Afryka
Afryka, kontynent na półkuli wschodniej, po obu stronach równika. Od Europy
oddzielony Morzem Śródziemnym (najmniejsza odległość w Cieśninie Gibraltarskiej (14
km), od Azji - Kanałem Sueskim i Morzem Czerwonym. Zachodnie wybrzeża Afryki
oblewa Ocean Atlantycki, wschodnie - Ocean Indyjski. Skrajnymi punktami kontynentu są przylądki: Abiad (Biały) 37?25' N, Igielny 34?51' S, AImadi 17?33' W, Hafun 51?23' E.
Największa rozciągłość południkowa Afryki wynosi ok. 8000 km, równoleżnikowa - ok.
7500 km. Pod względem wielkości powierzchni - 30,3 mln km2 - Afryka jest drugim po
Euroazji kontynentem świata.
1
Ukształtowanie poziome
Afryka jest kontynentem słabo rozczłonkowanym. Długość lini brzegowej 30,5 tys. km.
Półwyspów prawie brak, jedynym większym jest Półwysep Somalijski. Wyspy stanowią
zaledwie 2% powierzchni, największe: Madagaskar, Wyspy Kanaryjskie, Maskareny,
Wyspy Zielonego Przylądka, Sokotra. Największa odległość od morza w Afryce wynosi
ponad 1500 km. Ukształtowanie pionowe Afryka jest kontynentem o rzeźbie wyraźnie
wyżynnej. Średnia wysokość 658 m. Najwyższy szczyt Kilimandżaro, 5895 m, najniżej
położony punkt znajduje się w depresji jeziora Assal - 150 m p.p.m. Ponad 75%
powierzchni Afryki leży na wysokości 300-2000 m. Wyżynny blok Afryki, wznoszący się
stromymi progami nad wąskim pasem nizin nadbrzeżnych, ograniczony jest od północny
górami Atlas, a od południa Górami Przylądkowymi.
Charakterystyczne dla Afryki (z wyjątkiem Afryki Wschodniej) jest występowanie
rozległych kotlin rozdzielonych wyżynnymi wzniesieniami. Środkową część północnej
Afryki zajmują masywy górskie Ahaggar i Tibesti oraz przylegające do nich od południa
wyżyny Adrar des Iforas i Air. Cały ten obszar otaczają kotliny i niecki: od południowego zachodu Kotlina Nigru, od zachodu niecka pustyni AI-Dżauf, od północnego zachodu
Kotlina Wielkiego Egru, od północnego wschodu niecka Pustyni Libijskiej, od południa -
Kotlina Czadu (ograniczona od wschodu płaskowyżem Dar Fur). Najdalej na wschód jest
położona Kotlina Białego Nilu. W środkowej części Afryki leży rozległa Kotlina Konga,
otoczona od północnego zachodu Wyżyną Adamawa, a oddzielona od Kotliny Białego
Nilu Wyżyną Azante.
W Afryce Południowej 1/3 część obszaru zajmuje kotlina Kalahari, oddzielona od Kotliny Konga Wyżynami Lunda i Bije, obrzeżona od zachodu Wyżynami: Nama, Damara, od
południowego wschodu i wschodu Wyżynami Veldów (w Oranii i Transwalu) i Matabele,
a od południa płaskowyżem Górnego Karru.
W Afryce Wschodniej ciągnie się system Wielkich Rowów Afrykańskich (od obniżenia
rzeki Zambezi do południowego krańca Morza Czerwonego), rozdzielający wysoko
położone wyżyny zrębowe, ponad którymi wznoszą się potężne stożki wulkaniczne
(Kilimandżaro 5895, Kenia 5199 m, Elgon 4321 m). Od północy Afrykę Wschodnią
ogranicza wysoko wydźwignięty blok Wyżyny Abisyńskiej i Wyżyny Somalijskiej.
2
Niemal w całości Afryka stanowi platformę prekambryjską, której podłoże jest zbudowane z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych)
sfałdowanych, a następnie zdenudowanych. Na podłożu spoczywa pokrywa osadów
kambryjsko-plejstoceńskich, o grubości od kilkuset do kilku tys. m (miejscami do 7-9 tys.
m). Zdenudowane skały podłoża odsłaniają się jako tarcze zachodniej Sahary i
zachodniego Sudanu (m.in. masywy: Ahaggar, Tibesti) oraz tarcze środkowej i
południowej Afryki (m.in. masywy w Kamerunie, Tanzanii, Rodezji, Katandze).
Na zapadniętych częściach podłoża prekambryjskiego utworzyły się niecki wypełnione
szczególnie grubymi seriami pokrywy osadowej, np. niecka Rio de Oro, Tindufu,
senegalska, algierska, libijska, nigeryjska, kongijska. Na północy i zachodzie z platformą prekambryjską zrośnięty jest łańcuch górski Rifu, Atlasu Tellskiego, Wysokiego,
Saharyjskiego i Wyżyny Szottów, ostatecznie uformowany w orogenezie alpejskiej, oraz
łańcuch Antyatlasu i Ugarty powstały w orogenezie hercyńskiej, na południu - hercyński łańcuch Gór Przylądkowych.
