WSCHODNIE PERYFERIE EUROPY (1850-1914)
Europa wschodnia jako peryferie Europy
• Pojecie „centrum” i „peryferii”. Popularne dzis przy wyjasnianiu róznic w stopniu rozwoju gospodarek narodowych i regionów, takze w wyjasnianiu zróznicowania róznych czesci skladowych gospodarki swiatowej. Swiat, w tym ujeciu, sklada sie z wysoko rozwiniete-go, bogatego centrum i zacofanych (opóznionych w rozwoju), biednych peryferii. Johann Heinrcuh von Thünen, Panstwo izolowane, 1836, 1850—model izolowane ukladu, gdzie ze wzrostem odleglosci od centrum (miasto) spada intensywnosc produkcji rolnej. Wallerstein, The European World System. Braudel, Kultura materialna i kapitalizm (kolejne centra: Wenecja, Amsterdam, Londyn, Nowy Jork). W modelach Wallersteina i Braudela, im blizej centrum, tym wyzsze ceny, wyzsza wydajnosc pracy, wyzsza efektywnosc, wyzsze place, wieksza rola stosunków scisle rynkowych. Peryferie specjalizuja sie w produkcji surowców. Sila robocza czesto pracuje pod przymusem. Uprzywilejowane grupy spo-leczne (wlasciciele ziemscy, wlasciciele kopaln) powiazani sa poprzez rynek z centrum, czerpia korzysci z eksportu. Zainteresowani sa utrzymaniem tego ukladu.
• Dwie interpretacje. Wedle ekonomistów liberalnych, nie ma nic zlego w róznicowaniu sie specjalizacji produkcyjnej poszczególnych obszarów. Zgodnie z teoria korzysci kompara-tywnych (Ricardo) kazdy specjalizuje sie w wytwarzaniu tego, w czym dysponuje rela-tywna przewaga. Inni ekonomisci (glównie lewicowi, ale nie tylko—do prawicowych zwolenników tego pogladu nalezal np. rumunski ekonomista Mihail Manoilescu) uwazaja, ze taka specjalizacja jest niekorzystna dla obszarów mniej rozwinietych, poniewaz pozo-stawia je w pulapce waskiej specjalizacji surowcowej, a w konsekwencji w pulapce zaco-fania. Niektórzy wrecz uwazaja, ze obszary mniej rozwiniete traca wskutek narzuconych im (czesto politycznie) niesprawiedliwych warunków wymiany. Ich zdaniem, wyjsciem jest polityka protekcyjna obszarów mniej rozwinietych dla wspomozenia ochrony wlasne-go przemyslu. W XIX w. Anglia byla generalnie zwolennikiem wolnego handlu (z wyjat-kiem corn laws w pierwszej polowie stulecia), natomiast w krajach mniej rozwinietych (USA w pierwszej polowie stulecia, Niemcy, Rosja, Japonia, a w XX w. wiele krajów Ameryki Lac. i Azji; na ziemiach polskich—Królestwo Polskie) okresowo wystepowaly tendencje do protekcjonizmu.
• Spór dotyczy takze industrializacji. Jaki byl jej wplyw na obszary peryferyjne? W jaki sposób dokonywalo sie ich uprzemyslowienie? Ekonomisci liberalni, traktujac industriali-zacje jako czesc procesu rozwoju gospodarczego, który z obszarów bardziej rozwinietych rozszerza sie do opóznionych poprzez dyfuzje postepu technicznego. Ekonomisci lewicowi z kolei klada nacisk na podporzadkowywanie sobie obszarów peryferyjnych przez centrum, wykorzystywanie ich jako zródlo tanich surowców i taniej sily roboczej.
• Rozstrzygniecie tego sporu nie jest latwe, bo dane empiryczne dostarczaja argumentów kazdej ze stron. W dlugim okresie (w ciagu XIX i XX wzrost gospodarczy wystepowala zarówno w centrum, jak i na peryferiach, tu nie tylko dzieki eksportowi surowców, ale i dzieki stopniowej industrializacji. Zarazem jednak dystans miedzy centrum i peryferiami sie powiekszal. (Por. Landes, Bogactwo i nedza narodów; Janos, Eastern Central Europe in the Modern World).
