USTALANIE LOKALIZACJI I DOBÓR PARAMETRÓW PRZEJŚĆ
DLA ZWIERZ
T  PROBLEMY I  DOBRE PRAKTYKI
W PROJEKTOWANIU
Mgr Rafał T. Kurek
Uniwersytet im. A. Mickiewicza
Mgr Daniel Maranda
Biuro Ekspertyz i Projektów budownictwa Komunikacyjnego EKKOM
1. Wpływ dróg na dziko \
yjące zwierzęta.
Współczesna infrastruktura komunikacyjna oddziaływuje znacząco
i wszechstronnie na dziko \
yjącą faunę. Intensywność, skala i ekologiczne
znaczenie tego oddziaływania wynikają bezpośrednio z lokalizacji
i liniowego charakteru inwestycji, przyjętych rozwiązań konstrukcyjnych
oraz natÄ™\
enia ruchu pojazdów w fazie eksploatacji.
Negatywne oddziaływania dróg mo\
na podzielić na:
a) bezpośrednie (oddziaływanie na osobniki i ich populacje),
które powodują:
- całkowite zahamowanie lub utrudnianie przemieszczania się zwierząt
w poprzek drogi;
- śmiertelność zwierząt w wyniku kolizji z pojazdami;
b) pośrednie (oddziaływanie na warunki siedliskowe), które powodują:
- przerywanie ciągłości strukturalnej korytarzy migracyjnych
(ekologicznych) oraz siedlisk;
- zniszczenie siedlisk fauny i pogorszenie warunków jej egzystencji
w zasięgu istniejącej infrastruktury oraz w strefie podwy\
szonego
stÄ™\
enia emisji związanych z ruchem pojazdów;
- ułatwienie ekspansji gatunków synantropijnych.
JednÄ… z najpowa\
niejszych ekologicznych konsekwencji rozwoju
infrastruktury drogowej jest uniemo\
liwienie swobodnego przemieszczania
siÄ™ zwierzÄ…t, czyli powstanie zjawiska bariery ekologicznej. W wyniku
funkcjonowania tych barier dochodzi do szeregu negatywnych skutków
ekologicznych, z których większość wynika z trwałego podziału obszarów
siedliskowych zwierzÄ…t na mniejsze fragmenty z utrudnionym kontaktem
pomiędzy organizmami je zamieszkującymi. Fragmentacja pociąga
za sobÄ…:
a) izolację populacji zwierząt oraz ich obszarów siedliskowych;
b) ograniczenie mo\
liwości wykorzystywania areałów osobniczych 
poprzez zahamowanie migracji zwiÄ…zanych ze zdobywaniem po\
ywienia,
szukaniem miejsc schronienia;
c) ograniczenie i zahamowanie migracji i wędrówek dalekiego zasięgu oraz
zahamowanie ekspansji gatunków i kolonizacji nowych siedlisk;
d) ograniczenie przepływu genów i obni\
enie zmienności genetycznej
w ramach populacji;
e) zamieranie lokalnych populacji i w efekcie obni\
enie bioró\
norodności
obszarów przeciętych drogami.
Podstawowym czynnikiem kształtującym powstanie bariery fizycznej dla
przemieszczajÄ…cych siÄ™ zwierzÄ…t jest modyfikacja naturalnej rzez
by terenu
przez prowadzenie niwelety drogi na wysokich nasypach lub w głębokich
wykopach oraz grodzenie dróg. W przypadku dróg pozbawionych ogrodzeń
ochronnych, wysokość deniwelacji i kąt nachylenia skarp decydują
o obecności i skali oddziaływania bariery fizycznej. Progowe wartości
deniwelacji powodujÄ…ce znaczÄ…ce ograniczenie przemieszczania siÄ™
zwierząt przedstawiają są następujące [1]:
a) dla bezkręgowców (bez zdolności do aktywnego lotu), płazów, gadów
i małych ssaków - nasypy o wysokości > 1,0 m i wykopy
o głębokości > 1,5 m;
b) dla wszystkich grup i gatunków zwierząt naziemnych z du\
ymi ssakami
włącznie  nasypy o wysokości > 2,0 m i wykopy o głębokości > 3,0
m.
W ka\
dym z powy\
szych przypadków dotyczy to skarp o nachyleniu
większym ni\
1:2;
Modyfikacje rzez
by terenu powy\
ej podanych wartości powodują
ograniczenie przemieszczania siÄ™ w takim stopniu, \
e jedynie pojedyncze
osobniki będą podejmowały próby przekraczania drogi a większość
zwierząt będzie przemieszczała się wzdłu\
podstawy nasypów i wzdłu\

górnych krawędzi wykopów.