Platforma Afryki porozcinana jest uskokami, które rozdzielają pasma górskie (np. uskok Agadiru, między Atlasem Wysokim i Antyatlasem), ograniczają głębokie niecki (np.
nieckę zachodniego Madagaskaru) lub tworzą system wielkich rowów tektonicznych i
zrębów w środkowej i wschodniej Afryce (rów Morza Martwego i Czerwonego, rowy
wielkich jezior, np. Rudolfa, Alberta, Niasa). Rowy te powstały w trzeciorzędzie.
Związane są z nimi potężne wylewy law (Wyżyna Abisyńska, wulkany: Kenia,
Kilimandżaro, Meru i in.). Aż do triasu Afryka, wraz z Ameryką Południową, a do kredy z Australią, Półwyspami lndyjskim i Arabskim, tworzyła ląd Gondwany.
Główne bogactwa naturalne: złoto i diamenty, platyna, rudy cyny, manganu, miedzi,
uranu, cynku i ołowiu, kobaltu, tytanu, żelaza, boksyty, magnezyty, fosforyty, chromit, węgiel kamienny i ropa naftowa.
Klimat
Położenie Afryki po obu stronach równika powoduje wyraźną symetrię w rozkładzie stref
klimatycznych. Środkowa część kontynentu obejmuje strefa klimatów równikowych, od
klimatu równikowego wilgotnego (opady całoroczne) do podrównikowego suchego (pora
deszczowa i sucha). Szczególnie dużą wilgotnością odznacza się wybrzeże Zatoki
Gwinejskiej (roczna suma opadu ponad 2000 mm, na stokach wulkanu Kamerun - do 10
000 mm). Wraz ze wzrostem szerokości geograficznej roczna suma opadu znacznie
maleje. Najmniej opadów występuje w strefach klimatów zwrotnikowych, głównie na
obszarze pustyń.
Na półkuli północnej strefa pustynna (Sahara) obejmuje szeroki pas od Oceanu
Atlantyckiego do Morza Czerwonego, na półkuli południowej tylko zachodnia część
3
kontynentu (Namib, Kalahari), część wschodnia leżąca w zasięgu południowo-wschodniego pasatu ma klimat bardziej wilgotny. Na znacznych obszarach Sahary
roczna suma opadu nie przekracza 20 mm, na wschodzie - 10 mm, na pustyni Namib -
15 mm. Wnętrze Sahary i wybrzeże Morza Czerwonego są jednymi z najgorętszych
obszarów kuli ziemskiej (średnie temperatury w lipcu przekraczają 35?C). Północne i
południowe krańce Afryki mają klimat podzwrotnikowy morski z gorącym, suchym latem i
łagodną, deszczową zimą.
System wodny
Około 51% powierzchni Afryki należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego (w tym do
Morza Śródziemnego ok. 15%), a około 18% do zlewiska Oceanu Indyjskiego. Ponad
30% powierzchni kontynentu stanowią obszary bezodpływowe (większość obszaru
Sahary, zachodnia część Kalahari, część obszaru Wielkich Rowów Afrykańskich). Na
obszarach o klimacie zwrotnikowym skrajnie suchym typowe są suche doliny, tzw. uedy,
wypełniające się wodą tylko podczas epizodycznych deszczów. Na 1/3 części
powierzchni kontynentu są stałe systemy rzeczne związane z podrównikowymi strefami
wilgotnymi.
Główne rzeki: Nil (z Kagerą), Kongo, Niger, Zambezi, Oranje, Limpopo, Senegal.
Komunikację na wielkich rzekach Afryki ogranicza występowanie licznych wodospadów i
katarakt. Liczne jeziora, głównie pochodzenia tektonicznego, największe: Jezioro
Wiktorii, Tanganika, Niasa, Czad, Jezioro Rudolfa, Kioga, Jezioro Alberta, Mueru, Tana.
Na obszarach pustynnych (głównie na północnym zachodzie) charakterystyczne są słone
jeziora okresowe, zwane szottami. Bogate zasoby wód artezyjskich (głównie w Afryce
Północnej). Lodowce występują tylko na wierzchołkach Kilimandżaro, Kenii i Ruwenzori
(powierzchnia ok. 240 km2). Linia wiecznego śniegu na Kilimandżaro leży na wysokości
5300-5750 m, na Kenii - 4800 m, na Ruwenzori - 4600 m.
