siłkować się, posiłkowo, posiłkowy.

spiański)

Nasz pierwszy posiłek to najczęściej śnia-

Dawniej posilać znaczyło też ‘dodawać

danie (‘posiłek ranny, przedpołudniowy’).

sił, pokrzepiać; dawać pomoc, zasilać’, np.

Pod względem słowotwórczym jest to forma

– Pozwolisz, że się cokolwiek osuszę

rzeczownikowa czasownika śniadać (obec-i snem, choć krótkim, posilę mą duszę

nie już przestarzałego), np.

(S. Goszczyński). Książę ich nowymi orsza-

– Wszakże to czas podobno śniadać? Sia-

kami zastępując, posilał, i na nowo wznawiał

dam za stół i proszę wszystkich ze mną siadać walkę (F.S. Jezierski).

(A. Mickiewicz). Razem z wujem (…) cho-

dziłem na spacery i razem z nim śniadałem,

I wieczerzałem razem z nim

obiadowałem i wieczerzałem (B. Leśmian).

Od ogólnosłowiańskiego rzeczownika siła Niektórzy jedzą dwa śniadania i wtedy

(poświadczonego w polszczyźnie od XIV w.)

mówimy o pierwszym śniadaniu (‘najwcze-utworzono czasownik silić (się), a następnie śniejszy posiłek spożywany rano’) oraz

z przedrostkiem: posilić (się). Od tego zaś cza-o drugim śniadaniu (‘posiłek spożywany sownika przedrostkowego powstał nasz tytu-między śniadaniem a obiadem’).

łowy rzeczownik posiłek, rejestrowany w ję-

Śniadanie (w dialektach także: śniedanie) zyku polskim od XVI w.2. Jest on obecnie

to wyraz stary, poświadczony w polszczyźnie stosowany albo w znaczeniu p r z e d m i o -

od XIV w., podobnie jak czasownik śniadać 1 Definicje wyrazów i przykłady literackie pochodzą ze Słownika języka polskiego pod red. W. Doroszewskie-go oraz z Uniwersalnego słownika języka polskiego pod red. S. Dubisza.

2 W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, b.r.w., s. 467.

18

Ż y c i e S z k o ł y

‘spożywać poranny posiłek, jeść śniadanie’;

– dać, wydać obiad, czyli ‘urządzić przyję-

w dialektach też ‘jeść’. Pierwotne źródło sło-cie dla zaproszonych gości, często na czyjąś wotwórcze to czasownik jeść (w języku pra-cześć’;

słowiańskim: * ěsti, * ěmь), od którego za po-

– musztarda po obiedzie to „rzecz spóź-

mocą dawnego przedrostka * sъn- (= ’z’) niona, za późno przekazana, podana’;

powstał czasownik dokonany (por. staropol-

Stare przysłowie głosiło na przykład:

skie, z XV w., formy: śnieść, śnie), a jego po-

– U skąpego zawsze po obiedzie, co zna-stać wielokrotna * sъnědati ‘zjadać, spoży-czyło: ‘człowiek skąpy nigdy nie częstuje’.

wać’ dała początek naszemu śniadać 3 .

Wyrażenia z tym słowem służą dotąd jako

określenia czasu (por. też: pora obiadowa, Nasz pierwszy posiłek to najczęściej

przerwa obiadowa):

śniadanie. Pod względem

– po obiedzie, przed obiadem, czyli ‘po po-słowotwórczym jest to forma

łudniu, przed południem’.

Warto też przypomnieć słynne obiady

rzeczownikowa czasownika śniadać.

czwartkowe, czyli ‘cotygodniowe obiady urzą-

Derywatem od śniadanie, stosunkowo

dzane przez króla Stanisława Augusta, mają-

nowym, jest potoczna śniadaniówka, utwo-ce charakter zebrań naukowo-literackich’.

rzona za pomocą przyrostka -ówka, czyli ‘to-Omawiany wyraz jest także ogólnosłowiań-

rebka, zwykle plastykowa, w której się przy-ski (w polszczyźnie poświadczony od XV w.): nosi drugie śniadanie (do szkoły, do pracy)’.

prasłowiański * obědъ, rzeczownik odczasow-Forma pochodna przymiotnikowa to obec-

nikowy od prasłowiańskiego przedrostkowe-

nie śniadaniowy (np. przerwa śniadaniowa, go * ob-ěsti ‘objeść ze wszystkich stron, wszyst-godzina śniadaniowa), dawniej w użyciu by-

ko’, * ob-ěsti sę ‘najeść się do syta’. Przy takiej ły postacie inne: śniadalny, śniadanny, np.

interpretacji pierwotne znaczenie byłoby ‘ob-

– O tej godzinie domowi i goście, męż-

fity posiłek’, ale etymologia wyrazu bywa też czyźni i damy, muszą się znajdować w śnia-objaśniana inaczej, zwłaszcza prawdopodob-

dalnym pokoju (J. Niemcewicz). Około

ne jest pierwotne ‘wspólne jedzenie’4.