2. Przejścia dla zwierząt  funkcje, znaczenie ekologiczne,
podstawowe typy konstrukcji.
Przejścia dla zwierząt są podstawową metodą minimalizacji
barierowego oddziaływania dróg na dzikie zwierzęta. Spełniają one dwie
podstawowe funkcje:
a) stwarzajÄ… warunki umo\
liwiające bytowanie tych zwierząt, których
areały osobnicze przecina droga  zwierzęta muszą mieć
mo\
liwość korzystania ze środowisk poło\
onych po obu stronach
drogi;
b) umo\
liwiają migracje, wędrówki i dyspersję osobnikom
przemieszczajÄ…cym siÄ™ na du\
e odległości - kluczowa funkcja
przejść dla zwierząt, wa\
na szczególnie dla ochrony rzadkich
gatunków o du\
ych wymaganiach przestrzennych.
Skuteczność przejść dla zwierząt zale\
y od wielu czynników,
które nale\
y uwzględnić na etapie projektowania, budowy i u\
ytkowania
drogi. Najwa\
niejsze z nich to:
- właściwa lokalizacja przejść;
- odpowiednie zagęszczenie obiektów;
- dobranie właściwego typu i parametrów przejścia do sytuacji
przestrzennej, ekologicznej oraz gatunków zwierząt, jakim przejście ma
słu\
yć;
- zró\
nicowanie rodzajów przejść występujących w sąsiedztwie,
tak by wszystkie gatunki (o ró\
nych wymaganiach) mogły przekraczać
drogÄ™;
- odpowiednie zagospodarowanie (aran\
acja) terenu na najściach
i dojściach do przejść oraz na ich powierzchni;
- czas realizacji obiektu i stopień zmian terenu w okresie budowy;
- właściwe utrzymanie i ochrona przejść.
Przejścia dla zwierząt mo\
na ogólnie podzielić na:
a) przejścia po powierzchni drogi (nie ogrodzone fragmenty drogi);
b) przejścia dolne - zlokalizowane pod drogą (Fot. 2),
c) przejścia górne - zlokalizowane nad drogą (Fot. 1).
Fot. 1. Przykład optymalnego rozwiązania przejśćia górnego
  zielony most przy drodze B33 w Niemczech.
Fot. 2. Przykład optymalnego przejścia dolnego pod estakadą
 autostrada A98 w Niemczech.
Niektóre typy przejść dla zwierząt oprócz funkcji ekologicznych mogą
równie\
częściowo spełniać funkcje gospodarcze. Z tego względu mo\
na
podzielić je na dwie kategorie:
a) przejścia samodzielne - przeznaczone wyłącznie do celów
ekologicznych;
b) przejścia zespolone  budowane przy zało\
eniu mo\
liwości ich
wykorzystywania tak\
e dla innych celów, w tym gospodarczych.
3. Optymalny model ustalania lokalizacji przejść dla zwierząt.
Ustalanie lokalizacji przejść dla zwierząt powinno przebiegać w dwóch
etapach:
- etap I - określenie lokalizacji obszarów konfliktowych przebiegu drogi
z przebiegiem korytarzy ekologicznych (migracyjnych fauny)
oraz z rozmieszczeniem obszarów siedliskowych fauny;
 etap II - szczegółowe określenie lokalizacji projektowanych obiektów 
na podstawie wielokryterialnej waloryzacji krajobrazu pod kÄ…tem
mo\
liwości przemieszczania się zwierząt.
W etapie II zaleca się uwzględnienie następujących czynników:
- przebieg lokalnych szlaków migracyjnych ssaków kopytnych w zasięgu
ich areałów osobniczych  przede wszystkim w odniesieniu do jelenia
i sarny;
- rzez
ba terenu  odpowiednio du\
e deniwelacje sprzyjajÄ… optymalnemu
wkomponowaniu obiektów w przestrzeń krajobrazową;
- obecność i rozmieszczenie naturalnych struktur przestrzennych
sprzyjających migracjom fauny  niektóre struktury biotyczne (np. ciągi
gęstych zakrzaczeń, śródleśne obszary łąk o liniowym przebiegu,
wydłu\
one obszary podmokłe etc.) oraz abiotyczne (np. jary i wąwozy,
wały ziemne etc.) powodują ukierunkowanie przemieszczania się zwierząt;
- układ sieci hydrograficznej  doliny oraz strefy brzegowe cieków a tak\
e
brzegi zbiorników wodnych są często wykorzystywane i penetrowane przez
zwierzęta, powodując ukierunkowanie ich przemieszczania się;
4. Charakterystyka parametrów przejść dla zwierząt
oraz podstawowe błędy popełniane przy ich projektowaniu.