Krainy fizyczno-geograficzne
W Afryce wyróżnia się wielkie regiony fizyczno-geograficzne:
•
Atlas,
•
Sahara,
4
Sudan (od wybrzeży Senegalu do podnóży Wyżyny Abisyńskiej),
•
Gwinea (wzdłuż wybrzeża Zatoki Gwinejskiej i Oceanu Atlantyckiego, od Gwinei
Bissau do Angoli), region Konga (Kotlina Konga z przyległymi wyżynami),
•
Afryka Wschodnia (Wyżyna Abisyńska, Wyżyna Somalijska, Wielkie Rowy
Afrykańskie),
•
Afryka Południowa (Kotlina Kalahari z przyległymi wyżynami oraz Góry
Przylądkowe).
Świat roślin
W obszarze śródziemnomorskim (północne wybrzeża Afryki i góry Atlas) zimozielone,
twardolistne lasy i zarośla typu makii, a z roślin uprawnych - oliwki. Dalej na południe skąpa roślinność pustynna (z drzew głównie uprawy palmy daktylowej w oazach Sahary i
nad Nilem), następnie półpustynna i sawannowa. Po obu stronach równika bardzo
różnorodne formacje roślinne: na obszarach suchych i gorących (Sudan i część Afryki
Wschodniej) różne typy sawanny, na obszarach o dużych opadach (głównie wybrzeże
Zatoki Gwinejskiej i dorzecze Konga) bujny, wilgotny, wiecznie zielony las równikowy
(tzw. dżungla). Dalej na południe formacje suchorośli: lasy monsunowe (całkowicie
zielone tylko w porze wilgotnej), sawanny i półpustynie przechodzące w pustynie. W
najwyższych partiach górskich (np. na Ruwenzori i Kilimandżaro) spotyka się drzewiaste lobelie i ogromne starce. Na nizinnych wybrzeżach morskich Afryki międzyzwrotnikowej -
formacje namorzynów. Południowe krańce Afryki zajmuje roślinność odrębna, o bardzo
bogatym składzie gatunkowym. Na wyżynnych półpustyniach krainy Karru występują
osobliwe "żywe kamienie" (Lithops). W rejonie nadbrzeżnym pięknie kwitnące byliny oraz twardolistne, zimozielone lasy i zarośla, przypominające śródziemnomorską makię.
Rozkład roślinności można obeżeć na mapie biomy . Z Afryki pochodzą niektóre rośliny
użytkowe, m.in. kawa, arbuz, sorgo.
Świat zwierząt
Obszar Afryki na południe od Sahary należy pod względem zoogeograficznym do krainy
etiopskiej, na północ od Sahary - do obszaru śródziemnomorskiej krainy palearktycznej.
5
Swoiste piętno nadaje faunie Afryki pierwsza z tych krain. Cechuje ją najbardziej urozmaicona fauna kręgowców ze wszystkich krain i obfitość rodzin endemicznych, które
liczbą ustępują tylko Ameryce Południowej. Występuje tu 38 rodzin ssaków, nie licząc
nietoperzy, w tym 12 rodzin endemicznych, wśród nich żyrafy, hipopotamy, mrówniki,
trzy rodziny owadożernych (wodnice, złotokrety, ryjoskoczki) i 6 rodzin gryzoni. W
pozostałych rodzinach występują liczne endemiczne rodzaje i gatunki, jak: słoń
afrykański, nosorożec biały i zwycząjny, zebry, z małp człekokształtnych goryl i
szympans.
Dla krajobrazu otwartych równin Afryki charakterystyczne są wielkie stada ssaków
roślinożernych: zebr, żyraf, nosorożców, słoni, licznych gatunków antylop, a także
drapieżne: gepard, pantera, lew, hieny i in. Nad brzegami rzek i jezior żyją hipopotamy oraz wielotysięczne kolonie ptaków, m.in. flamingów, pelikanów, czapli. W lasach
występuje obfitość małp i ptaków.
W bogatej ornitofaunie Afryki jest 6 rodzin endemicznych (strusie, sekretarze, warugi, trzewikodzioby, turaki, czepigi). Fauna gadów jest też bogata, zwłaszcza węży i
kameleonów.
Ludność
Obszar Afryki zamieszkuje 727 mln mieszkańców (1995), co stanowiło ok. 12,7%
ludności świata. Afryka ma wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego (28).
Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne. Średnia gęstość zaludnienia 24
mieszkańców na km2. Do obszarów najgęściej zaludnionych należą: dolina Nilu w
Egipcie (ok. 900 mieszkańców na km2), wyspy Maskareny (Mauritius, 455 mieszkańców
na km2), południowo-wschodnia i południowo-zachodnia Nigeria (200-300 mieszkańców
na km2), Kabylia w Algieri (ok. 150 mieszkańców na km2), okolice Jeziora Wiktorii
(ponad 100 mieszkańców na km2). Większa część Sahary, znaczne obszary Kotlin
Konga i Kalahari są prawie nie zamieszkane.