• W Europie XIX centrum to najwyzej rozwiniete obszary Anglii, Francji, Niemiec, takze Belgia, Holandia. Dolaczaja do nich stopniowo Skandynawia, Czechy, pn. Wlochy (choc
te ostatnie obszary sa bardziej dyskusyjne). Irlandia, Hiszpania, Portugalia, Grecja, Balkany, Europa Wschodnia to obszary peryferyjne. W dalszym ciagu wykladu na tych ostatnich skupiona bedzie uwaga.
Pojecia „Europa wschodnia”, „Europa srodkowa”, „Europa srodkowo -wschodnia”
• „Europa wschodnia” trudna jest do jednoznacznego zdefiniowania ze wzgledu na niejed-nolitosc geografii fizycznej, klimatu, oraz wielkie zróznicowanie etniczne (Slowianie, Niemcy, Zydzi), religijne (prawoslawie, katolicyzm, protestantyzm, judaizm, islam), i polityczne, to ostatnie b. zmienne w czasie. Terminy uzywane niejednoznacznie.
• Czesto obecnie stosowane pojecia „Europa wschodnia”, „srodkowa”, „srodkowo-wschodnia” maja charakter historyczny, sa przykladami „geografii symbolicznej”. (Por.
Edward Said, Orientalizm—ta wybitna praca amerykanskiego uczonego pochodzacego z Palestyny uswiadomila, jak bardzo pojecie „Wschód”, „Orient” nie tyle odpowiada jakie-mus realnemu bytowi, ile jest myslowym konstruktem Zachodu, dowodzacym jego wyz-szosci nad innymi kulturami). W odniesieniu do Europy rozróznienie wschód- zachód pojawilo sie dopiero w XVIII w., przedtem mówiono raczej o Pólnocy i Poludniu (Italia, dziedzictwo antyku). W XVIII w. cywilizowanemu Zachodowi zaczeto przeciwstawiac barbarzynski wschód, Azje, która zaczynala sie tam, gdzie konczyla sie oswiecona Europa (por. Wolff, Inventing Eastern Europe). Historycy niemieccy drugiej polowy XIX w.
zwrócili uwage na role Laby ( Gutherrschaft i Grundherrschaft), od tego czasu konstatacja dualizmu agrarnego w rozwoju Europy. W okresie I wojny swiatowej pojawilo sie pojecie Mitteleuropa—Europa srodkowa, pod wplywami Niemców. Po II wojnie swiatowej—
Europa wschodnia pojmowana byla jako obszar wplywów ZSRR, dziedzictwo Jalty, a jej granice wyznaczala churchillowska „zelazna kurtyna”. Od lat 70-tych autorzy czescy, we-gierscy, polscy—próbujac przeciwstawic sie umiejscawianiu ich spoleczenstw na wscho-dzie—mówic poczeli o mówia o Europie s r o d k o w o - w s c h o d n i e j —obszarze dzie-dzictwa kulturowego zachodniego chrzescijanstwa, ale pod dominacja Rosji i komunizmu.
Jako odmienny obszar wyróznia sie Balkany (por. Todorova, Imagining the Balkans).
Ramy polityczne —trzy imperia.
• Do XVIII w. Rzeczpospolita Obojga Narodów (700-900 tys. km2) pozostawala waznym organizmem panstwowym, znika jednak w wyniku rozbiorów. W XIX w., okresie szyb-kich przeksztalcen cywilizacyjnych, region zdominowany byl przez 3 imperia: Ottoman-skie, Romanowych, i Habsburgów. Na pólnocy coraz wieksza role odgrywalo Królestwo Prus, pod przywództwem którego nastapilo zjednoczenie Niemiec i powstanie w 1870
Rzeszy Niemieckiej.
• Imperium Osmanskie. Islam. Zasady organizacji politycznej i dominacji na podporzadko-wanych obszarach. Trudnosci dotrzymania kroku Zachodowi w procesie modernizacji (por. Lewis, What went wrong). Próby modernizacji od pocz. XIX w., mlodoturcy.
Umiarkowany rozwój gospodarczy, ale tradycyjnego typu, praktycznie bez nowoczesnej industrializacji. Kurczenie sie imperium osmanskiego w ciagu drugiej polowy XIX w., wycofywane sie z terenów poludniowo-wschodniej Europy. Ostateczny upadek w efekcie I wojny swiatowej.