4.1 Przejścia po powierzchni drogi.
Jest to najprostsze przejście polegające na pozostawieniu
bez ogrodzenia fragmentu drogi. Minimalna szerokość przejścia to 200 m,
zalecana  powy\
ej 500 m. Droga na odcinku takiego przejścia musi
przebiegać w poziome otaczającego ją terenu lub tylko nieznacznie ró\
nić
się wysokością i nie mo\
e posiadać oświetlenia i barier ochronnych.
Odcinek drogi powinien być posiadać trwałe ograniczenie prędkości jazdy
(50 km/h). Tego typu rozwiÄ…zanie charakteryzuje siÄ™ niewielkÄ…
skutecznością ze względu na nieprzestrzeganie ograniczenia prędkości
przez kierowców w większości przypadków. Ponadto przejście takie mo\
e
być lokalizowane na drogach o niewielkim obcią\
eniu ruchem nie
przekraczającym 6000 pojazdów na dobę [3] oraz na drogach, które nie
są zlokalizowane na przecięciach z korytarzami migracji o znaczeniu
krajowym i międzynarodowym.
4.2 Przejścia górne.
a) Most krajobrazowy.
Jest to przejście nad drogą w formie wiaduktu o efektywnej szerokości
w najwÄ™\
szym miejscu co najmniej 80 m [2]. Szerokość przejścia
zwiększająca się płynnie (lejkowato) w kierunku podstawy najść w obu
kierunkach tworząc kształt podwójnej paraboli w rzucie pionowym.
b) Du\
e przejście górne, tzw. zielony most.
Przejście w formie wiaduktu nad drogą. Budowa takich przejść jest
zalecana przede wszystkim dla przemieszczania siÄ™ du\
ych ssaków
kopytnych (jeleń, łoś). Szerokość w najwę\
szej, środkowej części wynosi
35 80 m [2] i powinna zwiększać się płynnie (lejkowato) w kierunku
podstawy najść, w obu kierunkach.
Najczęściej występujące błędy podczas projektowania przejść
górnych:
- przyjęcie zbyt małej szerokości  poni\
ej wymiarów akceptowalnych
przez poszczególne gatunki zwierząt (Fot. 3);
- zbyt du\
y kąt nachylenia powierzchni przejść i obszarów najść 
w efekcie brak widoczności drugiej strony drogi (Fot. 3);
Fot. 3. Przejście górne o zbyt małej szerokości, dodatkowo z brakiem widoczności
obszaru po drugiej stronie drogi (autostrada A4).
- zbyt mały kąt rozwarcia nasypów najść oraz złe wkomponowanie
w otoczenie  w efekcie ograniczenie dostępu zwierząt do przejścia (Fot.
4).
Fot. 4. Zbyt strome i \
le ukształtowane nasypy najść do przejścia
oraz martwe nasadzenia roślinności osłonowo-naprowadzającej (DK nr 5).
- lokowanie w bezpośrednim sąsiedztwie przejść zbiorników
ekologicznych1 i innych elementów odwodnienia  w efekcie utrudniony
dostęp zwierząt do obiektu oraz działanie odstraszające;
- wykorzystanie gruntów pochodzących z wykopów zamiast gleby
urodzajnej  niska skuteczność wysiewów i sadzenia roślin (głównie
przesychanie) (Fot. 4);
- brak odpowiedniego kształtowania warunków osłonowych  najczęściej
tylko wysiew traw, brak dodatkowego wysadzania bylin, krzewów i drzew,
1
Zbiorniki odparowujÄ…ce, retencyjne itp.
co powoduje ograniczenie bazy pokarmowej i schronień dla małych
i średnich zwierząt;
- wykorzystanie obcych geograficznie gatunków roślin  zagro\
enie
przenikania ekspansywnych gatunków do naturalnych biocenoz.
4.3 Przejścia dolne.
a) Przejście dolne du\
e pod estakadÄ….
RozwiÄ…zanie tego typu polega na poprowadzeniu drogi nad
powierzchniÄ… terenu, na estakadzie, przy przekraczaniu poprzecznych,
rozległych obni\
eń terenu, związanych zwykle z ciekami wodnymi.