Afryka jest najsłabiej zurbanizowanym kontynentem, w miastach mieszka ok. 35%
ludności. 1990 na obszarze Afryki było 17 miast z ludnością ponad 1 mln (największe:
Kair 6,88 mln mieszkańców - 1993, Kinszasa 3,80 mln mieszkańców - 1991, Aleksandria
3,38 mln mieszkańców - 1994, Casablanca 2,97 - 1993).
Języki
Narody, narodowości i grupy etniczne Afryki mówią ok. 490 różnorodnymi typologicznie
językami, wśród których wyróżnia się:
1. rodzinę khoisan - języki buszmeńsko-hotentockie,
6
2. rodzinę chamito-semicką - języki etiopski, kuszyckie, egipsko-koptyjskie, berberyjsko-arabski, hausa i pokrewne,
3. grupę języków Sudanu - kwa, mande, zachodniosudańskie (zachodnio-środkowe i
wschodniobantuidalne), wschodniosaharyjskie (kanuri) i środkowosudańskie,
nilotyckie, wschodniosudańskie (Kordofan i Ubangi-Uelle),
4. rodzinę bantu,
5. język malgaski (indonezyjski).
Języki Afryki cechuje duża różnorodność fonetyczna i gramatyczna. Ze względu na
funkcję społeczną rozróżnia się języki etniczne, języki kontaktowe (którymi mówią
sąsiadujące ze sobą grupy etniczne) i języki wehikularne (którymi mówi kilka grup
etnicznych). Najszerzej upowszechnione są języki: suahili (ok. 50 mln mówiących),
hausa (ok. 30 mln), fulani, joruba, ibo, twi (ok. 12-15 mln).
Polityka językowa państw afrykańskich jest w dalszym ciągu nie sprecyzowana. Rangę
oficjalną uzyskały: w Tanzanii - suahili, w Republice Środkowoafrykańskiej - sango, w
Lesotho - sesuto, w Botswanie - tswana, w Suazi - suazi. W pozostałych państwach
rozwój języków afrykańskich jest związany z procesami narodotwórczymi. Z języków
europejskich powszechnie używane są: angielski i francuski, w Republice Południowej
Afryki - afrikaans, w posiadłościach Portugalii i Hiszpanii - portugalski i hiszpański.
Archeologia
Paleolit Odkrycia w dolinie rzeki Omo wykazują, że istoty człowiekowate były już w Afryce 2,5 mln lat temu. Najczęstsze w Afryce są archeologiczne stanowiska
powierzchniowe i jaskiniowe, podobne do europejskich.
W starszym paleolicie (klimat ciepły i wilgotny) ludność trudniła się zbieractwem i
polowaniem w puszczy na duże zwierzęta. Uniwersalnym narzędziem - tłuki pięściowe
sporządzone z otoczaków. W paleolicie środkowym pojawiły się narzędzia typu
aszelskiego (Aszelska kultura), a następnie narzędzia z retuszowanych odłupków typu
mustierskiego (Mustierska kultura).
Młodszy paleolit (klimat bez zmian) zaznaczył się pewnym osuszeniem klimatu na
północy i południu. Ludność prowadziła prawdopodobnie półosiadły, a miejscami osiadły
tryb życia. Posługiwała się narzędziami z wiórów krzemiennych oraz mikrolitami o
formach geometrycznych. Główne kultury: Oldoway (Afryka Wschodnia i Południowa),
kafuańska (Afryka Wschodnia i Południowa, Kotlina Konga), Fauresmith i Stellenbosch
(Afryka Południowa).
7
W neolicie (znaczne osuszenie klimatu) upowszechniły się rolnictwo i udomowienie zwierząt. Rozwijała się ceramika, narzędzia z kamienia gładzonego. W Afryce zaczęły
się pojawiać rasy do dziś ją zamieszkujące. Kultury neolityczne najsilniej rozwijały się w Egipcie (od V tysiąclecia p.n.e.), następnie na Saharze (okres stepowy - liczne
stanowiska z grotami strzał i gładzonymi toporami) i w zachodniej Afryce (siekiery
cylindryczne). W Afryce Południowej rozwój kultur opóźniony - zamieszkiwali ją
przodkowie Buszmenów i Hotentotów, do dziś używający narzędzi z kamienia
gładzonego. Ludy te wykazywały jednak duże uzdolnienia artystyczne (malowidła
naskalne). Analogiczne zabytki odkryto w północnej Afryce i na Saharze.
Późniejsze epoki Znajomość metali w Afryce nie jest zbyt dawna, dlatego
rozpowszechnienie się kultur epoki brązu i żelaza można prześledzić na podstawie
danych - pisanych i etnograficznych.
