MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Roman Pawlik
U\
ytkowanie środków strzałowych 311[15].Z4.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr in\
. Grzegorz Merta
mgr in\
. Aleksander Wrana
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\
. Danuta Pawełczyk
Konsultacja:
mgr in\
. Gabriela Poloczek
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[15]Z4.05
 U\
ytkowanie środków strzałowych , zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu technik górnictwa podziemnego.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Charakterystyka materiałów wybuchowych i innych środków
strzałowych stosowanych w górnictwie podziemnym 7
4.1.1 Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 16
4.1.3. Ćwiczenia 16
4.1.4. Sprawdzian postępów 18
4.2. Obwody strzałowe. Sposoby łączenia zapalników 19
4.2.1 Materiał nauczania 19
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 23
4.2.3. Ćwiczenia 23
4.2.4. Sprawdzian postępów 24
4.3. Rodzaje otworów strzałowych i ładunków materiałów wybuchowych.
Zasady ich rozmieszczania 25
4.3.1 Materiał nauczania 25
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 36
4.3.3. Ćwiczenia 36
4.3.4. Sprawdzian postępów 37
4.4. Wykonywanie robót strzałowych. Zasady przechowywania i obrotu
środkami strzałowymi 38
4.4.1 Materiał nauczania 38
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 47
4.4.3. Ćwiczenia 47
4.4.4. Sprawdzian postępów 48
5. Sprawdzian osiągnięć 49
6. Literatura 54
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o podstawach u\
ytkowania
środków strzałowych.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, czyli wykaz wiadomości i umiejętności dzięki którym będziesz
mógł łatwiej korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności jakie nabędziesz przy pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania, zawierający wiadomości teoretyczne,
- zestaw pytań,
- ćwiczenia pozwalające ukształtować umiejętności praktyczne
- sprawdzian postępów,
- sprawdzian osiągnięć  test,
- literaturę uzupełniającą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
311[15].Z4
Eksploatacja górnicza złó\

311[15].Z4.01
Udostępnianie i przygotowywanie
zło\
a do eksploatacji
311[15].Z4.02
Klasyfikowanie systemów
eksploatacji złó\