• Imperium rosyjskie. Ekspansja terytorialna do polowy XIX w. pózniej zahamowanie eks-pansji (przegrane wojna krymska, wojna z Japonia, przegrana I wojna swiatowa, upadek panstwa w wyniku rewolucji). Ustrój polityczny—autokracja (samodzierzawie). Ruc hy 2
polityczne—dekabrysci, socjaldemokracji, narodnicy. Problem reform: brak reform w okresie Mikolaja I, zniesienie poddanstwa po przegranej wojnie krymskiej, „wiosna po-sewastopolska”, reformy Aleksandra II, 1905 r., Duma, reformy Stolypina. W zakresie reform, scieranie sie koncepcji autokratycznej modernizacji (zmiany, na ile sa konieczne, wprowadzi swiatla biurokracja carska) z koncepcja ewolucji w kierunku monarchii kon-stytucyjnej. Polityka narodowosciowa—rusyfikacja, antysemityzm. Znaczenie—i ograni-czenia—prawa. Represje. Aparat panstwowy, zwlaszcza na nizszych poziomach, marnej jakosci, marnie oplacany, podatny na korupcje. Armia bardzo liczna, o nieludzkim rezi-mie, b. marnie wyposazona i wyszkolona.
• W sumie, w odniesieniu do obszarów nieetnicznie rosyjskich w Europie (w duzej mierze byly to tereny b. Rzeczypospolitej)—tendencje do rusyfikacji, niezbyt jednak skuteczne ze wzgledu na ograniczone zdolnosci penetracji spoleczenstwa przez panstwo. Slaby rozwój szkolnictwa, zwlaszcza powszechnego.
• Imperium Habsburgów. Rewolucja 1848. Zmiany polityczne po 1867 r.—monarchia au-stro-wegierska. W przeciwienstwie do Rosji, daleko posunieta autonomia kulturalna, a nawet polityczna poszczególnych czesci imperium. Liberalizm prawie po koniec stulecia, potem tendencje nacjonalistyczne. Monarchia konstytucyjna, ustrój wprawdzie nie demo-kratyczny, ale z silnie zaznaczona rola prawa, odrózniajacy sie tym mocno od Cesarstwa Rosyjskiego. Dobrze rozwiniety, nowoczesny aparat administracyjny (biurokracja). Ale niewiele (moze poza osoba cesarza) spaja calosc tego panstwa, które rozpadnie sie w wyniku I wojny swiatowej.
• Rzesza Niemiecka. Ograniczona demokratyzacja—partie polityczne, wybory, prasa, Re-ichstag. Bardzo dobrze zorganizowana, sprawna, uczciwa administracja, wywodzaca sie z tradycji pruskiej. ( Rechstaat—panstwo przestrzegajace prawa (przyklad wozu Drzymaly).
Dobrze rozwiniety system szkolny na wszystkich poziomach, silnie jednak wprzegniety w polityczne i narodowe cele panstwa. Polityka germanizacji, jej interpretacja, jej skutki.
Bardzo duza rola armii (rola junkrów pruskich, sojusz „zelaza i zboza”). Szybka rozb udowa armii, a potem floty wojennej w koncu XIX i pocz. XX w. Ambicje imperialne za-morskie (Afryka, Chiny) i europejskie (Balkany, Bliski Wschód)—pochodna szybkiego rozwoju przemyslu i ambicji do odgrywania roli w polityce swiatowej. Rzesza postrzega-na w coraz wiekszym stopniu jako zagrozenie (stad sojusz Rosji i Francji, do którego do-lacza Anglia mimo, ze ma sprzeczne interesy z Francja w Afryce i Rosja w Azji).
Tendencje polityczne —nacjonalizm
• Umacnianiu sie tych imperiów towarzyszyl rozwój ideologii narodowej, zarówno w mo-carstwach imperialnych (w najwyzszym stopniu w Rzeszy Niemieckiej), jak i posród po-zbawionych niezaleznosci licznych ludów, skladajacych sie na mieszkanców tych imperiów.
• Jeszcze raz definicja Gellnera ( Narody i nacjonalizm)—nacjonalizm to dazenie, by granice panstwowe pokrywaly sie z kulturalnymi i interpretacja ruchów narodowych. Mocar-stwa (zwlaszcza Niemcy, najmniej Austria) staraly sie, by wszyscy mieszkancy stali sie czescia dominujacego narodu. Male ludy (narody) przeciwnie—dazyly do autonomii kul-turowej, politycznej, a w koncu do suwerennosci. W krajach (spoleczenstwach), które nie maja panstwowosci, nosicielem tych idei sa przede wszystkim warstwy oswiecone i inte-lektualisci (pisarze, dziennikarze, wolne zawody itp.). Zainteresowanie wlasna (prawdzi-wa i wyobrazona) historia, mitologia historyczna.