Historia
Afryka przedkolonialna
W starożytności północna Afryka była terenem najstarszych cywilizacji i organizmów
państwowych. Istniejący od ok. połowy IV tysiąclecia p.n.e. Egipt Górny i Dolny, po
zjednoczeniu (ok. 3000) stał się jednym z głównych ośrodków gospodarczych i
kulturalnych świata antycznego (Egipt starożytny). Od XI w. p.n.e. Fenicjanie zakładali wzdłuż wybrzeża północnej Afryki faktorie handlowe i kolonie, m.in. Utykę (ok. 1100) i Kartaginę (814 p.n.e.). Na terenach zagarniętych Numidom rozwinęli uprawę zbóż i
oliwek. W XII/XI w. p.n.e. powstało w Nubii samodzielne państwo Kusz (ze stolicą w
Napata, potem w Meroe). Od VII w. p.n.e. Grecy rozpoczęli kolonizację części
liberyjskiego wybrzeża nad zatoką Wielka Syrta, zakładając m.in. Cyrenę, od której kraj otrzymał nazwę Cyrenajki.
W I i I w. p.n.e. prawie cała północna Afryka znalazła się pod władzą Rzymian (Rzym
starożytny). Prowincje rzymskie stały się spichrzem cesarstwa rzymskiego.
Wykorzystanie wielbłądów do transportu umożliwiło rozwój handlu transsaharyjskiego z
Sudanem. Na początku naszej ery powstało w północnej Etiopii państwo Aksum.
Osłabienie cesarstwa zachodniorzymskiego ułatwiło Wandalom opanowanie w 429 n.e.
części wybrzeża nad zatoką Mała Syrta i utworzenie państwa, 534 podbitego przez
Bizancjum. Przełomowy dla dziejów północnej Afryki okazał się najazd Arabów w VII w.
Do końca VII w. Arabowie opanowali całą północną Afrykę, sięgając po Sudan i tereny
obecnej Nigerii. W VIII-X w. nasiliły się procesy emigracji z Półwyspu Arabskiego na
wybrzeża Afryki Wschodniej. Od Półwyspu Somalijskiego po Zambezi powstało wiele
osad handlowych, które utrzymywały kontakty m.in. z Bliskim Wschodem, Indiami,
Chinami, eksportowały złoto, żelazo, niewolników i kość słoniową. Znaczna część
kontynentu Afryki znalazła się w strefie cywilizacji i kultury arabskiej. Największe zmiany pod wpływem islamizacji i arabizacji nastąpiły w północnej Afryce. W ciągu następnych
stuleci stan polityczny tych obszarów, podległych pierwotnie kalifatowi damasceńskiemu (później bagdadzkiemu), ulegał wielokrotnym zmianom. W X-XII w. panowała w prawie
8
całej północnej Afryce dynastia Fatymidów, następnie Ajjubidów. Na zachodzie północnej Afryki w XI-XIII w. istniały państwa utworzone przez berberyjskie dynastie Almorawidów i Almohadów
Na początku XVI w. cały obszar północnej Afryki dostał się pod zwierzchnictwo sułtanów tureckich. W ciągu tych stuleci utrwalił się w całej północnej Afryce islam, a wraz z nim język i kultura arabska. Okres ten stworzył podwaliny stanu istniejącego do czasów
obecnych.
W Afryce zwrotnikowej (na południe od Sahary) do najważniejszych ośrodków należały
Sudan Zachodni i Centralny, oraz wybrzeże Zatoki Gwinejskiej. W IV w. powstało
państwo Ghana, w XIII w. rozwinęło się Mali (początki prawdopodobnie już w VIII w.), w XV w. na czoło wysunęło się istniejące od X w. do końca XVI w. państwo Songhaj,
którego miasta Gao, Timbuktu i Dżenne były dużymi ośrodkami życia gospodarczego i
kulturalnego. W okolicy jeziora Czad od ok. VI I w. istniało państwo Kanem (od XIV w. -
Bornu). Na obszarach dzisiejszej północnej Nigerii powstawały w X-XIII w. państewka
zislamizowanych ludów Hausa. Także na terenie Nigerii istniały od XII w. państwa Benin, od Xlll w. Joruba, na ziemiach obecnej Ghany w XVII-XIX w. - Aszanti. W środkowej
Afryce istniało w średniowieczu państwo Kongo, od XIV w. - Ngola (Angola). W
południowo-wschodniej części obecnego Zairu uformowało się państwo plemion Baluba
(znane od XVII w. jako Lunda), na północ od niego - państwo Bakuba. Na terenie
obecnego Zimbabwe istniało (od X w.) potężne w XIV-XV w. państwo ludów Bantu -
Monomotapa.
Kolonizacja Od połowy XV w. u wybrzeży zachodniej Afryki zaczęli się pojawiać
Europejczycy. Na początku XVI w. Portugalia opanowała Angolę, na przełomie XVI i XVlI
w. Mozambik. W początku XVII w. Anglicy rozpoczęli penetrację Złotego Wybrzeża. U
ujścia rzeki Senegal osiedli Francuzi. W 1652 holenderska Kompania Wschodnioindyjska
założyła na południu Afryki kolonię Kapsztad, którą przekształcono w bazę wywozu
niewolników.