311[15].Z4.03
Dobieranie obudów górniczych
311[15].Z4.04 311[15].Z4.06
311[15].Z4.05
Przewietrzanie kopalń Dobieranie metod
U\
ytkowanie środków
i organizowanie procesu
strzałowych
wzbogacania kopalin
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- stosować jednostki układu SI,
- przeliczać jednostki,
- rozró\
niać podstawowe wielkości elektryczne i ich jednostki,
- łączyć podstawowe układy elektryczne,
- selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,
- interpretować związki wyra\
one za pomocą wzorów, wykresów, schematów, diagramów,
tabel,
- obsługiwać komputer na poziomie podstawowym,
- posługiwać się kalkulatorem,
- oceniać własne mo\
liwości sprostania wymaganiom stanowiska pracy i wybranego
zawodu,
- organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,
- przestrzegać przepisy bhp,
- korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- scharakteryzować rodzaje materiałów wybuchowych stosowanych w górnictwie,
- wyjaśnić stosowane oznaczenia środków strzałowych,
- wyjaśnić podstawowe zasady techniki strzałowej,
- scharakteryzować system elektryczny i nieelektryczny inicjacji materiałów
wybuchowych,
- zaprojektować i obliczyć obwody strzałowe,
- scharakteryzować znaczenie przybitki,
- scharakteryzować kolejność czynności podczas wykonywania robót strzałowych,
- scharakteryzować rodzaje otworów strzałowych i sposób ich rozmieszczania,
- określić zasady włomowania,
- wyjaśnić cel i sposób wykonania metryk strzałowych dla ró\
nych wyrobisk,
- określić warunki urabiania długimi otworami,
- określić warunki stosowania lontów detonujących,
- dobrać środki strzałowe do prac strzałowych,
- wywiercić otwory strzałowe,
- załadować otwory strzałowe,
- określić sposoby przechowywania i gospodarowania materiałami wybuchowymi
i środkami strzałowymi,
- wyznaczyć stanowiska odpalania,
- określić sposoby nadzorowania robót strzałowych oraz zamawiania, rozchodowania
środków strzałowych,
- określić sposoby wyznaczania stref niebezpiecznych,
- określić sposoby zmniejszania szkodliwego oddziaływania strzelań na otoczenie,
- określić postępowanie w przypadku znalezienia materiałów wybuchowych,
- zastosować zasady bezpieczeństwa podczas wykonywaniu robót strzałowych
z uwzględnieniem zagro\
eń wybuchem metanu i pyłu węglowego oraz zagro\
eń prądami
błądzącymi,
- zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zabezpieczenia
przeciwpo\
arowego podczas wykonywania robót strzałowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Charakterystyka materiałów wybuchowych i innych
środków strzałowych stosowanych w górnictwie
podziemnym
4.1.1. Materiał nauczania
Środki strzałowe i sprzęt strzałowy
Środki strzałowe są to środki słu\
ące do wykonywania robót strzałowych. Zaliczamy do nich:
- materiały wybuchowe,
- środki inicjujące i zapalające.
Materiały wybuchowe
Wybuch to zjawisko gwałtownej zmiany stanu równowagi, przebiegającej z wykonaniem
pracy mechanicznej (np. zniszczenie otaczającego środowiska), hukiem i najczęściej
błyskiem. Wybuchy dzielą się na fizyczne i chemiczne.
Wybuch fizyczny zwiÄ…zany jest z rozerwaniem butli ze sprÄ™\
onym gazem, kotła
parowego, itp.
Wybuch chemiczny, to gwałtownie przebiegająca reakcja chemiczna połączona
z wydzielaniem du\
ej ilości gazów lub par.
Materiał wybuchowy (MW) to związek chemiczny lub mieszanina związków
chemicznych, zdolna pod wpływem bodz
ca zewnętrznego takiego jak uderzenie, tarcie,
zapalenie, do gwałtownej reakcji chemicznej, przy której wydziela się du\
a ilość ciepła
i gazów przy równoczesnym du\
ym stÄ™\
eniu energii w bardzo krótkim czasie.
Górnicze materiały wybuchowe, to tylko takie materiały wybuchowe, które zostały
dopuszczone do stosowania w kopalniach i posiadajÄ… odpowiedni certyfikat.
Rodzaje rozkładu MW
Deflagracja to powolny egzotermiczny (z wydzielaniem ciepła) rozkład MW któremu
towarzyszy obfite wydzielanie trujących gazów. W kopalni metanowej mo\
e spowodować
zapalenie się metanu. Najczęstszymi przyczynami deflagracji są: rozerwanie opakowań MW
w czasie ładowania i zanieczyszczenie ich pyłem węglowym, zawilgocenie MW,
zastosowanie zbyt słabego środka inicjującego.
Eksplozja to rozkład charakterystyczny dla MW miotających (np. proch górniczy)
o prędkości spalania nie przekraczającej 1000 m/s.
Detonacja to bardzo szybka reakcja rozkładu MW kruszących o prędkości powy\
ej
1000 m/s
Podział górniczych materiałów wybuchowych (GMW)
Ze względu na skład chemiczny GMW dzielimy na:
- saletrzane (amonowo  saletrzane)
- nitroestrowe (nitroglicerynowe)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
MW saletrzane. Podstawowym składnikiem tych kruszących MW jest saletra amonowa.
Z tego względu są one wra\
liwe na zawilgocenie oraz przechowywanie w podwy\
szonej
temperaturze (przy składowaniu powy\
ej 30°C zbryla siÄ™ w twardÄ… masÄ™)
MW nitroestrowe. Stanowią mieszaninę wielu składników, z których du\
ą ilość stanowi
nitrogliceryna. Nitrogliceryna zamarza ju\
przy +13°C przez co MW twardniejÄ… i pogarszajÄ…
się ich własności strzelnicze. Aby temu zapobiec, dodaje się do nich nitroglikol który ma
du\
o ni\
szÄ… temperaturÄ™ krzepniÄ™cia (-23°C). Uzyskuje siÄ™ w ten sposób materiaÅ‚y
wybuchowe trudno zamarzalne
Ze względu na prędkość rozkładu i zastosowanie GMW dzielimy na:
- MW inicjujÄ…ce,
- MW miotajÄ…ce,
- MW kruszÄ…ce.
MW inicjujące  detonują pod wpływem bodz
ców prostych, takich jak: płomień, tarcie
uderzenie, i dlatego sÄ… u\
ywane do inicjowania innych, mniej wra\
liwych materiałów
wybuchowych. Przykładem takiego materiału wybuchowego jest piorunian rtęci.
MW miotające  eksplodują po pobudzeniu płomieniem. Dzięki stosunkowo niewielkiej
prędkości spalania, tworzą gruby urobek. Ze względu na łatwość zapalenia metanu czy pyłu
węglowego, w kopalniach węglowych się ich nie stosuje. Zaliczamy do nich prochy.
MW kruszÄ…ce  detonujÄ… po pobudzeniu ich przez MW inicjujÄ…ce. PosiadajÄ… najwy\
szÄ…
prędkość spalania. Nale\
ą do nich materiały wybuchowe saletrzane, jak i nitroestrowe oraz
m.in. trotyl, tetryl, heksogen.
Ze względu na bezpieczeństwo wobec metanu i pyłu węglowego GMW dzielimy na:
- skalne,
- węglowe,
- metanowe (powietrzne),
- metanowe specjalne (powietrzne specjalne)
MW skalne. Nie majÄ… \
adnego stopnia bezpieczeństwa wobec metanu i pyłu węglowego.
Mogą być u\
ywane tylko w robotach (przodkach) kamiennych i kamienno-węglowych przy
zawartości metanu do 0,5%, a przy strzelaniu z u\
yciem zapalarki z blokadÄ…
metanometrycznÄ… do 1,0% metanu. Mo\
na nimi ładować otwory strzałowe wywiercone
w skałach płonnych lub w zło\
u niepalnym. MW skalne majÄ… kolor opakowania czerwony.
MW węglowe. Mają wymagany stopień bezpieczeństwa wobec pyłu węglowego. Mogą
być stosowane tak\
e przy zawartości metanu do 0,5%, a przy strzelaniu z u\
yciem zapalarki
z blokadą metanometryczną do 1,0% metanu. W swym składzie zawierają ok. 10% soli
obni\
ającej siłę i temperaturę wybuchu, nadają się do odpalania ładunków w otworach
odwierconych w węglu. MW węglowe mają kolor opakowania niebieski.
MW metanowe. Posiadają wymagany stopień bezpieczeństwa wobec metanu i pyłu
węglowego. Zawierają około 25% środków chłodzących. Są dopuszczone do stosowania
w kopalniach metanowych przy zawartości metanu do 1,0%. MW metanowe mają kolor
opakowania biały do kremowego.
MW metanowe specjalne. Dzięki zawartości soli chłodzących, powy\
ej 34%, mogą być
stosowane we wszystkich przodkach kamiennych lub węglowych, w polach niemetanowych
i metanowych przy zawartości metanu do 1,5%. MW metanowe specjalne, mają opakowanie
koloru białego lub kremowego z dwoma czarnymi paskami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Tabela 1. Nazwy handlowe MW [1, s. 222]
Nazwa handlowa
Postać fizyczna
metanowych
skalnych węglowych metanowych
specjalnych
Sypkie i proszkowe Metanit
Amonit Karbonit Metanit
(saletrzane) specjalny
Saletrol,
Granulowane i ziarniste Saletrolit,Trotyl, _ _ _
Proch
Plastyczne i
półplastyczne Dynamit _ Barbaryt _
(nitroestrowe)
Zawiesinowe
Hydroamonit _ _ _
(uwodnione)
Emulsyjne Emulinit _ _ _
W zale\
ności od dodatkowych własności, MW dzieli się na następujące rodzaje
oznaczone literami:
- G  mrozoodporne,
- H  wodoodporne,
- J  wymiennojonowe,
- P  ciśnienioodporne,
- T  termoodporne,
- W  o zwiększonym stopniu bezpieczeństwa wobec mieszaniny pyłu węglowego
z powietrzem,
- M  dopuszczone do mechanicznego Å‚adowania.
Åšrodki zapalajÄ…ce
SÅ‚u\
ą do pobudzenia środków inicjujących. Zaliczamy do nich:
Zapalniki elektryczne nieostre. Są środkiem zapalającym, pobudzającym do wybuchu
środek inicjujący, tzn. spłonkę górniczą. Część palną zapalnika, pobudza się prądem
elektrycznym z zapalarki.
Rys. 1. Zapalnik elektryczny nieostry [3, s. 113]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Lonty prochowe. SÅ‚u\
ą do pobudzenia detonacji spłonki górniczej. Lont wykonany jest
w postaci giętkiej impregnowanej nicianej rurki o średnicy 5 do 6 mm, z rdzeniem
utworzonym z prochu górniczego. Lonty stosowane w górnictwie palą się z prędkością do
1,0 cm/s.
Zapalacze lontowe. SÅ‚u\
ą do zapalania lontów prochowych. Są to papierowe rurki
wypełnione łatwo palną mieszaniną. Palą się przez 54 do 60 sekund.
Åšrodki inicjujÄ…ce
SÅ‚u\
ą do inicjacji wybuchu właściwego materiału wybuchowego. Zaliczamy do nich:
Spłonki górnicze. Spłonka to metalowa rurka z dnem i zaprasowanym ładunkiem MW
inicjującego łatwo pobudzanego płomieniem do detonacji, który z kolei wywołuje detonację
ładunku pośredniego i wtórnego znajdującego się w dalszej części spłonki. A
ączna ilość
materiału wybuchowego w spłonce nie przekracza 1 grama.
Rys. 2. Spłonka górnicza [3, s. 115]
Lonty detonujÄ…ce. SÅ‚u\
ą do wywołania detonacji materiału wybuchowego lub te\
do
zapewnienia zdetonowania ładunku materiału wybuchowego w otworach długich. Mają rdzeń
utworzony z MW kruszącego, jak np. pentryt, heksogen. Rdzeń osłonięty jest dwoma
oplotami nici pokrytymi powłoką z tworzywa sztucznego. W górnictwie stosuje się
następujące rodzaje lontów detonujących:
- pentrytowy wodoszczelny skalny  oznaczony kolorem czerwonym,
- pentrytowy wodoszczelny węglowy  oznaczony kolorem niebieskim,
- pentrytowy wodoszczelny metanowy  oznaczony kolorem białym.
Prędkość detonacji lontu pentrytowego wynosi około 6000 m/s.
Rys. 3. Lont detonujÄ…cy [3, s. 116]
W przypadku konieczności przedłu\
enia lontu za pomocÄ… drugiego lontu detonacyjnego,
końce lontów muszą do siebie przylegać na odcinku minimum 20 cm. Okręca się je wtedy
taśmą izolacyjną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Zapalniki elektryczne ostre
Zapalniki elektryczne ostre składają się z trzech zasadniczych części:
- zespołu zapalczego,
- zespołu spłonkowego,
- przewodów zapalnikowych.
Podział zapalników elektrycznych (ZE) i ich oznaczenia.
Zapalniki elektryczne dzieli siÄ™ na:
- grupy  w zale\
ności od stopnia bezpieczeństwa wobec metanu i pyłu węglowego,
- klasy  w zale\
ności od stopnia bezpieczeństwa wobec prądu elektrycznego,
- rodzaje  w zale\
ności od czasu zadziałania,
- typy  w zale\
ności od dodatkowych własności.
Podział ZE na grupy:
- M  metanowe, które spełniają określone wymagania bezpieczeństwa wobec metanu
i pyłu węglowego,
- W  węglowe, które spełniają określone wymagania bezpieczeństwa wobec pyłu
węglowego,
- S  skalne, dla których nie normuje się stopnia bezpieczeństwa wobec metanu i pyłu
węglowego.
Podział ZE na klasy w zale\
ności od stopnia bezpieczeństwa wobec prądu elektrycznego:
- 0,20A  o bezpiecznym natÄ™\
eniu prÄ…du 0,20 A,
- 0,45 A  o bezpiecznym natÄ™\
eniu prÄ…du 0,45 A,
- 2,0 A  o bezpiecznym natÄ™\
eniu prÄ…du 2,0 A,
- 4,0 A  o bezpiecznym natÄ™\
eniu prÄ…du 4,0 A.
Podział ZE na rodzaje, w zale\
ności od czasu działania, dzielimy na:
- U  mikrosekundowe, o czasie zadziałania poni\
ej 1 ms,
- N  natychmiastowe o czasie zadziałania od 1 do 10 ms,
- M  milisekundowe, o czasie zadziałania stopnia pierwszego 13 do 100 ms,
- P  półsekundowe, o czasie zadziałania stopnia pierwszego 0,5 s.
Podział ZE na typy, w zale\
ności od dodatkowych własności:
- C  ciśnienioodporne,
- T  termoodporne, odporne na temperaturÄ™ powy\
ej 50°C.
Oznaczenie górniczych zapalników elektrycznych
Istnieją dwa sposoby oznaczania: pełne i skrócone.
Oznaczenie pełne powinno zawierać:
- nazwę  górniczy zapalnik elektryczny ,
- nazwÄ™ grupy,
- symbol klasy,
- nazwę rodzaju z podaniem wartości liczbowej (tylko dla rodzaju M),
- nazwę typu z wartością liczbową i symbolem jednostki, umieszczone na końcu normy
zapalnika,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
- numer normy przedmiotowej.
Przykład
Oznaczenie pełne: górniczy zapalnik elektryczny metanowy 0,20 A, natychmiastowy,
odporny na ciśnienie 9,8 MPa  nr normy przedmiotowej.
Oznaczenie skrócone: GZEM 0,2A NC 9,8
Przewody zapalników elektrycznych wykonane są w ró\
nych kolorach.
Dla oznaczenia grupy ZE, jeden z przewodów jest koloru:
- białego dla grupy M  metanowe,
- niebieskiego dla grupy W  węglowe,
- czerwonego dla grupy S  skalne.
Kolor drugiego przewodu informuje o klasie:
- kolor \
ółty dla ZE 0,2 A,
- kolor brÄ…zowy dla ZE 0,45 A,
- kolor czarny dla ZE 4,0 A.
Poza tym:
- na jednym z przewodów zapalnikowych powinna być umocowana płytka z zapisem
w postaci ułamka, gdzie w liczniku oznaczony jest stopień zwłoki, a w mianowniku
grupa zapalnika,
- kolor płytki musi być taki sam jak kolor przewodu oznaczającego daną grupę,
- łuski zapalników na dnie powinny mieć wytłoczone oznaczenia literowe W, M, lub S
w zale\
ności od grupy zapalnika oraz cyfrowe oznaczenie stopnia opóz
nienia ZE
czasowych, tak samo jak na płytkach.
Rys. 4. ZE węglowy półsekundowy antyelektrostatyczny [3, s. 118]
Pamiętaj! W przypadku znalezienia środków strzałowych, nale\
y zabezpieczyć miejsce
znalezienia i niezwłocznie zgłosić ten fakt osobie dozoru, lub słu\
bie strzałowej kopalni.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Sposoby inicjacji materiałów wybuchowych dzielimy na :
- nieelektryczne (za pomocą zapalaczy lontowych i lontów prochowych),
- elektryczne.
Sposoby elektryczne, wykorzystujÄ… do inicjacji wybuchu impuls elektryczny wytwarzany
przez ró\
nego rodzaju zapalarki elektryczne.
Sprzęt strzałowy
Zapalarki dzielimy:
W zale\
ności od stopnia bezpieczeństwa wobec metanu, na:
- zapalarki przeznaczone do pól niemetanowych  które nie mają oznaczenia,
- zapalarki przeznaczone do pól metanowych  oznaczone literą M,
- zapalarki specjalne przeznaczone do miejsc szczególnie niebezpiecznych w polach
metanowych  oznaczone literÄ… MN,
Ze względu na rodzaj zasilania dzielimy na:
- zapalarki zasilane z akumulatorów  oznaczone literą A,
- zapalarki napędzane ręcznie  oznaczone literą R,
- zapalarki zasilane z sieci prÄ…du przemiennego  oznaczone literÄ…  S
Ze względu na przeznaczenie rozró\
niamy:
- zapalarki do inicjacji odpalania zapalników elektrycznych połączonych szeregowo 
oznaczone literami ZS,
- zapalarki do odpalania zapalników elektrycznych połączonych w inny sposób 
oznaczone literami ZR
W zale\
ności od klasy odpalanych zapalników: Istnieją zapalarki słu\
Ä…ce do odpalania
zapalników o prądzie bezpiecznym :
- 0,2 A  oznaczone symbolem 02,
- 0,45 A  oznaczone symbolem 045,
- 2,0 A  oznaczone symbolem 2,
- 4,0 A  oznaczone symbolem 4.
Ze względu na sposób wytwarzania impulsu elektrycznego odpalającego zapalniki,
rozró\
niamy:
- Zapalarki kondensatorowe (obecnie najczęściej wykorzystywane). W takich zapalarkach,
w fazie ładowania energia elektryczna pobierana jest przez kilka do kilkudziesięciu
sekund z akumulatora, ręcznej prądnicy lub sieci i gromadzona jest w kondensatorze.
Odpalenie polega na gwałtownym rozładowaniu kondensatora.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Rys. 5. Kondensatorowe zapalarki strzałowe [3, s. 135]
- Zapalarki dynamoelektryczne. W takich zapalarkach impuls odpalajÄ…cy wytwarzany jest
wskutek obrotu uzwojonego wirnika w polu magnetycznym stojana.
- Zapalarki magnetodynamiczne, w których w uzwojeniu cewki indukowany jest prąd,
wskutek szybkiej zmiany strumienia magnetycznego obejmujÄ…cego tÄ™ cewkÄ™.
Przyrządy do pomiaru oporu obwodów strzałowych. To omomierze strzałowe
iskrobezpieczne m.in. typ OSI, OSI-M, OSC-1, OSH-1.
Rys. 6. Omomierze strzałowe iskrobezpieczne [3, s. 141]
Przyrządy do pomiaru prądów błądzących. Pomiaru dokonuje się specjalnie do tego celu
zaprojektowanymi amperomierzami, na przykład. typu APB-1.
Przyrządy do pomiaru ciągłości obwodu strzałowego. To urządzenia, które np.
sygnalizują wzrost oporu linii strzałowej zanikiem świecenia kontrolnej lampki. Np. typu
WRZOS-300, lub POS-510.
Przyrządy uniwersalne, jak omomierz-miliamperomierz typ OMW-2 który umo\
liwia
wykonanie wszystkich pomiarów elektrycznych niezbędnych przy robotach strzałowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Przewody strzałowe: A
ączą stanowisko przyłączenia zapalarki z miejscem odpalenia
ładunków MW.
Skrzynki Å‚Ä…czeniowe: Typu SA
S-2, SA
S-4, słu\
Ä… do Å‚Ä…czenia lub zwierania linii
strzałowych.
Pozostały sprzęt strzałowy
Puszki strzałowe: Słu\
ą do transportu materiałów wybuchowych ze składu MW do
przodku. Wykonane są z blachy i mają kształt prostopadłościanu. Posiadają wieko zamykane
na kłódkę i pas na ramię. Występują w trzech wielkościach: do przenoszenia do 5, 10 i 15
kilogramów MW
A
adownice: Przeznaczone są do przenoszenia zapalników elektrycznych ostrych do
przodka. Wykonane są z bakelitowych rur z dnem i wiekiem zamykanym na kłódkę.
i wyposa\
one w pas na ramię. Występują w dwóch wielkościach, do przenoszenia 40 lub 80
zapalników.
Rys. 7. Puszki strzałowe i ładownice a) puszki strzałowe, b) ładownice [2, s. 333]
Przodkowe skrzynie strzałowe: Skrzynie typu Barbara, to podręczny skład środków
strzałowych w przodku. Wykonane są z desek drewnianych, z wiekiem zamykanym na
kłódkę. Występują w ośmiu wielkościach.
Rys. 8. Przodkowa skrzynia strzałowa typu  Barbara [2, s. 334]
Torby strzałowe: Wykonane są z płótna i zaopatrzone w pas na ramię. Przenosi się nimi
do 5 kilogramów MW między przodkową skrzynią strzałową a miejscem wykonywania robót
strzałowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Szybkozłącza: Słu\
ą do zwierania i izolowania końcówek przewodów. Są to rurki
aluminiowe długości około 45 mm, zakończone dnem i osłonięte izolacją z tworzywa
sztucznego. Do rurki wkłada się odizolowane przewody zapalnika i przez zagięcie rurki
dokonuje siÄ™ ich zwarcia i zaizolowania.
Otoczki ochronne: To otoczki plastikowe, przeznaczone do ochrony nabojów MW przed
zamoknięciem.
Nabijaki: To wykonane z drewna drÄ…\
ki do wprowadzania naboi do otworów strzałowych
i ubijania przybitki.
4.1.2 Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym jest wybuch chemiczny?
2. Jak oznaczamy górnicze materiały wybuchowe ze względu na bezpieczeństwo wobec
metanu i pyłu węglowego?
3. Jak dzielimy GMW pod względem prędkości rozkładu i zastosowania w warunkach
zagro\
enia metanowego i od pyłu węglowego?
4. Jaka jest ró\
nica pomiędzy ZE nieostrym i ZE ostrym?
5. Jakie są kryteria podziału i oznakowanie ZE ostrych?
6. Co to jest zapalarka?
7. Jak dzielą się zapalarki ze względu na sposób wytwarzania impulsu elektrycznego?
4.1.3 Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sklasyfikuj pod względem bezpieczeństwa wobec metanu i pyłu węglowego, wskazane
przez nauczyciela górnicze materiały wybuchowe. Podaj kryteria ich stosowalności.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria podziału GMW i sposoby ich
oznakowania,
2) rozpoznać i opisać przedstawione GMW.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- atrapy górniczych materiałów wybuchowych,
- poradnik dla ucznia,
- papier do sporzÄ…dzenia i zapisania odpowiedzi.
Ćwiczenie 2
Oznaczenie skrócone zapalnika ma postać: GZEW 0,45 AP. Na podstawie oznaczenia
skróconego zapisz jego oznaczenie pełne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych sposoby oznakowania zapalników,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
2) dokonać analizy oznakowania zapalników na podstawie opisu,
3) zapisać oznaczenie pełne zapalnika.
Wyposa\
enie stanowiska pracy
- poradnik dla ucznia,
- papier do sporzÄ…dzenia i zapisania odpowiedzi.
Ćwiczenie 3
Scharakteryzuj wskazany przez nauczyciela zapalnik elektryczny ostry na podstawie
kolorów jego przewodów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych oznakowanie przewodów zapalników
elektrycznych,
2) dla przedstawionego zapalnika dokonać analizy znaczenia kolorów przewodów,
3) zapisać odpowiedz
.
Wyposa\
enie stanowiska pracy
- atrapy zapalników elektrycznych,
- poradnik dla ucznia,
- papier do zapisania odpowiedzi.
Ćwiczenie 4
Sklasyfikuj zapalarki na podstawie podanego przez nauczyciela sposobu wytwarzania
w nich impulsu elektrycznego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria podziału zapalarek pod względem
sposobu wytwarzania w nich impulsu elektrycznego,
2) porównać informacje podane przez nauczyciela z opisem w materiałach dydaktycznych,
3) zapisać odpowiedz
.
Wyposa\
enie stanowiska pracy
- poradnik dla ucznia,
- papier do zapisania odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.1.4 Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić pojęcie  górniczy materiał wybuchowy ?
1
1