3
• Zainteresowanie ludem, etnologia, etnografia. Zmiana stosunku do ludu i chlopów, chlo-pomanstwo—z warstwy niedostrzeganej i pogardzanej staja sie nosicielem wyimagino-wanych cnót narodowych. Por. Wesele Wyspianskiego, Volkism w Niemczech, narodnicy w Rosji.
• Stopniowy wzrost autonomicznego znaczenia chlopów, w pelni rozwinie sie w okresie miedzywojenny, ale jest juz wyrazny przed pierwsza wojna swiatowa. Przyklad polskiej Galicji, skad przede wszystkim wywodza sie partie chlopskie. Legendy Kosciuszki, kosy-nierów i Bartosza Glowackiego jako chlopskie mity. Swiadomosc i postawa chlopów sa wazne, bo to oni stanowia glówna warstwe narodu.
• Ruchy i dzialania na rzecz podkreslenia (skonstruowania) tozsamosci narodowej: twórczosc literacka, muzyczna. Ruchy i partie polityczne. Przyklady: Wagner, Moniuszko, Smetana, Sienkiewicz, Liga Polska (i pózniej endecja), Dmowski, Mysli nowoczesnego Polaka. Podobne tendencje posród wielu grup etnicznych (narodów) znajdujacych sie pod panowaniem 3 imperiów.
• Pierwsze panstwa: Grecja, Serbia, Rumunia, Bulgaria (kurczenie sie imperium osmanskiego). Paradoksy polityczne —rozwiazania instytucjonalne kopiowane z Zachodu stosowane w krajach zacofanych gospodarczo (por. Janos, Eastern Europe... , tegoz Politics of Backwardness). Czesto okazuja sie gra pozorów, pozwalajaca warstwom srednim zyc wygodnie z panstwa. To teza Andrew Janosa: panstwa te rozbudowuja struktury admini-stracyjne, pozwalajace na znalezienie ludziom z warstw srednich znalezc zatrudnienie kosztem podatników.
Dominacja wsi i rolnictwa
• Kraje tego regionu to kraje przede wszystkim rolnicze. Ogólna charakterystyka historyczna rolnictwa. Zróznicowanie regionalne, znaczenie obszarów o korzystnych warunkach glebowych i klimatycznych (Ukraina, Wegry, Rumunia).
• Dziedzictwo „wtórnego poddanstwa”—dualizm gospodarki dworskiej i chlopskiej. Róz-norodnosc form zaleznosci miedzy wlascicielami ziemskimi i chlopami, polski folwark to tylko jedna z mozliwosci.
• Znoszenie poddanstwa w ciagu pierwszej polowy XIX w. Ambiwalentna postawa panstwa wobec chlopów.
• Przeludnienie agrarne. Pojecie. Narastanie zjawiska. Przeludnienie jako czynnik wyjasnia-jacy migracje, niskie koszty sily roboczej i wysokie ceny ziemi w malych kawalkach. Pojecie parcelacji. Rozdrobnienie gruntów. (Por. Stys, Drogi postepu chlopa polskiego).
Znaczenie zajec pozarolniczych dla ludnosci przeludnionych terenów wiejskich.
Uprzemyslowienie Zachodu jako czynnik przemian gospodarczych
• Uprzemyslowienie Zachodu powoduje gwaltowny wzrost zapotrzebowania na surowce przemyslowe oraz na artykuly rolnicze. Zapotrzebowanie na te ostatnie wynika stad, ze w krajach wyzej rozwinietych wzrasta popyt na skutek wzrostu poziomu zycia, ich wlasne rolnictwo przeksztalca sie w bardziej intensywne, a importuje sie produkty rolnictwa eks-tensywnego—przede wszystkim zboze i mieso.
• Rola wolnego handlu.
4
Stopa wzrostu eksportu, srednie roczne w procentach Kraj
1860-80 1880-90 1890-1910
Wegry
b.d.
1,5
3,6
Bulgaria
b.d.
9,4
3,3
Grecja
2,1
6,7
2,9
Rumunia
b.d.
2,1
3,9
Serbia
b.d.
1,9
4,2
Rosja
4,1
3,5
3,6
Zródlo: Berend, Ranky, Industrialization..., s. 115.