Najskuteczniejsze rozwiÄ…zanie zwiÄ…zane jest z zachowaniem ekologicznej
ciągłości dolin rzecznych. Optymalne przejście charakteryzuje się
następującymi parametrami (w obszarze dostępnym dla zwierząt) [2]:
wysokość od powierzchni terenu e" 5 m, rozstaw przęseł > 15 m,
zachowanie istniejącej roślinności pod estakadą ewentualnie jej
odtworzenie przez nowe nasadzenia.
b) Przejścia dolne du\
e.
Są to przejścia w formie wiaduktu pod drogą (w nasypie drogowym)
o przekroju prostokątnym lub eliptycznym. Budowa takich przejść jest
zalecana przede wszystkim dla przemieszczania siÄ™ du\
ych ssaków
kopytnych. Minimalne wymiary (światło) to [2]: szerokość e" 15 m,
wysokość e" 3,5 m, współczynnik względnej ciasnoty2 e" 1,5, w przypadku
dróg dwujezdniowych zaleca się stosowanie doświetlenia powierzchni
przejścia przez stosowanie otworów lub szczelin doświetleniowych w pasie
dzielącym jezdnie  jeśli umo\
liwia to konstrukcja obiektu.
c) Przejścia dolne średniej wielkości.
Konstrukcja takiego przejścia jest podobna do przejścia du\
ego; ró\
ni
się tylko wymiarami. Przejście jest przeznaczone przede wszystkim dla
2
Współczynnik względnej ciasnoty jest to iloczyn wysokości i szerokości przejścia podzielony przez jego
długość zgodnie z Rozporządzeniem MTiGM [4].
średnich ssaków kopytnych. Minimalne wymiary są następujące [2]:
szerokość e" 6 m, wysokość e" 2,5 m, współczynnik względnej ciasnoty
e" 0,7. W przypadku dróg dwujezdniowych zaleca się doświetlenia
powierzchni przejścia przez stosowanie otworów lub szczelin
doświetleniowych w pasie dzielącym  jeśli pozwala na to konstrukcja
obiektu.
Najczęściej występujące błędy podczas projektowania du\
ych
i średnich przejść dolnych:
- stosowanie zbyt małego światła obiektów - poni\
ej wymiarów
akceptowalnych przez poszczególne gatunki (zwłaszcza jeleniowate)
(Fot. 5);
Fot. 5. Przejście dołem dla zwierząt średnich (sarna) o zbyt małym świetle
(droga ekspresowa S-69).
- zawÄ™\
anie efektywnej szerokości płyty pomostu przez przyczółki
ze skarpami oporowymi na ich powierzchni  co powoduje ograniczanie
światła obiektów i dostępu zwierząt;
- umacnianie skarp oporowych przyczółków materiałami betonowymi (np.
a\
urowymi płytami) bez przykrycia warstwą gruntu  odstraszający
wpływ na zwierzęta;
- odsłonięcie powierzchni konstrukcyjnych przyczółków (Fot. 6);
- lokowanie na powierzchni przejść i w bezpośrednim sąsiedztwie
widocznych na powierzchni gruntu elementów odwodnienia
i infrastruktury towarzyszącej (Fot. 7)  odstraszający wpływ
na zwierzęta;
- brak osłonowych nasadzeń roślinności w obszarach wejściowych
odstraszający wpływ na zwierzęta;
- lokowanie w bezpośrednim sąsiedztwie przejść zbiorników ekologicznych
i innych elementów odwodnienia, co utrudnia dostęp zwierząt
do obiektu;
- brak struktur roślinnych naprowadzających zwierzęta do przejścia;
- wykorzystywanie gruntów pochodzących z wykopów zamiast gleby
urodzajnej  w efekcie niska skuteczność wysiewów i nasadzeń roślin
(podatność na przesychanie);
Fot. 6. Betonowe umocnienia przyczółków  element odstraszający zwierzęta
(autostrada A2).
Fot. 7. Urządzenia podczyszczające widoczne w obszarze przejścia
(DK nr 11, obwodnica Piły).