2) wyjaśnić pojęcia GMW skalny, metanowy, metanowy specjalny?
1
1

3) rozró\
nić rodzaje GMW pod względem ich stosowania w warunkach
zagro\
eń wybuchem metanu i pyłu węglowego?
1
1

4) dokonać podziału zapalników elektrycznych?
1
1

5) określić znaczenie kolorów przewodów zapalników elektrycznych?
1
1

6) scharakteryzować sposoby działania zapalarek elektrycznych?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2. Obwody strzałowe. Sposoby łączenia zapalników
4.2.1. Materiał nauczania
Obwód strzałowy składa się z:
- zapalarki,
- zapalników elektrycznych,
- linii strzałowej.
Linia strzałowa mo\
e składać się z kilku elementów, do których zalicza się:
- zasadnicze linie strzałowe
- linie przodkowe,
- przewody ochronne,
- anteny.
Zasadnicze linie strzałowe słu\
ą przez dłu\
szy czas do odpalania ładunków w przodkach
i chroni siÄ™ je przed zniszczeniem.
Przewody ochronne, Å‚Ä…czÄ… liniÄ™ przodkowÄ… z przewodami zapalnikowymi lub stanowiÄ…
połączenie pomiędzy zapalnikami. Ulegają zniszczeniu podczas strzelania.
Anteny, (wykonane z gołych przewodów) słu\
ą do połączeń zapalników między sobą
w równoległym i trójpierścieniowym sposobie łączenia Najczęściej stosuje się je przy
głębieniu szybów. Tak\
e ulegajÄ… zniszczeniu w czasie strzelania.
A
ączenie zapalników.
Wyró\
nia się następujące sposoby łączenia ZE:
- szeregowe,
- równoległe (rozło\
one i skupione)
- szeregowo-równoległe
- równoległo-szeregowe,
- trójpierścieniowe.
Połączenie szeregowe, jest najczęściej wykorzystywane w praktyce górniczej. Przez
wszystkie zapalniki przepływa prąd o tym samym natę\
eniu.
1
3
1 zapalarka
2
2 linia strzalowa
3 zapalniki
Rys. 9. Połączenie szeregowe zapalników
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Opór obwodu szeregowego wyra\
a siÄ™ wzorem:
R0 = RL + nRz
gdzie:
R0  opór obwodu,
RL  linii strzałowej,
n  liczba zapalników,
RZ  opór pojedynczego zapalnika.
Zalety Å‚Ä…czenia szeregowego:
- obwód strzałowy jest bardzo prosty i przejrzysty przez co łatwiej go wykonać
i skontrolować,
- mo\
na ocenić ze stanowiska strzałowego poprawność wykonania obwodu i jego ciągłość
na podstawie pomiaru jego oporu,
- mo\
liwe jest u\
ycie l\
ejszych i tańszych zapalarek.
Wady połączenia szeregowego:
- mo\
liwość występowania niewypałów w przypadku prowadzenia robót strzałowych
w obecności wód mineralizowanych (bocznikowanie prądu),
- konieczność utrzymania dobrej izolacji obwodu strzałowego.
Połączenie równoległe rozło\
one.
3
2
1 zapalarka
1
2 linia strzałowa
4
3 zapalniki
4 anteny
Rys. 10. Połączenie równoległe rozło\
one ZE
Połączenie równoległe skupione.
1 zapalarka
2 linia strzałowa
3 zapalniki
2
3
1
Rys. 11. Połączenie równoległe skupione ZE
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
W połączeniach równoległych, opór obwodu wyra\
a siÄ™ wzorem:
1
R0 = RL + RZ
n
gdzie:
R0  opór obwodu,
RL  linii strzałowej,
n  liczba zapalników,
RZ  opór pojedynczego zapalnika.
Zalety połączenia równoległego:
- mo\
liwość stosowania go w obecności wilgoci lub wody mineralizowanej.
Wady połączenia równoległego:
- skomplikowany, mało przejrzysty układ łączenia,
- konieczność u\
ywania zapalarek o du\
ej wydajności prądowej.
Połączenie szeregowo-równoległe
1
3
1 zapalarka
2 linia strzałowa
2
3 zapalniki
Rys. 12. Połączenie szeregowo-równoległe ZE
Połączenie równoległo-szeregowe zapalników, polega na połączeniu szeregowym grup
zapalników. W grupach są one połączone równolegle:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Grupa ZE Grupa ZE Grupa ZE
połączonych połączonych połączonych
równolegle równolegle równolegle
1 zapalarka
2
2 linia strzałowa
1
Rys. 13. Połączenie równoległo-szeregowe ZE
Połączenie trójpierścieniowe zapalników elektrycznych jest wykorzystywane głównie
przy głębieniu szybów. W tym połączeniu zapalniki połączone są równolegle, w dwóch
grupach, a grupy te z kolei są połączone szeregowo. Do łączenia zapalników u\
ywa siÄ™ anten.
Kontrola oporu obwodu strzałowego
Do kontroli obwodu strzałowego stosowane są omomierze strzałowe. Stwierdzenie
podczas pomiaru zbyt wysokiego oporu w stosunku do wyliczonego oporu obwodu
strzałowego, świadczy o złym połączeniu elementów obwodu, lub o uszkodzeniu ZE. Zbyt
mały opór w stosunku do oporu wyliczonego mo\
e świadczyć o zwarciu lub pominięciu
części ZE przy łączeniu. W obu tych przypadkach, przed strzelaniem, nale\
y usunąć wady
aby uzyskać prawidłowy pomiar.
Prądy błądzące
Przy stosowaniu zapalników elektrycznych, nale\
y pamiętać o zagro\
eniu prÄ…dami
błądzącymi. Są to prądy płynące w górotworze. Mogą spowodować niekontrolowaną
detonację zapalników elektrycznych. W warunkach dołowych powstają głównie wskutek
niedoskonałości połączeń elektrycznych między z
ródłem a odbiornikiem prądu. Ich natę\
enie
w danym obszarze jest tym większe im większa jest moc zainstalowanych w pobli\
u maszyn
elektrycznych.
y
ródłami prądów błądzących głównie są [3, s. 230]:
- przewodowa trakcja elektryczna,
- sieci prÄ…du przemiennego,
- ogniwa galwaniczne powstające w wyniku stykania się rozległych konstrukcji
metalowych z wodÄ… kopalnianÄ…,
- nadajniki emitujÄ…ce promieniowanie elektromagnetyczne,
- spawarki elektryczne,
- wyładowania atmosferyczne.
Ka\
dy zakład górniczy musi posiadać instrukcję wykonywania pomiarów prądów
błądzących zatwierdzoną przez kierownika ruchu zakładu.
SÅ‚u\
by elektryczne kopalni dokonują pomiarów okresowych, a słu\
by strzałowe
wykonujÄ… pomiary doraz
ne w miejscach prowadzenia robót strzałowych oraz w miejscach
w których planuje się rozpoczęcie robót strzałowych. Je\
eli przekraczają one wartość
dopuszczalną, wówczas wstrzymuje się roboty strzałowe do czasu usunięcia ich przyczyny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
 Przeciwdziałanie prądom błądzącym polega na:
- obni\
eniu spadku napięcia w szynach trakcji przewodowej poprzez utrzymanie w dobrym
stanie złączy, poprzeczne połączenia szyn, prowadzenie przewodu pomocniczego wzdłu\