W tym okresie wschodnie wybrzeża Afryki stanowiły największy rezerwat niewolników. W
połowie XVIII w. wywożono rocznie 60-100 tys. osób. Spowodowało to ogromne
wyniszczenie ludności, jej sił wytwórczych i gospodarki oraz zahamowało rozwój
kontynentu. Dopiero w początku XIX w. w większości kolonii na terenie afrykańskim
zniesiono niewolnictwo. 1847 powstało pierwsze państwo murzyńskie, uznane przez
państwa europejskie - Liberia.
Państwa europejskie, po zrezygnowaniu (ze względów ekonomicznych i społecznych) z
wywozu niewolników, wzmogły podbój afrykańskiego kontynentu.
Anglicy na przełomie XVIII i XIX w. opanowali Gambię, Sierra Leone i Złote Wybrzeże.
1806 Kapsztad. Jednocześnie holenderscy Burowie, nie chcąc uznać zwierzchnictwa
angielskiego, odeszli na północ (od 1835), zdobywając ziemie ludów Bantu, gdzie
utworzyli republiki: Oranię i Transwal. Francuzi powiększyli swe posiadłości w Senegalu i 9
Dahomeju, od ok. 1830 prowadzili kolonizację Wybrzeża Kości Słoniowej i Gabonu, od połowy XIX w. - Gwinei, od 1830 - Algierii. Podporządkowali sobie Tunezję (1881),
rozciągnęli protektorat nad Marokiem (północne Maroko odstąpili Hiszpanii). 1862-1884
zajęli część Somalii (Somalia Francuska) i utworzyli kolonię na Madagaskarze. W
ostatnich dziesięcioleciach XIX w. wzrósł wyścig mocarstw w opanowywaniu obszarów
Afryki.
Włączyły się do niego również kraje, które dotychczas kolonii nie miały (m.in. Niemcy).
Dominujące znaczenie utrzymały Wielka Brytania i Francja.
Konferencja berlińska 1884-1885 uznała basen Konga, obsadzony przez wyprawę
belgijską, za domenę Belgów. Włosi zajęli część Somalii (Somalii Włoskiej), Trypolitanię i Cyrenajkę, Niemcy - Togo i Kamerun. Wielka Brytania poszerzyła swe posiadłości w
Afryce o Rodezję, Nigerię, Kenię i Beczuanę. Francja zakończyła unifikację swych kolonii tworząc (1904) Francuską Afrykę Zachodnią i (1910) Francuską Afrykę Równikową.
Hiszpania ustanowiła protektorat nad Saharą Zachodnią. Portugalia umocniła swoje
panowanie w Angoli i Mozambiku. Zatargi między imperialistami brytyjskimi i niemieckimi zostały uregulowane 1886-1890: Niemcy otrzymały Tanganikę, Wielka Brytania - Kenię,
Ugandę i protektorat nad Zanzibarem. Sprzeczności anglo-francuskie na tle Timbuktu i
wschodniego Sudanu doprowadziły 1898 do kryzysu, z którego zwycięsko wyszła Wielka
Brytania: Sudan uznano za kondominium brytyjsko-egipskie. Konflikt Anglii z Burami
doprowadził do wojen burskich (1880-1881 i 1899-1902) i włączenia republik burskich
1902 do posiadłości brytyjskich w Afryce Południowej (1910, wraz z okręgiem Kapsztadu
i Natalem, przekształcone w Związek Południowej Afryki). Ludy Afryki stawiały zacięty
opór kolonizatorom (m.in. powstanie Mahdiego w Sudanie 1881-1898, powstanie
Hererów i Hotentotów przeciwko Niemcom 1904-1907, powstanie Zulusów przeciwko
Anglii 1906). Europejczycy, podzieliwszy pomiędzy siebie kontynent afrykański,
wyzyskiwali go jako źródło cennych surowców, a ludność - jako siłę roboczą.
Na początku I wojny światowej państwami niepodległymi były tylko Etiopia i Liberia.
Pozostałe kraje afrykańskie byty zależne od państw europejskich:
•
od Wielkiej Brytanii - dominium Związku Południowej Afryki, Rodezja, Niasa,
Basuto, Beczuana, Brytyjska Afryka, Wschodnia, Uganda, Zanzibar, Nigeria,
Złote Wybrzeże, Sierra Leone, Gambia, Somalia Brytyjska;
•
od Francji - Algieria, Maroko, Tunezja, Madagaskar, Somalia Francuska oraz
obszerne terytoria w Afryce Zachodniej i Afryce Równikowej: tereny dzisiejszych
państw niepodległych - Mauretanii, Senegalu, Gwinei, Mali, Wybrzeża Kości
Słoniowej, Dahomeju (obecnie Benin), Górnej Wolty, Republiki
Środkowoafrykańskiej, Czadu, Nigru, Konga i Gabonu;
•
od Niemiec - Niemiecka Afryka Wschodnia, Afryka Południowo-Zachodnia, Togo i
Kamerun;
10
od Włoch - Libia, Somalia Włoska, Erytrea;
•
od Portugalii - Angola, Mozambik, Gwinea Portugalska;
•
od Hiszpanii - Maroko Hiszpańskie, Hiszpańska Afryka Północna, Sahara
Hiszpańska, Gwinea Hiszpańska;
•
od Belgii - Kongo Belgijskie (obecnie Zair).