- częsta obecność odpadów budowlanych (gruz, resztki materiałów) 
odstraszający wpływ na zwierzęta;
- wykorzystywanie gruboziarnistych surowców w umacnianiu powierzchni
przejść, co utrudnia dostęp zwierząt (głównie małych).
d) Przejścia dolne małe
Są to przejścia w formie przepustu pod drogą. Obiekt przeznaczony
jest głównie dla małych ssaków. Minimalne wymiary są następujące [2]:
szerokość e" 2 m, wysokość e" 1,5 m, współczynnik względnej ciasnoty
e" 0,07. Powierzchnia przejścia powinna być pokryta materiałem
pochodzenia naturalnego (piasek, drobny \
wir).
e) Przejścia dla płazów
Przejście o prostokątnym (zalecanym) lub eliptycznym przekroju
w postaci przepustu pod drogą. Przejścia jest lokalizowane na szlakach
sezonowych migracji płazów. Powinny się składać z grupy 2-4 przepustów
poło\
onych w odległościach co 50 m. Przejścia te są wykorzystywane
prawie wyłącznie przez płazy. Wymiary minimalne to: szerokość 1,0 m,
wysokość 0,75 m [2]. Przepusty są zintegrowane z systemem płotków
ochronno-naprowadzających i wykonane z prefabrykatów betonowych
w kształcie litery  C o wysokości: 40-60 cm. Powierzchnia przejścia
powinna być pokryta materiałem pochodzenia naturalnego (piasek, drobny
\
wir).
Najczęściej występujące błędy podczas projektowania małych
przejść dolnych i przejśc dla płazów:
- zastosowanie zbyt małego światła obiektów  poni\
ej wymiarów
akceptowalnych przez poszczególne gatunki;
- brak płynnego połączenia powierzchni przejścia z otoczeniem,
co utrudnia dostęp zwierząt (Fot. 8);
Fot. 8. Brak płynnego połączenia wylotów przepustu z otoczeniem.
- lokowanie w bezpośrednim sąsiedztwie przejść zbiorników ekologicznych
i innych elementów odwodnienia (podobnie jak w przypadku wcześniej
opisanych przejść du\
ych i średnich), co utrudnia dostęp zwierząt do
obiektu oraz działa odstraszająco;
- brak osłonowych nasadzeń roślinności przy wylotach;
- brak warstwy gruntu mineralnego w przypadku obiektów o przekroju
kolistym i owalnym, co utrudnia dostęp zwierząt.
4.4 Przejście dolne zespolone.
Są to obiekty pod drogą, w nasypie, budowanye głównie dla celów
gospodarczych i dodatkowo pełniące funkcje ekologiczne. Wyró\
nia siÄ™
następujące rodzaje tych obiektów:
a) Poszerzone mosty dla średnich i du\
ych cieków wodnych.
Przeznaczone głównie dla przemieszczania się du\
ych i średnich
ssaków. Poszerzonym mostem nale\
y objąć szeroki pas brzegu powy\
ej
poziomu zalewania - najlepiej po obu stronach cieku. Minimalne wymiary
(dla jednego brzegu) [2]: wysokość e" 3,5 m  dla potoków i małych rzek
e" 5 m  dla du\
ych rzek; zaś szerokość powinna być większa
od szerokości cieku. Powierzchnia przeznaczona dla zwierząt powinna mieć
naturalne pokrycie, w tym warstwÄ™ gleby urodzajnej w strefie
nasłonecznionej, gdzie nale\
y stosować nasadzenia krzewów oraz dopuścić
spontaniczny rozwój roślinności zielnej i bylin. W przypadku dróg
dwujezdniowych zaleca się stosowanie doświetlenia powierzchni przejścia
podobnie jak opisano poprzednio.
b) Przejścia dolne zespolone z drogą dla zwierząt du\
ych
i średnich.
Droga zlokalizowana na powierzchni przejścia o niewielkim natę\
eniu
ruchu  mo\
e słu\
yć co najwy\
ej do obsługi dojazdów do pojedynczych
zabudowań lub przysiółków wiejskich. Nawierzchnia drogi nie mo\
e być
utwardzana asfaltem i betonem; dopuszcza siÄ™ umacnianie nawierzchni
kruszywami naturalnymi. Minimalne wymiary (strefy przeznaczonej dla
zwierząt) [2]: wysokość e" 3,5 m  dla zwierząt du\
ych, e" 3,0 m  dla
zwierząt średnich; szerokość e" 8,0 m. W przypadku dróg dwujezdniowych
zaleca się stosowanie doświetlenia powierzchni przejścia.
c) Przejścia (przepusty) zespolone z ciekami wodnymi
dla zwierząt małych i płazów
Ciek wodny (strumień, kanał, rów) powinien być zlokalizowany
w centralnej części przekroju przepustu. Wymiary [2]: wysokość e" 1,0 m
(zalecana e" 1,5 m), szerokość równa potrójnej szerokości cieku wodnego.