torów,
- zwiększeniu oporu między szynami a ziemią poprzez odwadnianie podtorza i unikanie
zabetonowania szyn,
- wyłączeniu trakcji przewodowej na czas prowadzenia robót strzałowych,
- utrzymaniu dobrego stanu izolacji urządzeń elektrycznych,
- odpowiednim zawieszeniem linii strzałowej i jej właściwym izolowaniu,
- zwieraniu linii strzałowej na obu końcach i zwieraniu zapalników elektrycznych a\
do
momentu ich włączenia do obwodu strzałowego,
- niedopuszczeniu do zetknięcia się końcówek zapalników elektrycznych z elementami
metalowymi.
4.2.2 Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Z jakich elementów składa się obwód strzałowy?
2. Co to jest linia strzałowa?
3. W jaki sposób mo\
na łączyć zapalniki elektryczne?
4. Jak oblicza się opór całkowity dla połączenia szeregowego zapalników?
5. Jak oblicza się opór całkowity dla połączenia równoległego zapalników?
6. Co to są prądy błądzące i dlaczego mogą być one niebezpieczne?
7. Jak przeciwdziała się prądom błądzącym?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz oporność obwodu strzałowego zakładając, \
e opór pojedynczego zapalnika
wynosi 3 &!.
zapalnik
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić sposób łączenia zapalników w ćwiczeniu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
2) odszukać w materiałach dydaktycznych wzór na obliczanie oporu całkowitego dla
takiego układu połączeń,
3) podstawić dane do wzoru i go wyliczyć,
4) zapisać wynik
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- papier do sporządzania obliczeń.
Ćwiczenie 2
Oblicz oporność obwodu strzałowego zakładając, \
e opór pojedynczego zapalnika
wynosi 3 &!.
zapalnik
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić sposób łączenia zapalników w ćwiczeniu,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych wzór na obliczanie oporu całkowitego dla
takiego układu połączeń,
3) podstawić dane do wzoru i go wyliczyć,
4) zapisać wynik
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- papier do sporządzania obliczeń.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić ró\
nice między łączeniem szeregowym i równoległym?
1
1

2) zastosować wzory i policzyć opór całkowity przy łączeniu
szeregowym i równoległym zapalników elektrycznych?
1
1

