Cztery orientacje badawcze w teoriach wychowania.

Orientacja socjologiczna – za przedstawicieli tej orientacji uważni są F.Znaniecki, Z.Mysłakowski, R. Miller. Skupia ona się głównie na wychowaniu społeczeństwa, a także jednostki w wyniku, której oddziaływuje środowisko wychowawcze. Dla Znanieckiego teoria wychowania to nic innego jak część socjologii. Przedmiotem badań takiego modelu jest gromadzenie i systematyzowanie pewnych obserwacji procesu wychowawczego. Wychowanie ma na celu wychować osobnika, który spełniać będzie pewne role społeczne.

Podstawą teorii wychowania jest wychowanie, środowisko wychowawcze jak również stosunek wychowawczy. Wychowanie dąży do wywarcia wpływu na postępowanie ludzkie. Ma ona za zadanie zbadanie grup społecznych oraz przysposabiać osobnika oraz środkami jakimi posługują się w dobieraniu jak i przygotowaniu nowych członków a także ich potrzeb i dążeń zbiorowych. Jak również zbadanie zogniskowanie badań na wychowywanym osobniku czyli zdiagnozowanie ich.

Wychowanie to nic innego jak zjawisko społeczne, gdzie może być:

- bezrefleksyjne u osób o niskim poziomie kulturowym, które powielają wzory osobowe od osób dorosłych,

- tradycjonalistyczne na odwołaniu się starszego pokolenia do tradycji w sytuacji gdy zachowanie młodego pokolenia odbiega od pożądanych zachowań,

- utylitarystyczne czyli przystosowanie młodego pokolenia do wymagań współczesności

Osobnik jest przedmiotem wychowania jest kandydatem na członka grupy społecznej mającej na celu przygotowanie go do stanowiska pełnego członka. Do środowiska wychowawczego zaliczane są takie osoby i grupy społeczne, które wywołują działalność wychowawczą. Wychowanie powinno się kierować dobrem społecznym i altruizmem.

Zygmunt Mysłakowski teorię wychowania lokuje w pedagogice. Zadaniem teorii wychowania jest analizowanie oraz opisywanie form wychowania syntetycznie w ich podstawowej strukturze czyli niezależnie od przypadkowego miejsca i czasu.

Teoretyk wychowania powinien dążyć do wyjaśnienia czynników sprawczych, przyczynowych oraz roli, ewentualnie funkcji, jaką pełni wychowanie w całokształcie życia społecznego1. Do podstawowych pojęć subdyscypliny pedagogicznej Mysłakowski zalicza wychowanie, samowychowywanie i środowisko wychowanka.

Wychowanie definiuje się jako wszystkie procesy i czynności, którym podlega osobnik niedojrzały, który z czasem staje się zdolnym do samodzielnego funkcjonowania w sferze życiowej. Istotą wychowania Mysłakowskiego jest nie tylko socjologiczny charakter ale również wieloczynnikowy, który wymienia następujące determinanty:

1Z.Kwieciński, B.Śliwierski, Pedagogika Tom 2,PWN, Warszawa 2003.

1

- czynniki dziedziczne

- środowisko materialne

- opieka nad potomstwem: wyżywienie, ochrona przed niebezpieczeństwami

- wychowanie planowe

- samokształcenie i samowychowanie itp.

Samowychowanie jest takim procesem, gdzie dochodzi do przekształcenia własnej osobowości w kierunku idealnym na podstawie określonego planu oraz poczucia własnej wartości. Podejście tego pedagoga do procesu wychowania łączą samorzutną i twórczą aktywność jednostki z czynnikami społecznymi jej życia, które nadają „żywiołowi psychologicznemu” właściwą formę uspołecznienia2.

Inne spojrzenie na teorie wychowania miał Romany Miller, która jest dla niej refleksją pedagogiczną łączący rozwój społeczny z rozwojem jednostki w procesie socjalizacji, wychowania, psychoterapii. Do zadań teorii wychowania należy między innymi:

- docieranie do ogólnych prawidłowości cechujących proces wychowania,

- badanie procesu wychowania oraz jego zależności między nimi,

- ustalanie granic wpływu pojedynczych wychowawców, całej instytucji i środowiska na wychowanka.