Najczęstsze błędy występujące przy projektowaniu przejść
górnych i dolnych zespolone z drogami:
- stosowanie asfaltowej nawierzchni drogi  odstraszający wpływ
na zwierzęta;
- nieodpowiednio umocnione nawierzchnie dróg tłuczniowych, szutrowych,
co prowadzi do rozsypywania materiału na pobocze i przez to utrudnia
rozwój roślinności;
- lokowanie barier energochłonnych, znaków drogowych i innych obiektów
bezpieczeństwa i sterowania ruchem na powierzchni i w sąsiedztwie
przejść - odstraszający wpływ na zwierzęta (Fot. 9);
- pozostałe błędy wskazane wcześniej dla przejść górnych/dolnych.
Fot. 9. Element obcy w postaci bariery energochłonnej odstraszający zwierzęta
(autostrada A2).
Najczęstsze błędy występujące przy projektowaniu przejść
dolnych zespolone z ciekami wodnymi:
- umacnianie koryt cieków z wykorzystaniem betonu, co zniechęca
zwierzęta do korzystania z tego typu obiektów;
- zbyt małe światło obszaru przeznaczonego dla zwierząt, zwłaszcza
szerokość obszarów powy\
ej strefy zalewania, co utrudnia dostęp
zwierzÄ…t;
- w przypadku przepustów  brak suchych półek powy\
ej strefy zalewania
płynnie połączonych z otoczeniem, co utrudnia dostęp zwierząt (Fot. 10);
- pozostałe błędy wskazane wcześniej dla przejść dolnych.
Fot. 10. Brak suchych półek w przepuście wypełnionym wodą uniemo\
liwia wykorzystanie obiektu przez zwierzęta
(autostrada A2).
5. Podsumowanie
Przejścia dla zwierząt są najlepszym rozwiązaniem minimalizującym
oddziaływanie inwestycji liniowych na populacje zwierząt. Skuteczność
ekologiczna przejść zale\
y od szeregu kluczowych czynników  przede
wszystkim właściwej lokalizacji i doboru odpowiednich parametrów
konstrukcyjnych ale tak\
e od harmonizacji obiektów z przestrzenią
krajobrazową, kształtowania ich powierzchni i bezpośredniego otoczenia,
działań o charakterze osłonowym etc. Te ostatnie czynniki bardzo często
sprawiajÄ… du\
e kłopoty w trakcie prac projektowych, prowadząc
do licznych błędów konstrukcyjnych obserwowanych przy obecnie
istniejących obiektach. W referacie podjęto próbę wskazania tych błędów
z intencją ich unikania w przyszłości, dzięki zwróceniu uwagi na pewne
aspekty często dośc błahe w wymiarze projektowania konstrukcji a istotne
w kontekście skuteczności planowanych przejść w praktyce. Autorzy
opierali się na doświadczeniach z wieloletniego monitoringu prowadzonego
w państwach Europy Zachodniej. Obecnie w Polsce bardzo istotne jest
prowadzenie mo\
liwie szerokiego monitoringu ju\
wybudowanych przejść
w celu określania efektywności ich wykorzystania przez zwierzęta
oraz wyciągania dalszych wniosków odnośnie konstruowania tego typu
obiektów o jak najwy\
szej skuteczności.
Literatura:
[1] Wytyczne wykonywania ocen oddziaływania dróg krajowych na środowisko. Biuro
Ekspertyz i Projektów budownictwa Komunikacyjnego EKKOM Sp. zo.o. Kraków;
materiały w przygotowaniu.
[2] Jędrzejewski W., Nowak S., Kurek R., Mysłajek R.W., Stachura K., Zawadzka B.
Zwierzęta a drogi. Metody ograniczania negatywnego wpływu dróg na populacje
dzikich zwierząt. Wydanie II. Zakład Badania Ssaków PAN, Białowie\
a; 2006.
[3] Iuell B., Bekker G. J., Cuperus R., Dufek J., Fry G., Hicks C., Hlavá%0Å„ V., Keller V.
B., Rosell C., Sangwine T., Tłrslłv N., Wandall B., le Maire B. (red.). Wildlife and
traffic: a European handbook for identifying conflicts and designing solutions.
COST 341. KNNV Publishers, Delft. 2003.
[4] RozporzÄ…dzenie Ministra Transportu I Gospodarki Morskiej z dnia 30 maja 2000 r.
w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać drogowe obiekty
in\
ynierskie i ich usytuowanie (Dz. U. 2000 Nr 63, poz. 735).