3) policzyć opór całkowity dla układów szeregowo-równoległych?
1
1

4) wskazać najwa\
niejsze wady i zalety Å‚Ä…czenia szeregowego?
1
1

5) wskazać wady połączenia równoległego zapalników?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.3. Rodzaje otworów strzałowych i ładunków materiałów
wybuchowych. Zasady ich rozmieszczania
4.3.1. Materiał nauczania
W zale\
ności od umieszczenia ładunków w stosunku do urabianej calizny skalnej
rozró\
niamy:
- ładunki zewnętrzne,
- ładunki wewnętrzne.
A
adunki zewnętrzne umieszczane są na zewnątrz urabianego materiału np. skały lub
drzewa. W górnictwie podziemnym mogą być wykorzystane do rozbijania du\
ych brył, lub
zestrzeliwania odspojonych częściowo skał. A
adunki te mogą być nakładane, podkładane, lub
przykładane pod rozkruszany materiał.
Rys. 14. Rodzaje ładunków zewnętrznych [2, s. 345]
A
adunki wewnętrzne, to ładunki umieszczane w otworach strzałowych.
Otworem strzałowym nazywamy otwór o przekroju kołowym.
W górnictwie podziemnym powszechnie się stosuje inicjację za pomocą zapalników
elektrycznych ostrych, a w niektórych przypadkach dodatkowo lontem detonującym. A
adunki
mo\
na inicjować od strony wylotu (inicjacja przednia), lub od strony dna otworu (inicjacja
tylna), umieszczajÄ…c w odpowiednich miejscach zapalniki. Zapalnik zawsze umieszcza siÄ™
dnem w kierunku Å‚adunku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Rys. 15. Inicjacja od strony wylotu i od strony dna otworu [3, s. 172]
W górnictwie podziemnym stosuje się następujące rodzaje ładunków składających się
z pojedynczych naboi MW o średnicy 32 lub 36 mm:
- ładunek kolumnowy ciągły.
- Å‚adunek kolumnowy rozdzielony,
- ładunek członowy z pustą przestrzenią (posiada wkładkę dystansową
- z profilowanego drutu).
Rys. 16. Wybrane rodzaje ładunków wewnętrznych jednokolumnowych [3, s. 170]
A
adunki wielokolumnowe
W strzelaniu w twardych skałach stropowych, przy strzelaniu wstrząsowym lub
torpedującym wymagana jest zwiększona siła oddziaływania materiału wybuchowego
w otworach strzałowych. Osiąga się to przez zastosowanie ładunków wielokolumnowych.
Inicjowane sÄ… one ZE i lontem detonacyjnym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Rys. 17. Przekrój poprzeczny ładunków wielokolumnowych [3, s.171]
Przybitka
Otwory strzałowe po umieszczeniu w nich materiałów wybuchowych, powinny być
wypełnione do wylotu otworu przybitką. Ma ona za zadanie izolowanie atmosfery przodka od
płomienia powstającego przy wybuchu oraz zamknięcie przestrzeni wybuchu w celu
zwiększenia jego siły oddziaływania na caliznę.
Do wykonania przybitki mogą być wykorzystywane tylko materiały niepalne
i nietoksyczne takie jak m.in.:
- glina,
- glina z piaskiem,
- piasek (tylko wilgotny),
- woda (w specjalnych pojemnikach, lub bez pojemników, woda pod ciśnieniem)
Przybitka powinna wypełniać szczelnie otwór strzałowy, od ładunku do jego wylotu.
Przy jej wykonaniu powinny być spełnione następujące warunki:
- długość przybitki nie mo\
e być mniejsza ni\
30 cm,
- w otworach strzałowych długości do 1,5 m:
przy MW węglowych i metanowych długość przybitki nie mniej ni\
połowę długości
otworu strzałowego,
przy MW metanowych specjalnych nie mniej ni\
1/3 długości otworu,
przy MW skalnych, długość przybitki minimum 30 cm.
- w otworach strzałowych o długości powy\
ej 1,5 m długość przybitki powinna wynosić:
przy MW węglowych, metanowych i metanowych specjalnych, nie mniej ni\
1/3
długości otworu strzałowego,
przy MW skalnych minimum 30 cm
Przybitka wodna przez zalanie otworów strzałowych wodą, mo\
e być stosowana
wyłącznie przy MW wodoodpornych. Otwory skierowane w dół mo\
na przybijać wodą tylko
wtedy, gdy nie wycieka ona szczelinami. Przy głębieniu szybów i szybików mo\
na wykonać
przybitkę wodną zalewając dno szybu (szybiku) na wysokość co najmniej 10 cm.
Oddziaływanie wewnętrznego ładunku MW na caliznę
W wyniku dostatecznie silnego wybuchu MW w otworze strzałowym, powstają trwałe
i nietrwałe efekty jego działania. Mo\
na je podzielić na następujące strefy:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Å‚adunek MW
strefa mia\
d\
enia
strefa kruszenia
strefa spękań
strefa drgań
Rys. 18. Strefy oddziaływania MW wewnętrznego na caliznę
Zabiór
Urobiona calizna w wyniku strzelania, tworzy tak zwany zabiór. Wyró\
niamy:
- zabiór liniowy,
- zabiór przestrzenny.
Zabiór liniowy, jest to odległość o jaką się przesunie czoło przodka po jego odpaleniu.
Zabiór przestrzenny, określa objętość urobionej calizny po odpaleniu ładunków MW.
Wykonywanie robót strzałowych długimi otworami
Roboty strzałowe prowadzone otworami długimi (ponad 6 m) mogą być prowadzone:
- przy urabianiu wzdłu\
nym (bocznym) w wyrobiskach wybierkowych,
- przy strzelaniu zruszajÄ…cym caliznÄ™ przed maszynami urabiajÄ…cymi,
- w celu wywołania zawału stropu w ścianach zawałowych,
- w celu zwalczania zagro\
eń tąpaniami (strzelanie wstrząsowe w caliz
nie węglowej
i torpedujące w otaczających skałach),
- dla zwalczania wyrzutów gazów lub skał.
A
adowanie długich otworów strzałowych, mo\
e odbywać się trzema metodami:
- ręcznie za pomocą składanych nabijaków,
- ręcznie za pomocą kotwicy i linki,
- mechanicznie za pomocÄ… nabojnicy i sprÄ™\
onego powietrza.
A
adunki w długich otworach strzałowych powinno się odpalać za pomocą lontu
detonujÄ…cego.
Warunki stosowania lontu detonujÄ…cego
Lont detonujÄ…cy nale\
y stosować przy strzelaniu:
- Å‚adunkami wielokolumnowymi,
- Å‚adunkami rozdzielonymi,
- urabiającym wzdłu\
nym (bocznym) gdy ich głębokość przekracza 3 metry,
- zruszającym caliznę węglową przed maszynami urabiającymi, gdy długość kolumny
Å‚adunku przekracza 1,5 metra,
- wstrzÄ…sowym lub torpedujÄ…cym,
- zruszajÄ…co-odgazowujÄ…cym  przy zagro\
eniu wyrzutami gazów i skał,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
- wymuszającym zawał stropu wyrobisk eksploatacyjnych, gdy długość ładunku jest
większa od 1,5 metra, niezale\
nie od długości otworu.
Rodzaje otworów strzałowych i sposoby ich rozmieszczenia
Ze względu na długość otwory strzałowe dzielą się na:
- krótkie, o długości do 6 metrów,
- długie, o długości powy\
ej 6 metrów.
Ze względu na poło\
enie względem poziomej płaszczyzny odniesienia, dzielą się na:
- pionowe,
- poziome,
- ukośne.
Ze względu na poło\
enie w caliz
nie względem czoła przodku, dzielą się na:
- wciosowe,
- wrębowe,
- włomowe,
- przebitkowe.
Otwory wciosowe, to otwory strzałowe wiercone prostopadle do czoła przodka. Wybuch
w takich otworach napotyka na opory zwiększające się w głąb calizny. Stosowane są przy
specjalistycznych robotach strzałowych, takich jak strzelanie wstrząsowe.
Otwory wrębowe, to otwory strzałowe wiercone równolegle do szczeliny wrębowej,
która tworzy drugą płaszczyznę odsłonięcia. Dzięki jej istnieniu uzyskuje się lepsze efekty
strzelania. Sam wrąb tworzony jest w mechaniczny sposób.
Otwory wÅ‚omowe, to otwory strzaÅ‚owe wiercone pod kÄ…tem mniejszym od 90° do
płaszczyzny przodku. Ich zadaniem jest wykonanie dodatkowej płaszczyzny odsłonięcia.
A
adunki te odpalane są jako pierwsze. Przestrzeń wykonaną przez te otwory nazywa się
wyłomem. Wybór właściwego włomu zale\
y od:
- rodzaju stosowanego MW,
- rodzaju i własności skał,
- wymiarów wyrobiska,
- rodzaju stosowanej obudowy.
Otwory przebitkowe, stosowane sÄ… przy przebijaniu siÄ™ z jednego wyrobiska do drugiego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Rys. 19. Rodzaje otworów strzałowych [2, s. 365]
Dobór wielkości ładunku wybuchowego, ma wpływ na bezpieczeństwo strzelania
i rozdrobnienie urobku. Przy prawidłowo dobranym ładunku, nie jest on nadmiernie
rozkruszony ani rozrzucony. Czoło przodka jest równe, bez wyrw czyli rozszerzonych części
otworów, tak zwanych fajek.
Niedoładowanie otworów strzałowych poznaje się po tym, \
e calizna nie jest
rozkruszona, mo\
e czasem dojść do wyrzucenia przybitki, mogą te\
powstać fajki, a nawet
mo\
e nie być widocznych zewnętrznych efektów strzelania. Skutki wybuchu nie dochodzą do
powierzchni odsłonięcia (wybuch w otworze tworzy kamuflet).Otwory takie nie mogą słu\
yć
do ponownego Å‚adowania.
Przeładowanie otworów strzałowych skutkuje nadmiernym rozdrobnieniem
i rozrzuceniem urobku, bo\
e dojść do uszkodzenia obudowy i urządzeń przodkowych.
Rodzaje i dobór włomów
W zale\
ności od usytuowania otworów włomowych względem siebie i osi wyrobiska,
rozró\
niamy:
- włomy skośne,
- włomy równoległe,
- włomy kombinowane.
Przekroje włomów w trzech płaszczyznach, jak i kolejność odpalania otworów,
przedstawione są na rysunkach w dalszej części materiału nauczania.
Włomy skośne
Posiadają otwory nachylone pod pewnym kątem do czoła przodka. Wyró\
niamy wśród
nich:
WÅ‚om sto\
kowy, który powstaje przez odstrzelenie otworów po obwodzie koła. Stosuje
się je w skałach jednolitych i twardych.
WÅ‚om klinowy (pionowy lub poziomy w zale\
ności od usytuowania płaszczyzn
podzielności skał) powstaje w wyniku odstrzelenia dwóch nachylonych szeregów otworów.
Włom trójkątny, stosuje się w skalach twardych i zwięzłych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Rys. 20. Wybrane rodzaje włomów skośnych [3, s. 179]
Włom bluzowy (dospągowy), stosowany głównie w skałach miękkich np. w węglu, gdzie
istnieje wyraz
na płaszczyzna obluzu między pokładem a kamiennym spągiem lub stropem.
Włom wachlarzowy, stanowi szereg otworów w jednej płaszczyz
nie. Najkrótszy z nich
wiercony jest pod kątem około 30 stopni do płaszczyzny odsłonięcia, a następne są coraz
dłu\
sze i majÄ… nachylenie od 30 do 90 stopni. Stosowany gdy w czole przodka znajduje siÄ™
warstwa skały mniej zwięzłej od otaczających skał.
WÅ‚om warstwowy, stosowany mo\
e być nawet w niewielkiej grubości warstwie skały
miękkiej, ograniczonej płaszczyznami obluzu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Rys. 21. Rodzaje włomów skośnych [3, s. 180]
Włomy równoległe
Posiadają otwory prostopadłe do czoła przodka. Zaliczamy do nich:
Włom cylindryczny armatni, posiadający otwór w środku i kilka równoległych otworów
rozmieszczonych po okręgu.
Włom szwedzki (szczelinowy) w którym ładunkami uzbraja się co drugi otwór. Puste
otwory stanowią dodatkową płaszczyznę odsłonięcia.
Włom schodkowy, w którym kolejno odpalane otwory są coraz dłu\
sze.
Rys. 21. Niektóre rodzaje włomów równoległych (na podstawie[3, s. 181])
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
WÅ‚omy kombinowane.
Stanowią połączenie włomów skośnych i równoległych, na przykład włom wachlarzowo-
klinowy.
Wykonywanie robót strzałowych w wyrobiskach kamiennych
Odbywa się często w warunkach nie zbadanych robotami górniczymi. Wyrobiska
udostępniające nieraz prowadzi się w trudnych warunkach występowania wody
mineralizowanej która jest dobrym przewodnikiem prądu elektrycznego i zwiększa ona
zagro\
enie prądami błądzącymi. Występują tak\
e zagro\
enia nagłym wypływem metanu lub
dwutlenku węgla, wymagające stosowania właściwej profilaktyki (przedwierty,
odmetanowanie, pomiary).
W kamiennych wyrobiskach korytarzowych spośród wielu sposobów włomowania,
rozpowszechniły się w praktyce włomy klinowe, sto\
kowe i schodkowe.
DrÄ…\
enie chodników węglowych za pomocą MW
Przy urabianiu bez wrębu stosuje się włomy klinowe dolne, lub rzadziej włomy klinowe
pionowe , czy środkowe. Otwory strzałowe skierowane w dół wierci się na wysokości od 0,6
do 1,2 m od spodku wyrobiska. Otwory poszerzające rozmieszcza się wzdłu\
jednej lub
dwóch linii otworów (zale\
nie od wymiarów chodnika) równoległych do linii otworów
włomowych. Zale\
nie od twardości węgla, odległości między liniami otworów wynoszą od
0,8 do 1,2 m, a odległości między otworami w liniach od 0,5 do 1,0 m. Długość otworów
zale\
y od rodzaju stropu i urabialności węgla i wynosi od 1,0 do 2,0 m.
8
7 7
6 5 4 5
6
3 2 1 2
1 3
Rys. 21. Kolejność odpalania ZE w chodniku węglowym  przykład  ( na podstawie [2, s. 102 ])
DrÄ…\
enie w chodnikach kamienno-węglowych za pomocą MW
Do wykonania włomu, wykorzystuje się najczęściej warstwy węgla. Stosowanymi
włomami są głównie włomy klinowe i sto\
kowe. Pozostałe otwory urabiające i obrysowe
wierci siÄ™ w zale\
ności od rodzaju skał i kształtu wyrobiska.
Urabianie w ścianach za pomocą MW
Obecnie urabianie w ścianach za pomocą MW stosowane jest bardzo rzadko. Praktycznie
wykonuje się tylko wnęki przy chodnikach w ścianach zmechanizowanych, strzelanie w celu
rozluz
nienia calizny węglowej przed maszynami urabiającymi i zestrzeliwanie łat
przystropowych lub przyspągowych powstałych wskutek ich nie urobienia przez kombajn lub
strug.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Rys. 22. Przykładowy układ otworów przy urabianiu wnęk ścianowych [3, s. 205]
Głębienie szybu za pomocą MW
Za pomocÄ… MW szyby drÄ…\
y się w skałach twardych i zwięzłych. Przy głębieniu szybu
o przekroju kołowym, otwory rozmieszcza się na kilku okręgach współśrodkowych. Otwory
zało\
one w środkowym okręgu są otworami włomowymi.
Rys. 23. Rozmieszczenie otworów strzałowych w drą\
onym szybie [2, s. 407]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Wiercenie otworów strzałowych
Twardość i zwięzłość skał oraz wymiary otworów strzałowych mają decydujący wpływ
na sposób ich wiercenia. Wskaz
nik zwięzłości skał określany jest za pomocą skali
Protodiakonowa. Skala ta pozwala w pewnym stopniu na dobór maszyn do wykonywania
wierceń. Rozró\
niamy wiercenia:
- udarowe,
- udarowo-obrotowe,
- obrotowe.
Wiercenia udarowe i udarowo-obrotowe mają zastosowanie do skał bardzo zwięzłych
i zwięzłych, gdzie wskaz
nik zwięzłości skał wynosi minimum 4. Wiercenia obrotowe stosuje
się do skał miękkich, o współczynniku poni\
ej 4.
Do wierceń wykorzystuje się specjalne wiertarki o napędzie pneumatycznym,
hydraulicznym lub elektrycznym. Wiertarki elektryczne stosowane w kopalniach
metanowych, muszą mieć budowę ognioszczelną.
W wierceniach udarowych i udarowo-obrotowych stosuje się wiertła zwane \
erdziami,
zakończone koronkami przystosowanymi do udarów i mia\
d\
enia skały:
Rys. 24. Koronki do wierceń udarowych [3, s. 90]
Do wierceń obrotowych wykorzystuje się wiertła zakończone raczkami przystosowanymi
do skrawania skały:
Rys. 25. Raczki do wierceń obrotowych [3, s. 94]
Do wykonywania obwiertów wyrobisk o du\
ych powierzchniach, zwłaszcza
w kopalniach rud, wykorzystuje się wozy wiertnicze. Są to samojezdne zespoły
wielowiertarkowe, mogące wykonywać wiercenia we wszystkich kierunkach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.3.2 Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest ładunek wewnętrzny?
2. Czym jest nabój udarowy?
3. Jakie są rodzaje ładunków kolumnowych?
4. Czym sÄ… Å‚adunki wielokolumnowe i jak siÄ™ je inicjuje?
5. Z jakich materiałów wykonuje się przybitkę
6. Jakie zadania spełnia przybitka?
7. Jakie są strefy oddziaływania wewnętrznego MW na caliznę?
8. Co określa termin zabiór?
9. W jakim celu tworzy się drugą płaszczyznę odsłonięcia?
10. Jakie są rodzaje włomów?
11. Według jakich właściwości skał dobiera się rodzaj włomów?
4.3.3 Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Narysuj i opisz przekrój podłu\
ny otworu strzałowego jednokolumnowego gotowego do
odpalenia, w przypadku gdy jego długość wynosi 2 m oraz stosowany w nim jest GMW
węglowy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych rodzaje przybitek i wymagane ich minimalne
długości ze względu na rodzaj odpalanego ładunku i długości otworu strzałowego,
2) wykonać rysunek z przekroju podłu\
nego otworu wraz z Å‚adunkiem i przybitkÄ…,
3) opisać liczbowo minimalną długość przybitki w stosunku do długości otworu.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- papier do sporzÄ…dzenia rysunku.
Ćwiczenie 2
Narysuj w trzech rzutach włom sto\
kowy oraz podaj w jakich rodzajach skał jest on
stosowany.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych rodzaje włomów oraz warunki ich stosowania,
2) narysować włom sto\
kowy w trzech rzutach i podać w jakich skałach mo\
e być
stosowany.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- papier do naniesienia rysunku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Ćwiczenie 3
Korzystając z atrap środków strzałowych, wykonaj kompletny ładunek jednokolumnowy
rozdzielony.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące ładunków
jednokolumnowych rozdzielonych i sposobów ich inicjowania,
2) wykonać ładunek wykorzystując do tego dziewięć naboi MW i inne niezbędne środki
strzałowe.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- atrapy środków strzałowych,
- poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 4
KorzystajÄ…c z wyposa\
enia pracowni i wskazówek nauczyciela, zademonstruj sposób
wykonywania wiercenia otworu strzałowego poziomego za pomocą wiertarki obrotowej.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś
1) odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria doboru sposobu wierceń w zale\
ności od
zwięzłości skał,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych dobór rodzaju wierteł w zale\
ności od sposobu
wykonywania otworu.
3) korzystając ze wskazówek nauczyciela, osadzić wiertło w wiertarce i zademonstrować
wykonywanie wiercenia (lub wywiercić otwór).
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- wiertarki z osprzętem,
- poradnik dla ucznia.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić zalety włomowania?
1
1