Wychowanie nie jest procesem autonomicznym, ale procesem uwikłanym w społeczne warunki życia jednostki, w bieg historii, kultury, który służy zarówno rozwojowi jednostki, jak i rozwojowi społecznemu. Funkcją wychowania jest zapewnienie ciągłości rozwoju społecznego rozumianego jako włączanie wychowanków do kontynuowania i wzbogacenia dorobku kulturowego

społeczeństwa oraz przygotowanie dla gospodarki narodowej do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym odpowiednio wykształconych osób3. Podstawą wychowania jest wzajemne zaufanie i zrozumienie wychowanków z wychowawcami.

Cechą wychowania jest ciągłość, jedność, dynamiczność oraz długotrwałość.

Reasumując wychowanie nie może osiągnąć celów wówczas gdy wzory

zachowania i system wartości jest sprzeczny z praktyką życiową.

Orientacja normatywna -

Na podstawie filozofii człowieka, aksjologii lub teorii kultury są określane wartości i cele. Teorie wychowania są zbliżone do nauki praktycznej, w których normy i pojęcia są przekształcane w normy pedagogiczne. W pedagogice pojęcia oraz prawa nauk teoretycznych są odnoszone nie tylko do strony wychowanka, zwraca się na jego intelekt, uczucia oraz wolę do rzeczywistości określonych kategorii wychowania.

Zdaniem Stefana Wołoszyna takie typy norm lokuje się:

2 Z. Kwieciński, B.Śliwierski, Pedagogika Tom 2, PWN, Warszawa, 2003.

3 Z.Kwieciński, B.Śliwierski, Pedagogika Tom 2,PWN , Warszawa ,2003.

2

- w zdaniach empirycznych jeśli żyjemy w pewnym ustroju to powinniśmy wychowywać się zgodnie z jego założeniami

- w zdaniach o wartościach gdzie bazuje się na jakieś ocenie

- bądź opiera się na innych zdaniach gdzie wychowanie powinno uspołeczniać, przy czym powinno być realizowane.

Człowiek żyje w społeczeństwie i powinno się go społecznie wychowywać.

Orientacja normatywno – ideologiczna, reprezentują Miron Krawczyk oraz Heliodor Muszyński. Teoria ta jest ściśle powiązana z ideologią socjologiczną narzuconą po II wojnie światowej. Ma ona za zadanie wychowywać intencjonalnie, a zarazem instytucjonalnie. Opracowana teoria przez Mirona Krawczyka miała dziedziczyć najbardziej wartościowe osiągnięcia dotychczasowe pedagogiki łącznie z pedagogiką socjalistyczną. Proces wychowania opierał się na dwóch grupach prawidłowości jakimi są prawa naukowe i zasady wychowania, które miały być działaniami świadomymi i skutecznymi. Do ich zadań miało być:

- podejmowanie problemów, które zostały wyodrębnione przez naturalizm pedagogiczny, oraz socjologiczny,

- budowanie optymizmu, wiary w człowieka i ich skuteczności oddziaływań wychowawczych na podstawie naukowej.

Teoria ta miała na celu wychowywać moralnie w wyniku zamierzonego,

świadomego oddziaływania wychowawczego, która miała spowodować określone przemiany w życiu psychicznym wychowanka jak również ukształtowanie społeczeństwa oraz jego postawy moralnej.

Wychowanie obejmowane jest przez opiekę, która zaspakaja potrzeby życia wychowanka. Według Krawczyka wychowanie miało służyć rewolucyjnej praktyce, by muc przygotować młode pokolenie do życia w ustroju socjalistycznym. Muszyński twierdzi że teoria wychowania jest jedna z dyscyplin pedagogiki, która zajmuje się wychowaniem o wąskim znaczeniu. Teoretyczna wiedza o wychowaniu miała być nauką praktyczną i ideologiczną z racji zajmowania się ustalaniem i formułowaniem celów wychowania oraz wykrywaniem sposobów umożliwiających ich efektywne osiąganie. Jej twórca odwoływał się do socjalistycznego systemu wartości, z którego wyprowadzał cele wychowania oraz zachęcał do wykrywania sposobów i warunków ich skutecznego osiągania4 .

Teoria wychowania zdaniem Muszyńskiego jest empiryczną nauką, która odwołuje się do doświadczeń i badań rzeczywistych w procesie wychowania. Do zadań teorii wychowania należy:

4 Z. Kwieciński, B. Śliwierski , Pedagogika Tom 2, PWN,Warszawa 2003.

3

- wypracowanie takiego sposobu działania wychowawczego, aby muc osiągnąć z góry założonych celów,

- dostarczanie im takiej wiedzy, która ma umożliwić im realizację zadań wychowawczych,

- określenie ideału wychowania,

- opracowanie zasad stawiania diagnoz, które dotyczą rzeczywistości wychowawczej,

- wyjaśnianie zjawisk oraz procesów rozwoju a także kształtowanie się osobowości wychowanka.

