności dziennej,
-9
liczonego od spożycia pierwszej dawki,
12 14 18 22 02 06 10 12
stwierdzono poprawę czuwania i czasu
Czas (godziny zegarowe)
reakcji w odniesieniu do grupy osób, które
nie spożywały kofeiny [2].
Rys. 3. U człowieka pracującego w ciągu dnia i sypiającego nocą zdolność do pracy określa tzw. krzywa Lehmanna.
Inny zespół naukowców, prowadząc
Tłumaczy ona między innymi, kiedy w ciągu doby ma miejsce zwiększona wrażliwość człowieka na zmęczenie,
badania tylko w dzień, zainteresowany był
większa jest możliwość popełniania błędów, a w związku z tym większe ryzyko wypadków w pracy [9]
ustaleniem na ile spożywana kofeina może
Fig. 3. Lehman s curve of the work ability  on which the increase of fatigue sensitivity, possibilities of making
zapobiegać spadkowi czujności i spowolnie-
errors and risk multiplication are indicated [9]
13
BEZPIECZEC
STWO PRACY 5/2008
niu czasu reakcji w porze wczesnopopołu-
dniowej. Stwierdzono, że trzy dawki kofeiny
Czas reakcji na sygnał świetlny
światło czerwone
(1,2 mg/kg) podane w napoju owocowym,
(X 10-2) Jakość wykonania
o godz. 10:15, 11:30 i 13:00 przyczyniły się do
zadania
Zwyczajowa pora snu
istotnej poprawy znacznego spowolnienia
50
czasu reakcji obserwowanego w zwyczajo-
ZA
A
wej porze obiadowej [5]. Na rys. 4. przedsta-
47
wiono wpływ kofeiny zawartej w szklance
kawy rozpuszczalnej na czas reakcji na
44
światło czerwone kierowców zawodowych,
w dobie z 24-godzinną aktywnością.
41
Hałas i kofeina
a sprawność kierowcy
38
* * * * * * * * * * *
W warunkach rzeczywistego kierowania
DOBRA
pojazdem hałas jest jednym z elementów
35
ryzyka zawodowego kierowcy. Przepro- 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 1 2 3 4 5 6 7
czas (godz. zegarowe)
wadzono badania równoczesnego wpływu
kofeiny oraz hałasu na nastrój, sprawność bez kawy
* p<0,05 (test kolejności par Wilcoxona)
z kawą
umysłową oraz funkcjonowanie układu ser-
cowo-naczyniowego kierowcy. Stwierdzono,
Rys. 4. Wpływ kofeiny zawartej w szklance kawy rozpuszczalnej, na czas reakcji na światło czerwone kierowców
że osoby eksponowane na działanie hałasu
zawodowych, w dobie z 24-godzinną aktywnością. Badania własne (projekt wieloletni CIOP-PIB)
(75 dB) odczuwały większy niepokój i miały
Fig. 4. The influence of caffeine in a cup of a instant coffee on response to red light in professional drivers, in day
znacznie wyższe ciśnienie rozkurczowe krwi
and night activity. The authors own results
pod koniec sesji testowej w porównaniu
z osobami wykonującymi te same zadania [5] G. H. Kamimori, D. Johnson, D. Thorne, G. Belenky
z jakiegoś powodu nie mogą spożywać
Multiple caffeine doses maintain vigilance during early
w ciszy. Hałas nie wpływał na pogorszenie
kofeiny, naukowcy proponują żucie gumy
morning operations.  Aviation Space Environ. Med. ,
wyników większości wykonywanych zadań,
w celu poprawy sprawności działania w cią- 2005, 76: 1046-1050
jednak pod koniec badania, stwierdzono jego
[6] T. J. Balkin, G. H. Kamimori, D.P. Redmond, R. M.
gu dnia oraz czujności i koncentracji przy
Vigneulle, D. R.Thorne, G. Belenky, N. J. Wesensten
negatywny wpływ na wykonanie zadania
wykonywaniu zadań podczas przedłużającej
On the importance of countermeasures in sleep and
sprawdzającego zachowanie czujności.