śniadannej

godziny zatrzymaliśmy się

Zamiast jeść obiad można było do nie-w karczmie (R. Piotrowski).

dawna powiedzieć: obiadować ( obiad +

przyrostek -ować) czy obiedować, a wcze-U skąpego zawsze po obiedzie

śniej: obiadwać, obiedwać. W XVIII w. mie-Najobfitszy, gorący posiłek dzienny, spoży-

liśmy również obiadalnię, czyli ‘pokój obia-wany w środku dnia, to naturalnie obiad. Dla dowy’, i obiadownika, czyli ‘gościa obiado-większości Polaków to nadal najważniejszy

wego’ (wcześniej: obiednika)5 .

posiłek, choć bywają również zimne obiady i urzędowe obiadokolacje. O jego wadze Jeśli jesteś głodny...

świadczą też liczne związki frazeologiczne, np.

Jeśli ktoś jest bardzo głodny po obiedzie,

– obiad proszony, czyli ‘obiad, na który się może niedługo po nim zjeść podwieczorek, jest zaproszonym, lub zaprasza się kogoś’;

czyli ‘posiłek pod wieczór (niegdyś w polu,

– postawić komuś obiad, czyli ‘zaprosić przed zakończeniem pracy)’; podstawą sło-kogoś na obiad; zapłacić w restauracji za

wotwórczą jest tu wyrażenie pod wieczór zjedzony przez kogoś obiad’;

‘przed wieczorem’. W wiekach XV–XIX ist-

3 Tamże, s. 619.

4 Tamże, s. 371. Do tej drugiej interpretacji skłania się A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2, Warszawa 2000, s. 337.

5 Por. K. Długosz-Kurczabowa, Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 207.

2 / 2 0 0 7

19

niał również czasownik podwieczorkować wagę; wieczerza funkcjonuje już tylko jako ar-

‘jeść podwieczorek’.

chaizm, przetrwała jeszcze w niektórych gwa-rach’7. Z kolei Andrzej Bańkowski twierdzi, Najobfitszy, gorący posiłek dzienny,

że wyraz kolacja w znaczeniu ‘wspólny posi-

łek wieczorny, wieczerza’ (poświadczony

spożywany w środku dnia, to naturalnie

od II połowy XVIII w.) zaczął być stosowany obiad. Dla większości Polaków to nadal

„za niemieckim Kollation”8. Podstawowe najważniejszy posiłek, choć bywają

zmiany znaczeniowe wyrazu kolacja były również zimne obiady i urzędowe

więc, zdaniem Długosz-Kurczabowej, nastę-

obiadokolacje. O jego wadze świadczą

pujące: ‘składka’ → ‘składkowe przyjęcie’ →

też liczne związki frazeologiczne.

‘przyjęcie, uczta’ → ‘uczta wieczorna’ → ‘po-siłek wieczorny’. Ponadto ma on znaczenia

Wszystkie omawiane dotychczas wyrazy są

specjalistyczne, które tutaj pomijam.

ogólnosłowiańskie, można je rekonstruować

z języka prasłowiańskiego. Tymczasem ostat-

Jeśli ktoś jest bardzo głodny po obiedzie, ni nasz rzeczownik – kolacja – jest starym za-może niedługo po nim zjeść

pożyczeniem z języka łacińskiego (XV w.);

podwieczorek, czyli ‘posiłek pod wieczór’.

łac. collatio jest wieloznaczne: ‘zbiórka, W wiekach XV–XIX istniał również

składka pieniężna; rozważanie, zastanawia-

czasownik podwieczorkować

nie się; wspólny posiłek, zwłaszcza wieczor-ny’, z łac. conferre, collatium ‘gromadzić,

‘jeść podwieczorek’.

zbierać, składać, zwłaszcza pieniądze’. W ję-

zyku polskim mieliśmy początkowo dwie for-

Coraz częściej jemy ostatnio obiadokola-

my słowa: kołacyja i kolacyja i wiele znaczeń6:

cje, czyli ‘obiady spożywane w porze kolacji’, 1) ‘składka pieniężna’, np. Każdy według swe-choć to słowo ma chyba ciągle odcień nieco

go ku ojczyźnie affektu z szkatuły swojej

urzędowy; powstało ono z połączenia dwu

ofiary uczynił, a przedni panowie od siebie rzeczowników interfiksem -o-.

poczynali tę kollacyą (S. Twardowski);

Pochodzący z tego samego źródła łaciń-

2) ‘przyjęcie składkowe; postne przyjęcie’, skiego rzeczownik francuski collation zna-np. Nie bywają na biesiadach pijanic, ani

czy tyle, co ‘lekki posiłek’, dawniej spożywa-na kolacyach tych, którzy mięso na jedze-

ny przez mnichów po

wieczornych

nie znaszają, bo ci, którzy się składają,

dysputach religijnych (choć nasza kolacja to niszczeją (J. Wujek);

obecnie w języku francuskim: dîner, souper).

3) ‘biesiada, uczta’, np. Tam pod cieniem

Z kolei włoski wyraz colazione to ‘lekki po-siadać, I ranne kolacye zwyczaj bywa ja-

siłek poranny’ ( prima colazione) lub ‘posiłek dać (S. Twardowski);

południowy’ ( seconda colazione; pranzo).

4) ‘wieczerza’, np. kolacja zimna, kolacja go-Jak widzimy, pory spożywania tak nazwane-