2) wskazać ró\
nice między włomami skośnymi a równoległymi?
1
1

3) określić celowość stosowania lontu detonacyjnego?
1
1

4) dobrać sprzęt do wierceń w skałach o ró\
nej zwięzłości,?
1
1

5) prawidłowo wykonywać wiercenia wiertarkami ręcznymi?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.4. Wykonywanie robót strzałowych. Zasady przechowywania
i obrotu środkami strzałowymi
4.4.1. Materiał nauczania
A
adowanie i odpalanie otworów strzałowych
Na ładowanie i odpalanie otworów strzałowych wymagana jest pisemna zgoda uzyskana
od dozoru ruchu górniczego. Bezpośrednio przed przystąpieniem do ładowania, nale\
y
usunąć lub zabezpieczyć urządzenia znajdujące się w przodku, przeprowadzić pomiar
zawartości metanu, unieszkodliwić pył węglowy w pobli\
u przodku (poprzez zmywanie lub
opylanie pyłem kamiennym), wykonać inne czynności określone w metryce strzałowej oraz
wycofać ludzi nie biorących udziału w ładowaniu otworów.
Górnik strzałowy osobiście przygotowuje, ładuje, łączy i odpala ładunki MW. Otwory
strzałowe musi dokładnie oczyścić specjalną gracką oraz przygotować materiał na przybitkę.
Potem w celu uniknięcia pomyłek, rozmieszcza w otworach strzałowych zapalniki według
kolejnych numerów opóz
nień. Wykonuje pomiar metanu, a następnie rozpoczyna ładowanie
otworu nabojami MW i dociska je kolejno nabijakiem. Przy inicjacji od strony otworu
(przedniej), jako ostatni wprowadza nabój z zapalnikiem czyli nabój udarowy (ładunki
udarowe powinny być przygotowywane bezpośrednio przed załadunkiem). Przy inicjacji od
dna otworu (tylnej), nabój udarowy musi być ładowany do otworu jako pierwszy. Przewody
zapalnikowe powinny być zwarte i zaizolowane. Po załadowaniu otworów wypełnia je
przygotowaną wcześniej przybitką. A
ączy zapalniki, kontroluje ciągłość obwodu i go zwiera.
Linia strzałowa musi być obustronnie zwarta, a\
do momentu przystÄ…pienia do odpalania.
Ponownie wykonuje pomiar metanu. Następnie osoba dozoru kontroluje przodek i po
sprawdzeniu:
- prawidłowego załadowania otworów strzałowych,
- zawartości metanu,
- zabezpieczeń przeciw wybuchowi pyłu węglowego,
wydaje zgodę na jego odpalenie oraz zgłasza to dyspozytorowi ruchu kopalni. Przed
podłączeniem otworów strzałowych do linii strzałowej, górnik strzałowy rozprowadza
posterunki obstawy, zgodnie ze szkicem obstawy. Wraca do przodka i Å‚Ä…czy przodek z liniÄ…
strzałową. Udaje się do stanowiska odpalania, rozchodowuje środki strzałowe w dzienniku
strzałowym, dokonuje pomiaru metanu i oporu obwodu strzałowego. Czynność odpalania,
górnik strzałowy poprzedza okrzykiem  odpala się .
Po odczekaniu wymaganego czasu potrzebnego na rozrzedzenie się gazów, (jednak nie
mniej ni\
5 minut) górnik strzałowy udaje się do przodka. Dokonuje pomiaru metanu,
sprawdza efekt strzelania i szuka ewentualnych niewypałów. Po pomyślnym przebiegu
kontroli, odwołuje obstawę. (Przy braku zagro\
enia metanowego, w cyklu robót strzałowych
nie dokonuje się jego pomiarów)
Stanowisko odpalania
Stanowisko odpalania powinno być tak usytuowane, aby zapewnić skuteczną ochronę
przed następstwami wybuchu (rozrzutem skał, gazami, itp.).Powinno się ono znajdować
w schronie, we wnęce, lub załamaniem wyrobiska. Je\
eli znajduje się ono za załamaniem
wyrobiska, to powinno być ono usytuowanie minimum 10 metrów od naro\
a załamania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Osoby znajdujące się w posterunkach obstawy, powinny mieć na lampach górniczych
przy hełmach czerwone filtry sygnalizujące z daleka takie posterunki. Nie mogą oni w tym
czasie wykonywać innych prac.
Szkic obstawy sporządza dozór górniczy nadzorujący roboty strzałowe. Sporządzony jest
w dzienniku strzałowym, lub jako załącznik do metryki strzałowej. Na szkicu osoba dozoru
nanosi przodek, miejsca wycofania załogi, stanowisko odpalania, miejsce usytuowania
skrzyni strzałowej. Podaje tak\
e minimalne odległości od miejsca wykonywania robót
strzałowych do stanowiska odpalania i posterunków obstawy.
Rys. 26. Szkic obstawy dla chodnika z jedną i dwoma wnękami [3, s. 31]
Rys. 27. Szkic obstawy przy urabianiu wnęki ścianowej [3, s. 30]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Usuwanie niewypałów
Je\
eli po podłączeniu zapalarki do linii strzałowej nie odpalił \
aden Å‚adunek, mamy do
czynienia z otworami zawiedzionymi. W takim przypadku do przodka mo\
na wejść dopiero
po 15 minutach i przystąpić do wykrycia przyczyny niedopalenia ładunków.
W przypadku gdy po strzelaniu pozostanie w przodku pojedynczy otwór lub jego część
i nie ma mo\
liwości jego powtórnego odpalenia, mamy do czynienia z niewypałem.
W przypadku stwierdzenia po strzelaniu niewypałów, górnik strzałowy powinien zgłosić ten
fakt dozorowi a następnie przystąpić do jego unieszkodliwiania. Niewypał powinien być
unieszkodliwiany w obecności osoby dozoru górniczego. W przypadku gdy nie mo\
e tego
uczynić na swojej zmianie, powinien pozostać w przodku do chwili przybycia strzałowego
następnej zmiany, lub osoby dozoru. W zale\
ności od sposobu uzbrajania ładunków
rozró\
niamy:
- niewypały bez lontu detonacyjnego,
- niewypały z lontem detonacyjnym.
Likwidowanie niewypału w otworach strzałowych bez lontu detonacyjnego
Niewypał częściowy (czyli taki w którym zdetonował zapalnik, ale nie odpaliły
wszystkie naboje MW), usuwa siÄ™ je\
eli to mo\
liwe, przez ostro\
ne wydobycie naboi MW
(z wyjątkiem nitroglicerynowych) z pozostałej części otworu strzałowego. Nie wolno przy
tym posługiwać się przedmiotami metalowymi. Niewypał którego nie mo\
na usunąć przez
wydobycie naboi, usuwa się w następujący sposób:
- zewrzeć ze sobą i zaizolować wystające przewody zapalnika,
- usunąć przybitkę na długość najwy\
ej 20 centymetrów od wlotu otworu, w celu
stwierdzenia jego kierunku,
- wywiercić w odległości 50 centymetrów od otworu z niewypałem nowy równoległy
otwór strzałowy długości większej od otworu z niewypałem, (je\
eli istnieje obawa, \
e
odpalenie jednego otworu mo\
e nie usunąć niewypału, wierci się dwa otwory),
- załadować wiercony otwór (otwory) materiałem wybuchowym i go uzbroić ZE,
- odpalić ładunek,
- dokładnie skontrolować odstrzelony urobek w celu odnalezienia środków strzałowych
pochodzących z niewypału,
- oddać znalezione środki strzałowe do składu MW.
Likwidowanie niewypałów w otworach strzałowych z lontem detonującym
Niewypał taki mo\
na likwidować przez wymianę zapalnika elektrycznego
przymocowanego do lontu detonujÄ…cego. W tym celu nale\
y:
- usunąć przybitkę,
- wyjąć końcówki lontu detonującego,
- wymienić lub dopiąć nowy zapalnik (zapalniki),
- ponownie wło\
yć końcówki lontu z zapalnikiem (zapalnikami) do otworu,
- zało\
yć przybitkę,
- odpalić ładunek.
W przypadku kiedy nie mo\
na usunąć przybitki, nale\
y odwiercić od jednego do czterech
otworów pomocniczych, równoległych do otworu z niewypałem i w odległości minimum
50 cm od niego. Odpalenie ładunków w otworach pomocniczych ma za zadanie odsłonięcie
końcówek lontu detonującego. Następnie nale\
y:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
- wymienić nie zdetonowane zapalniki na nowe,
- usunąć około 50 cm przybitki z nowo wytworzonego wylotu otworu,
- wsunąć lont z zapalnikami do nowego otworu,
- zamknąć otwór przybitką,
- odpalić ładunek.
Strzelanie centralne
Strzelanie centralne polega na odpaleniu ładunków MW ze stanowiska znajdującego się
na powierzchni, podczas nieobecności załogi na dole. Mo\
e mieć zastosowanie w kopalniach
w których występuje du\
e zagro\
enie wybuchem metanu, lub wyrzutami gazów i skał. Jest
dro\
sze i trudniejsze organizacyjnie od tradycyjnego prowadzenia robót strzałowych.
Wymaga zainstalowania specjalnej sieci strzałowej. Pozwala natomiast osiągnąć zwiększenie
wydajności lub postępów drą\
enia. Na przykład w warunkach zagro\
enia metanowego
umo\
liwia stosowanie MW skalnych i odpalanie du\
ej liczby zapalników w przodkach.
Kwalifikacje osób uprawnionych do wykonywania i nadzorowania robót strzałowych
Górnik strzałowy  osoba uprawniona do prowadzenia robót strzałowych. Musi
legitymować się ukończeniem kursu na górnika strzałowego i zdaniem egzaminu. Kurs
organizowany jest w ośrodkach szkolenia zawodowego W trakcie jego trwania, zapoznaje się
on z wiadomościami teoretycznymi i czynnościami praktycznymi wchodzącymi w zakres
pracy strzałowego z uwzględnieniem obowiązujących przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy. Pracownicy kierowani na kurs powinni mieć:
- wykształcenie zawodowe lub średnie,
- aktualne badania psychofizyczne i psychiatryczne,
- aktualne badania lekarskie,
- minimum pięć lat pracy zawodowej,
- 24 miesiące pracy w ruchu zakładu górniczego w charakterze górnika w oddziale,
w którym wykonywane są roboty strzałowe.
Osobami sprawującymi nadzór nad robotami strzałowymi są:
- Kierownik działu techniki strzałowej (kierownik słu\
by strzałowej)  sprawuje nadzór
nad gospodarką środkami strzałowymi, sprzętem strzałowym oraz wykonywaniem robót
strzałowych.
- Instruktor strzałowy,
- osoby dozoru mogące nadzorować roboty strzałowe, muszą one być ujęte w wykazie
osób uprawnionych do nadzorowania takich robót i zatwierdzone przez kierownika ruchu
zakładu.
Dokumentacja robót strzałowych
Spośród wielu dokumentów wymaganych przy prowadzeniu robót strzałowych, dla
górnika strzałowego najwa\
niejszymi sÄ…:
- metryka strzałowa,
- dziennik strzałowy,
Metryka strzałowa to podstawowy dokument określający sposób wykonania robót
strzałowych. Na jej podstawie wystawia się w dzienniku strzałowym zapotrzebowanie
na środki strzałowe. Składa się z części opisowej i rysunkowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
 Część opisowa zawiera:
- miejsce wykonywania robót strzałowych (nazwę przodka, oddział, pokład, poziom,
numer),
- cel roboty strzałowej,
- zagro\
enia naturalne (metanowe, pyłowe i inne),
- rodzaj stosowanych środków strzałowych,
- sposób łączenia zapalników elektrycznych,
- sposób inicjowania zapalników elektrycznych,
- maksymalny ładunek materiału wybuchowego na jeden otwór oraz w całej serii otworów,
- maksymalną liczbę otworów strzałowych jednocześnie odpalanych,
- rodzaj i sposób wykonywania przybitki,
- stosowany sprzęt strzałowy (zapalarki, przewody, omomierze itp.),
- dodatkowe warunki dotyczÄ…ce sposobu ich wykonywania w warunkach zagro\
eń.
Część rysunkowa zawiera szkic rozmieszczenia otworów strzałowych z kolejnością
stopni opóz
nień zapalników, wymiary przodka i jego zabiór.
Przykładowa metryka strzałowa dla wyrobiska korytarzowego drą\
onego w kamieniu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Strona pierwsza:
Rys. 28. Pierwsza strona przykładowej metryki strzałowej [3, s. 28]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Strona druga metryki strzałowej:
Rys. 29. Pierwsza strona przykładowej metryki strzałowej [3, s. 29]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Dziennik strzałowy, to dokument określający ilość i rodzaj pobranych środków
strzałowych ze składu MW, sposób i miejsce ich u\
ycia oraz stanowi dokumentacjÄ™
ewentualnych ich zwrotów do składu. Dziennik wydawany jest imiennie ka\
demu górnikowi
strzałowemu. Wpisów w dzienniku dokonują:
- in\
ynier strzałowy, który wystawia dziennik,
- osoba uprawniona do wpisywania zapotrzebowania na środki strzałowe,
- wydający środki strzałowe,
- górnik strzałowy,
- osoba kontrolująca roboty strzałowe.
Prowadzenie robót strzałowych w warunkach występowania zagro\
eń naturalnych
Zagro\
enia metanowe i od pyłu węglowego
Górnicy strzałowi są zobowiązani w polach metanowych do kontroli zawartości metanu
pod stropem wyrobiska w przodku:
- przed rozpoczęciem pracy oraz w czasie pracy co 2 godziny,
- przed przystąpieniem do ładowania otworów materiałami wybuchowymi,
- przed ka\
dym podłączeniem zapalników do linii strzałowej,
- po ka\
dym odpaleniu ładunków w otworach.
Ponadto dokonują pomiaru metanu przy stanowisku odpalania przed podłączeniem
zapalarki do obwodu strzałowego.
W przypadku stwierdzenia pod stropem wyrobiska zawartości metanu powy\
ej
2%, górnik strzałowy musi:
- wycofać załogę z zagro\
onego wyrobiska,
- wyłączyć zasilanie elektryczne,
- unieruchomić urządzenia mechaniczne,
- zagrodzić dostęp do wyrobiska,
- na zagrodzeniu powiesić tablicę ostrzegawczą,
- powiadomić osobę dozoru i dyspozytora kopalni.
Przy prowadzeniu robót strzałowych w polach metanowych, zapłon metanu mo\
e być
spowodowany między innymi następującymi czynnikami:
- detonacją zapalników poza otworami strzałowymi,
- złą przybitką,
- deflagracjÄ… MW,
- iskrzeniem na linii strzałowej,
- przeładowaniem otworów strzałowych,
- zbyt bliską odległością pomiędzy sąsiednimi otworami,
- niewyłączeniem napięcia na okres odpalania i niezabezpieczeniem urządzeń
elektrycznych przed skutkami strzelenia,
- nadmierną zwłoką międzyczasową w otworach sąsiednich.
W warunkach zagro\
enia metanowego we wszystkich wyrobiskach w których
prowadzone są roboty strzałowe, nale\
y wykonywać pomiary stę\
enia metanu. Stosować
mo\
na tylko takie materiały wybuchowe, zapalniki i zapalarki które spełniają kryteria
bezpieczeństwa w danych warunkach. Dopuszczalna zwłoka międzystrzałowa ZE
milisekundowych wynosi: 60 ms w skale jednorodnej i 90 ms w skale niejednorodnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Rys. 30. Rozmieszczenie i kolejność detonacji ZE milisekundowychw wyrobisku
węglowo-kamiennym w pokładzie metanowym (przykład) [3, s. 28]
W wyrobiskach zaliczonych do klasy A i B zagro\
enia wybuchem pyłu węglowego,
nale\
y utrzymywać 200 metrowe strefy zabezpieczające. W strefach tych nale\
y wyrobiska
zmywać wodą, lub opylać pyłem kamiennym. W polach metanowych nale\
y dodatkowo
utrzymywać strefy zabezpieczające:
- na całej długości wyrobisk przewietrzanych lutniociągami,
- w wyrobiskach zaliczonych do pomieszczeń ze stopniem  c niebezpieczeństwa
wybuchu na odcinkach z zainstalowanymi kablami lub przewodami elektrycznymi.
W wyrobiskach zaliczonych do klasy B zagro\
enia wybuchem pyłu węglowego, muszą
być dodatkowo stosowane zapory przeciwwybuchowe kamienne lub wodne.
Przechowywanie środków strzałowych.
Środki strzałowe są przechowywane w składach MW. Podziemne składy stanowią zespół
komór składowych i innych wyrobisk, połączony z czynnymi wyrobiskami górniczymi.
MuszÄ… tak\
e spełniać wiele warunków, takich jak między innymi: [3, s.253 254]:
- muszą być wykonane w skałach niepalnych,
- ich minimalna odległość od szybów wynosi 100 m,
- muszą być przewietrzane niezale\
nym prÄ…dem powietrza,
- wszystkie załamania chodników i wyrobisk w składzie muszą być wykonane pod kątem
prostym,
- muszą posiadać niezale\
ne wejścia i wyjścia,
- wszystkie urządzenia metalowe w składzie muszą być dodatkowo uziemione.
Zasady pobierania, u\
ywania i zdawania środków strzałowych
Środki strzałowe wydawane są ze składu MW osobom upowa\
nionym do ich pobierania,
na podstawie zamówienia sporządzonego w dzienniku strzałowym przez osobę dozoru.
Zamówienie tworzy się na podstawie metryki strzałowej. Odbiorca środków strzałowych
przed pokwitowaniem ich pobrania w  ksiÄ…\
ce obrotu środkami strzałowymi , powinien
osobiście sprawdzić ich ilość, jakość i zgodność wpisanej do dziennika numeracji ze stanem
faktycznym, a następnie sprawdzić stan techniczny otrzymanych naczyń transportowych.
Górnik strzałowy przed opuszczeniem składu MW powinien w wyznaczonym do tego
miejscu sprawdzić pobierane środki strzałowe. W szczególności powinien zwrócić uwagę,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
czy numeracja otrzymanych ZE pokrywa się z liczbą poszczególnych numerów wynikającą
z metryki strzałowej.
W przodku, środki strzałowe powinny być przechowywane w zamkniętej skrzyni
przodkowej. Środki strzałowe ze skrzyni do przodka, mogą być przeniesione bezpośrednio
przed ładowaniem otworów strzałowych.
Po załadowaniu środków strzałowych do otworów, a przed odpaleniem, górnik strzałowy
zobowiązany jest do dokonania wpisu rozchodu środków strzałowych i rozliczenia ilości
pozostałych do zwrotu.
Je\
eli po wykonaniu robót strzałowych górnik strzałowy stwierdzi wystąpienie
niewypału, musi ten fakt odnotować w dzienniku strzałowym.
Po ka\
dej zmianie roboczej nale\
y zwrócić do składu nie zu\
yte środki strzałowe,
naczynia transportowe i dziennik strzałowy. Muszą one być zwrócone przez osobę która je
pobrała. W dzienniku strzałowym musi być odpowiedni wpis w rubryce  Pozostało do
przeniesienia . Zwrócone środki strzałowe pozostają na stanie górnika strzałowego przez
kolejne cztery dni. Je\
eli w tym okresie górnik strzałowy ich nie pobierze ponownie, zostaną
one przyjęte na stan składu MW jako zwrot i odpisane ze stanu w dzienniku strzałowym.
Ponowne ich pobranie jest mo\
liwe na podstawie nowego zamówienia.
4.4.2 Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Kto jest uprawniony do wykonywania robót strzałowych?
2. Kiedy mo\
na przystąpić do ładowania otworów strzałowych?
3. W jaki sposób usuwa się niewypał częściowy bez lontu detonacyjnego?
4. W jaki sposób usuwa się niewypał z lontem detonacyjnym?
5. Co zawiera i do czego słu\
y metryka strzałowa i dziennik strzałowy?
6. Kto jest uprawniony do wpisów w dzienniku strzałowym i w jakim celu?
7. Jakie osoby sprawują nadzór nad robotami strzałowymi?
8. Jakie podstawowe warunki powinien spełniać podziemny skład MW?
9. Jakie sÄ… dopuszczalne stÄ™\
enia metanu w przodku?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Korzystając z metanomierza i wskazówek nauczyciela, dokonaj pomiaru metanu według
zasad obowiÄ…zujÄ…cych w przodku.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś
1) odszukać w materiałach dydaktycznych miejsca i sposób wykonania pomiaru metanu,
2) korzystając ze wskazówek nauczyciela wykonać pomiar.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- metanomierz.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Ćwiczenie 2
Dobierz środki strzałowe i wykonaj cykl robót strzałowych stosując zasady obowiązujące
górnika strzałowego. Zakładamy, \
e otwór odwiercony jest w węglu i nie ma zagro\
enia
metanowego.
Sposób wykonania ćwiczenia:
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś
1) odszukać w materiałach dydaktycznych dobór środków strzałowych w zale\
ności od
rodzaju urabianych skał i zagro\
eń naturalnych,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych zasady wykonywania otworów strzałowych
i przybitki,
3) odszukać w materiałach dydaktycznych zasady ładowania i odpalania otworów
strzałowych,
4) dokonać analizy materiału i dobrać środki strzałowe,
5) wykonać ćwiczenie zgodnie z obowiązującymi zasadami.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- poradnik dla ucznia,
- atrapy środków strzałowych i sprzętu strzałowego,
- materiał do wykonania przybitki
- otwór strzałowy, lub jego atrapa wykonana z rury.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wykonać pomiar metanu?
1
1