Po I wojnie światowej byłe niemieckie posiadłości kolonialne w Afryce, przekształcone w terytoria mandatowe (po II wojnie światowej - terytoria powiernicze ONZ), Liga Narodów przekazała do administrowania: Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Związkowi Południowej Afryki.
Niepodległość Oprócz Etiopi i Liberii niepodległym państwem był od 1922 Egipt. W
1936 (po wojnie włosko-abisyńskiej) Włochy narzuciły Etiopii reżim kolonialny (do 1941).
Przemiany w dziejach Afryki zachodzące w naszym stuleciu wiążą się z ogólnym
kryzysem imperializmu i kolonializmu. W Afryce wyrazem tego kryzysu były m.in.: wojna
narodu marokańskiego przeciw francuskim i hiszpańskim kolonizatorom 1921-1926
(republika Rif), powstania w Egipcie 1919, 1921, które doprowadziły do likwidacji
brytyjskiego protektoratu. W krajach Maghrebu, w Egipcie i Związku Południowej Afryki
powstały partie komunistyczne. Powstawały też pierwsze organizacje narodowe.
Rozwinął się ruch młodosenegalczyków, młododahomejczyków. 1931-1936 trwało
masowe powstanie chłopów w Kongu Belgijskim.
Po II wojnie światowej rozpoczął się proces dekolonizacji, przebiegający zresztą
nierównomiernie, w zależności od stopnia rozwoju ekonomicznego i społecznego danego
kraju. W 1952 zwyciężyła antykolonialna rewolucja w Egipcie. W niektórych krajach
walka antykolonialna przybierała formę zbrojnych wystąpień. Do szczególnie ostrej walki doszło w Kenii (powstanie Mau-Mau, 1952-1956) oraz w Algieri , gdzie trwająca od 1954
wojna narodowowyzwoleńcza zakończyła się 1962 uzyskaniem niezawisłości. W
pierwszym 20-leciu po II wojnie światowej niepodległość uzyskały:
•
1951 Libia,
•
1956 - Maroko, Sudan i Tunezja,
•
1957 Ghana,
11
1958 Gwinea,
•
1960 - Kamerun, Republika Środkowoafrykańska, Czad, Kongo Brazzaville
(obecnie Kongo), Kongo Kinszasa (obecnie Zair), Dahomej (obecnie Benin),
Gabon, Górna Wolta, Wybrzeże Kości Słoniowej, Madagaskar, Mali, Mauretania,
Niger, Nigeria, Senegal, Somalia, Togo,
•
1961 - Sierra Leone, Tanganika,
•
1962 - Algieria, Burundi, Rwanda, Uganda,
•
1963 - Kenia, Zanzibar (1964 wraz z Tanganiką utworzył Tanzanię),
•
1964 - Malawi, Zambia,
•
1965 - Gambia,
•
1966 - Botswana, Lesotho,
•
1968 - Gwinea Równikowa, Mauritius, Suazi.
•
1965 - w Rodezji rasistowski rząd białej mniejszości jednostronnie ogłosił
niepodległość. Afryka Południowo-Zachodnia, od 1967 była według prawa
administrowana przez Radę ONZ do spraw Afryki Południowo-Zachodniej,
faktycznie - przez rząd Republiki Południowej Afryki, od 1968 nazywana Namibią.
W latach 70. niepodległość uzyskały następujące byłe kolonie:
•
1974 - Gwinea Bissau (portugalska);
•
1975 - Angola, Mozambik, Wyspy Zielonego Przylądka i Wyspy Św. Tomasza i
Książęca (portugalskie); Komory (francuskie);
•
1976 - Seszele (brytyjskie);
12
1977 - Francuskie Terytorium Afarów i Issów - jako Dżibuti;
•
1980 - Rodezja (jako Zimbabwe).
•
1990 - Namibia
•
1994 - odbyły się pierwsze wolne wybory parlamentarne w Republice Południowej
Afryki, dzięki czemu upadł ostatni reżim rasistowski białej mniejszości.