się bezsenności w nocy. Wykazano, że żucie
performance models.  Aviation Space Environ. Med. ,
Podanie kofeiny w połączeniu z hałasem 2004, 75 (3, Suppl.): A155-157
gumy bez smaku i zapachu, przez 15 minut
[7] A. P. Smith, W. Sturgess, J. Gallagher Effects of a low
nie zmodyfikowało uzyskanych wyników
w godzinnych odstępach, pozwala utrzymać
dose of caffeine given in different drinks on mood and
testów. Można stąd wnosić, iż pojedyncza
czujność oraz poprawia sprawność w za-
performance.  Hum. Psychopharmacol. Clin. Exp. ,
dawka kofeiny, odpowiadająca spożywanej
1999, 14: 473-482
kresie funkcji poznawczych na tym samym
zwyczajowo, nie zwiększa ani nie zmniejsza [8] Y. Dagan, J.T. Doliansky Cognitive performance
poziomie, co wypicie napoju zawierającego
during sustained wakefulness: a low dose of caffeine
skutków hałasu. Odmienna sytuacja ma
200 mg kofeiny [11].
is equally effective as Modafinil in alleviating the noc-
miejsce w warunkach niskiego pobudzenia,
turnal decline.  Chronobiology International , 2006,
23(5): 973-983
tj. w ciszy. Zauważono, wówczas pozytywne
PIŚMIENNICTWO
[9] G. Lehmann Praktyczna fizjologia pracy. PZWL,
działanie kofeiny, uznając ją za właściwy [1] J.A. Horne, L.A. Reyner Sleepiness of drivers.  J. Sleep
Warszawa 1966
Res. , 1995, 4, Suppl. 2: 23-29
sposób na utrzymanie odpowiedniego
[10] T.M. McLellan, G.H. Kamimori, D.M. Voss, D.G. Bell,
[2] C.F. Brice, A.P Smith Factors associated with caffeine
poziomu sprawności operacyjnej i bezpie-
K.G. Cole, D. Johnson Caffeine maintains vigilance
consumption.  International Journal of Food Sciences
czeństwa [7]. and improves run times during night operations for
and Nutrition , 2002, 53, 55-64
special forces.  Aviation Space Environ. Med. , 2005,
[3] T. Graham Kofeina i kawa: użyteczny dodatek diete-
76 (7): 647-654
tyczny?  Medicina Sportiva , 2000, 4(2): 125-138
Kawa, ale nie dla wszystkich
[11] M. Kohler, A. Pavy, C. Van Den Heuvel The effects
[4] B.H. Jacobson, B. J. Bouher Caffeine consumption by
of chewing versus caffeine on alertness, cognitive per-
Kofeina powoduje działania uboczne
selected demographic variables. Health values.  J. Health
formance and cardiac autonomic activity during sleep
tylko w przypadku spożywania zbyt dużych Behav. Educ. Prom. , 1991, 15: 49-55
deprivation.  J. Sleep Res. 2006, 15: 358-368
dawek. Stwierdzono, że przekroczenie dawki
250 mg (odpowiednik 5 łyżeczek standardo- Kofeina
Publikacja opracowana na podstawie
wej kawy rozpuszczalnej) może powodować wyników uzyskanych w ramach programu
Inne produkty zawierające kofeinę:
wieloletniego pn.  Dostosowywanie wa-
tachykardię (przyspieszenie częstości odde- " czekolada mleczna  batonik 170 g 25 mg
" kawa espresso  filiżanka 35 ml 40 mg runków pracy w Polsce do standardów Unii
chu), przejściowe nadciśnienie, podenerwo-
" herbata  kubek 280 ml 50 mg
Europejskiej , dofinansowywanego w latach
" Saridon (lek)  1 tab. 50 mg
wanie, nadmierne pobudzenie, niepokój oraz
" coca-cola  but. 0,7 l 57 mg 2005-2007 w zakresie badań naukowych
" kawa parzona  kubek 355 ml 200 mg
bezsenność [8].
i prac rozwojowych przez Ministerstwo
Głównymi zaletami kofeiny w porówna-
Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Główny
Ziarna kawy robusta (tańszej) zawierają
prawie dwa razy tyle kofeiny co ziarna kawy arabika.
koordynator: Centralny Instytut Ochrony
niu z innymi środkami pobudzającymi jest to,
Pracy  Państwowy Instytut Badawczy
że nie jest lekiem, jest produktem niedrogim
Wg T.R.Reid, National Geographic 2005, 64(1): 11 -39.
i powszechnie dostępnym. Dla tych, którzy
14