2) dobierać środki strzałowe w zale\
ności od warunków wykonywania
strzelań, 1
1

3) załadować otwór strzałowy,
1
1

4) wykonać przybitkę
1
1

5) wymienić zakres robót zabezpieczających przodek.
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Zadania wymagają prostych obliczeń, które powinieneś wykonać przed wskazaniem
poprawnego wyniku.
7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
9. Na rozwiÄ…zanie testu masz 40 min.
Powodzenia
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Bardzo szybka reakcja rozkładu materiału wybuchowego kruszącego, przebiegająca
z prędkością powy\
ej 1000 m/s to
a) eksplozja.
b) implozja.
c) deflagracja.
d) detonacja.
2. MW skalne, mogą być stosowane w robotach kamiennych przy stę\
eniu metanu
w powietrzu do
a) 0,5%.
b) 1,5%.
c) 1,8%.
d) 2,0%.
3. MW węglowe mają kolor opakowania
a) niebieski.
b) czerwony.
c) kremowy.
d) czarny.
4. Lonty prochowe palą się z prędkością około
a) 1 cm/s.
b) 5 cm/s.
c) 10 cm/s.
d) 20 cm/s.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
5. Jaki element nie wchodzi w skład zapalnika elektrycznego ostrego
a) zespół zapalczy.
b) zespół spłonkowy.
c) przewody zapalnikowe.
d) nitki rozpoznawcze.
6. W przypadku znalezienia środków strzałowych nale\
y
a) zabrać je ze sobą i odnieść do składu MW.
b) zabezpieczyć miejsce znalezienia i zgłosić ten fakt osobie dozoru lub słu\
bie
strzałowej kopalni.
c) zabrać je ze sobą i zgłosić ten fakt osobie dozoru.
d) zabrać je ze sobą i przekazać je osobie dozoru.
7. Przewody ochronne słu\
ą do połączenia
a) urządzeń elektrycznych z uziemieniem.
b) linii przodkowej z przewodami zapalnikowymi.
c) zapalarki z linią strzałową
d) omomierza strzałowego z linią strzałową.
8. Zakładając \
e oporność pojedynczego zapalnika wynosi 4 &!, opór całego obwodu
strzałowego wynosi
a) 1 &!.
b) 2 &!.
c) 16 &!.
d) 8 &!.
zapalnik
9. Zakładając \
e oporność pojedynczego zapalnika wynosi 4 &!, opór całego obwodu
strzałowego wynosi
a) 1 &!.
b) 2 &!.
c) 8 &!.
d) 16 &!.
zapalnik
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
10. Określenie  ładunek wielokolumnowy oznacza
a) wiele otworów strzałowych w przodku.
b) kilka kolumn ładunku w jednym otworze strzałowym.
c) blisko siebie le\
Ä…ce otwory z Å‚adunkami jednokolumnowymi.
d) to samo co Å‚adunek  jednokolumnowy rozdzielony .
11. Pojęcie  długi otwór strzałowy oznacz otwór o długości ponad
a) 2 metry.
b) 3 metry.
c) 4 metry.
d) 6 metrów.
12. Przedstawiony otwór strzałowy to otwór
a) wciosowy.
b) wrębowy.
c) włomowy.
d) przebitkowy.
13. Przybitka otworu strzałowego mo\
e być wykonana między innymi z
a) prochu strzelniczego.
b) prętu metalowego.
c) kołka drewnianego.
d) wilgotnego piasku.
14. Nabój udarowy przygotowuje się
a) w składzie MW.
b) na stanowisku odpalania.
c) w przodku przed rozpoczęciem robót strzałowych.
d) w przodku, bezpośrednio przed załadowaniem go do otworu strzałowego.
15. Usuwanie niewypału częściowego mo\
na przeprowadzić poprzez
a) ponowne go uzbrojenie w zapalnik i odpalenie.
b) wydłubanie go metalowym ostrym narzędziem.
c) odwiercenie w odległości 50 cm od otworu z niewypałem, nowego otworu
równoległego i jego odpalenie.
d) pozostawieniem go do następnego cyklu robót strzałowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
16. Metryka strzałowa to
a) podstawowy dokument określający sposób wykonania robót strzałowych.
b) dokument określający wyłącznie długość otworów strzałowych.
c) przyrząd do pomiaru długości (głębokości) otworów strzałowych.
d) dokument określający wyłącznie sposób łączenia zapalników w przodku.
17. W polach metanowych, górnik strzałowy dokonuje pomiarów stę\
enia metanu w przodku
a) przy spÄ…gu wyrobiska.
b) w połowie wysokości wyrobiska.
c) pod stropem wyrobiska.
d) nad obudowÄ… wyrobiska.
18. Podziemny skład MW musi
a) być umiejscowiony blisko szybu, nie dalej ni\
50 metrów.
b) być wykonany w skałach niepalnych.
c) mieć wysokość minimum 3,0 m.
d) być wyło\
ony materiałem niepalnym.
19. Zagro\
enie ze strony prądów błądzących przy robotach strzałowych, to mo\
liwość
a) niekontrolowanej detonacji zapalników elektrycznych.
b) uszkodzenia zapalarki.
c) detonacji MW w skrzyni strzałowej.
d) uszkodzenia wiertarki elektrycznej podczas wiercenia otworów.
20. Środki strzałowe, wydawane są ze składu MW na podstawie
a) metryki strzałowej,
b) zamówienia w dzienniku strzałowym,
c) ustnego polecenia osoby dozoru,
d) pisemnego polecenia osoby dozoru.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko................................................................................................
U\
ytkowanie materiałów wybuchowych
Zakreśl poprawną odpowiedz

Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
6. LITERATURA
1. Batko P., Ślęzak J., Lewicki J., Morawa R.: Technika strzelnicza 1. Górnicze środki
strzałowe i sprzęt strzałowy. Wydawnictwa AGH, Kraków 1998
2. Bielewicz T., Prus B., Honysz J.: Górnictwo. cz. I. Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1993
3. Bonarek J., Goc St., Siemianowski J.: Górnik Strzałowy w kopalniach węgla
kamiennego. Wydawnictwo ÅšlÄ…sk, Katowice 2005
4. Hobler M.: Projektowanie i wykonywanie robót strzelniczych w górnictwie podziemnym.
Wydawnictwo ÅšlÄ…sk, Katowice 1982
5. Nowak K., Kostrz J.: Górnictwo cz. I. Wydawnictwo Śląsk 1989
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54