• Czynnikiem, który umozliwil ten import, byl szybki rozwój sieci kolejowej. Spowodowa-lo to wlaczenie do gospodarki swiatowej zyznych równin Europy poludniowo-wschodniej, w szczególnosci Ukrainy, Rumunii i Wegier. Niektóre z tych obszarów prze-szly z ekstensywnej produkcji hodowlanej (bydlo wypasane w stepie) na produkcje zbo-zowa, co oznaczalo gospodarke znacznie bardziej intensywna i wydajna.
• Okres szczególnie dobrej koniunktury dla regionu, to lata od polowy stulecia (zniesienie angielskich cel na zboze, 1849), po kryzys rolniczy lat siedemdziesiatych, spowodowany naplywem tanich produktów rolnych zza oceanu. Dotknal on b. bolesnie np. Królestwo Polskie (Lukasiewicz, Kryzys agrarny na ziemiach polskich)
• Ogólnym efektem byl industrializacji Europy byl jednak wzrost produkcji rolnej obszarów wschodnich, a w konsekwencji wzrost dochodów (nie mamy jednak dobrych staty-styk PBK dla tego okresu). Niekiedy przyczynialo sie to takze do rozwoju przemyslu spozywczego. Przykladem moze byc mlynarstwo na Wegrzech, ono glównie bylo podstawa gwaltownego rozwoju Budapesztu w ostatnich dekadach XIX w. Inne rozwijajace sie szybko galezie przemyslu spozywczego, to cukrownictwo i gorzelnictwo.
• Pozorny paradoks—kraje o niskiej konsumpcji pszenicy per capita eksportuja ja do krajów wysokiej konsumpcji per capita. Pozytywne i negatywne zmian w sytuacji rolnictwa dla ludnosci chlopskiej.
• Na ile wlaczenie Europy wschodniej w zasieg oddzialywania szybko modernizujacego sie Zachodu przyczynialo sie do przemian instytucjonalnych i spolecznych, najogólniej—do rozwoju kapitalizmu? Do odpowiedzi na to pytanie trzeba jeszcze bedzie wrócic, w tym miejscu trzeba zauwazyc, ze popyt na zboze wzmacnial grupe spoleczna o tradycyjnym charakterze—wielkich wlascicieli ziemskich. Przyklad wplywu tego na stosunki miedzy polskimi wlascicielami ziemskimi a ukrainskimi chlopami (por. prace Daniela Beauvois).
5
Pózne i wyspowe uprzemyslowienia
Produkcja przemyslowa na glowe 1 mieszkanca, 1900 (Europa = 100)
Wielka Brytania
254
Belgia
230
Niemcy
177
Szwajcaria
150
Francja
140
Szwecja
104
Holandia
97
Norwegia
93
Dania
85
Austro-Wegry
82
Wlochy
71
Hiszpania
52
Grecja
48
Portugalia
46
Serbia
39
Rosja
34
Bulgaria
33
Rumunia
33
Finlandia
32
• Ogólne czynniki rozwoju przemyslu: kapitaly, przedsiebiorczosc, technologie, sila robocza, rynki zbytu, rola panstwa. Polityka liberalna i protekcyjna. Rola cykli koniunktural-nych. W Europie wschodniej byl niedostatek kapitalów, malo bylo przedsiebiorców, rynki zbytu byly plytkie. Tania byla za to sila robocza, jednak nisko wykwalifikowana.
• Rozwój gospodarczy (byla juz wczesniej mowa o tym przy okazji omawiania gospodarki rosyjskiej dokonywal sie z oporami, przyspieszony w ostatnich dziesiecioleciach duzym naplywem kapitalu zagranicznego (Francja) i protekcja panstwa, szczególnie duza role odegrala rozbudowa sieci kolejowej. Przez pewien czas Królestwo Polskie przodowalo w rozwoju przemyslowym (Lódz, Zaglebie Dabrowskie).
• Uprzemyslowienie mialo charakter opózniony i wyspowy (jak we Wloszech, gdzie po-wstalo nawet okreslenie spotti di leopardo). Przyklady takich wysp uprzemyslowienia: Czechy, Slask, Królestwo Polskie, przemysl naftowy w Rumunii. Przyklad przemyslu lódzkiego.
Literatura
R. Cameron, Historia gospodarcza swiata, Warszawa 1996 rozdz. 10.
J Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Warszawa 1999, s. 154-156.
6