Wszystkie niepodległe państwa afrykańskie należą do ONZ. Odgrywają one coraz
większą rolę w światowej polityce międzynarodowej. Skupione w Organizacji Jedności
Afrykańskiej, popierają ruchy narodowowyzwoleńcze na terenie Afryki i wpływają na
podejmowanie rezolucji w duchu antykolonialnym (m.in. rezolucja 1961 domagająca się
likwidacji systemu kolonialnego). Z inicjatywy państw afrykańskich Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło 1969 rezolucję potępiającą politykę apartheidu i terror stosowany wobec
ludności murzyńskiej. W ONZ przedstawiciele państw afrykańskich, które w większości
prowadzą politykę niezaangażowania, poważnie wpływają na podejmowanie uchwał w
duchu antywojennym (rezolucja 1961 wzywająca wszystkich członków ONZ do uznania
kontynentu afrykańskiego za strefę bezatomową). Jednym z najważniejszych problemów
niepodległych państw afrykańskich pozostaje dekolonizacja gospodarcza.
Odkrycia i podróże
Najdawniejsze wiadomości o północno-wschodniej Afryce, od Libii po Sudan, Etiopię i
Somalię, mieli Egipcjanie. W I tysiącleciu p.n.e. statki fenickie przemierzały Morze
Śródziemne wzdłuż wybrzeży północnej Afryki, a nawet (jak podaje Herodot) ok. 595
p.n.e. opłynęły kontynent na rozkaz faraona Nechona I . Ok. 100 lat później żeglarz
kartagiński Hanno(n) dotarł prawdopodobnie do Zatoki Gwinejskiej. Do lepszego
poznania północnej Afryki przyczyniła się kolonizacja grecka, podbój Egiptu przez
Aleksandra Wielkiego, a następnie podboje i kolonizacja rzymska. O stanie wiedzy
świata antycznego o Afryce dowiadujemy się m.in. z pism Herodota, Strabona i
Ptolemeusza.
W średniowieczu źródłem wiadomości o Afryce były pisma podróżników arabskich, takich
jak: al-Idrisi (XII w.), lbn Battuta (XIV w.), a przede wszystkim Leon Afrykański (XVI w.).
Poznanie konturów Afryki wiąże się z wyprawami Portugalczyków, które od początku XV
w. posuwały się etapami wzdłuż wybrzeży Afryki. 1488 B. Diaz opłynął Przylądek Dobrej
Nadziei - utorował on Vasco da Gamie drogę do Indii wokół Afryki (1497-1498). Wyprawy
portugalskie z przełomu XV i XVI w. dostarczyły informacji o wschodnim wybrzeżu Afryki, Madagaskarze i Etiopii.
13
Wyprawy w głąb lądu nie przynosiły większych rezultatów niemal do końca XVIII w.
Dopiero Brytyjskie Towarzystwo Afrykańskie (założone 1788) rozpoczęło planowe
badania wnętrza Afryki. Zadaniem organizowanych od końca XVIII w. wypraw były
głównie przygotowania do kolonialnego podboju Afryki. Podobną akcję podjęły
towarzystwa geograficzne francuskie i niemieckie.
Największe osiągnięcia mieli badacze Nigru (M. Park, F. Hornemann i H. Clapperton),
Sudanu i Sahary (R. Caillié, H. Barth, G. Nachtigal, H. Duveyrier, C. Foucauld). Wielu podróżników (m.in. J.H. Speke, J. Grant, S.W. Baker) badało dorzecze i źródła Nilu.
Największych odkryć w najtrudniej dostępnych obszarach Afryki dokonali: D. Livingstone (1840-1873, Kotlina Kalahari, dorzecze Zambezi, przejście Afryki od Oceanu
Atlantyckiego do Oceanu Indyjskiego), H.M. Stanley (1871-1889, dorzecze Konga) oraz
A. Cameron. Dalsze badania na tych terenach prowadzili m.in.: E. Holub, P. de Brazza,
A. Serpa Pinto. Do poznania południowej Afryki przyczyniła się w dużym stopniu
wędrówka Burów (rozpoczęta 1835). Pod koniec XIX w. tempo badań osłabło, państwa
kolonialne wysyłały głównie ekspedycje o charakterze zdobywczym, a nie naukowym.
Polscy badacze Afryki
Pierwszym polskim podróżnikiem w Afryce był M.K. Radziwiłł (zwany Sierotką), który w
końcu XVI w. przebywał w Egipcie. W XVIII w. J. Potocki podróżował po Egipcie i
Maroku. W okresie zaborów Polacy brali udział głównie w wyprawach państw obcych: J.
Dybowski, z polecenia rządu francuskiego, prowadził badania w Algierii, Tunezji oraz na obszarze między rzeką Ubangi i jeziorem Czad (1889-1895), J. Czekanowski
uczestniczył w niemieckiej wyprawie do wschodniej i środkowej Afryki (1907-1909). W
1882-1886 S. Rogoziński (z L. Janikowskim i K. Tomczekiem) zorganizował samodzielną
wyprawę polską do Kamerunu. Do południowej Afryki 2 podróże naukowe odbył A.
Rehman (1875-1877 i 1879- 1880), jedną - A. Jakubski (1909-1910).
14