Najważniejszymi pojęciami w teorii dla Muszyńskiego jest samowychowanie oraz wychowanie. Uważał za konieczne wychowanie młodego pokolenia w duchu ideałów socjalistycznych.

Orientacja normatywno – filozoficzna

Przedstawicielami tej orientacji są St. Kunowski, Władysława Cichonia oraz Karola. Kotłowskiego. Teoria wychowania jest nauką, która łączy w sobie charakter empiryczno – normatywny oraz teoretyczno – praktyczny. Jest to najwyższy dział

pedagogiki naukowej, która obejmuje całość badanego przedmiotu. Ma za zadanie diagnozowanie w wychowaniu stanu rzeczywistego. Powinna się zajmować się nie tylko procesem ilościowym rozwoju poszczególnych warstw rozwojowych wychowanków jak również zwracać uwagę na proces jakościowy dojrzewania.

Wychowanie będące siłą napędową rozwoju człowieka, jest działem nie tylko jego natury, ale i kultury społeczeństwa, wartości w środowisku życia. Jego rola jest wprowadzanie dziecka ze stanu natury i barbarzyństwa do stanu kultury5. Wyróżnił

następujące składniki wychowania przez, które rozumiał:

- bios – to nic innego jak psychosomatyczna strona osoby ludzkiej, jej popęd życiowy do naturalnego psychologicznego rozwoju organizmu,

- etos – są to społeczne zwyczaje i obyczaje życia danego społeczeństwa oraz poziom moralności jak również działanie wychowawców w formie opieki i pomocy wychowawczej,

- agos – jego zadanie jest personalizacja oraz enkulturacja osoby, która wyraża się w działaniach moralnych a zarazem umysłowych,

- los – jest to tajemniczy czynnik wychowania jest to spotkanie , które dotyczy zetknięcia się z wychowawcą, mając za zadanie wskazanie celu życia.

Cele i wartości decydują w wychowaniu. Rozwiązywanie podstawowych problemów wychowawczych są założenia światopoglądowe, które pochodzą z instytucji poznawczej. W ujęciu W. Cichonia teoria wychowania jest zależna od aksjologii normatywnej dyscypliną wiedzy. Jej źródłem jest antropologia filozoficzna oraz aksjologia.

5 Z. Kwieciński , B.Śliwierski, Pedagogika Tom 2,PWN,Warszawa, 2003.

4

Orientacja psychologiczna jej przedstawicielami są Z. Zaborowski, M. Łobocki oraz Krzysztof Konarzewski. Zdaniem Zaborowskiego teoria wychowania jest nauką empiryczną, społeczną oraz praktyczną, która zajmuje się zjawiskami oraz mechanizmami jakie występują w procesie wychowania. Jest to zintegrowany układ, który określa zjawiska wychowawcze. Zaborowski określa wychowanie jako proces kształtowania osobowości dziecka oraz jego rozwoju. Istotą w teorii wychowania jest sytuacja wychowawcza, którą rozumie się zespół bodźców i czynników jakie wpływają na wychowanka przez cele wychowawcze. W procesie wychowawczym czynnikiem determinującym są stosunki interpersonalne między wychowawcą a wychowankiem. Psychologiczne podejście do teorii wychowania reprezentuje M. Łobocki, dla którego teorie pedagogiczne są logicznymi zespołami twierdzeń dotyczące określonego fragmentu rzeczywistości społecznej. Role ich polega na wytłumaczeniu zależności jakie zachodzą między zjawiskami i faktami wychowawczymi. Teoria ta powinna ułatwić rozwiązywanie problemów

wychowawczych. Dla Łobockiego wychowanie o wąskim znaczeniu jest procesem, który odnosi się do sfery emocjonalno – motywacyjnej dzieci i młodzieży. Wiąże się z dokonywaniem pewnych zmian w sferze osobowości człowieka w jego rozwoju oraz oddziałuje na psychikę i zachowanie. W ujęciu M.Łobockiego źródłem teorii wychowania powinny być przeprowadzone badania diagnostyczne cech oraz dynamiki funkcjonowania faktów i zjawisk wychowawczych w szczególności obserwacja i eksperyment pedagogiczny jak również własne doświadczenie w zakresie wychowania dzieci i młodzieży.

Krzysztof Konarzewski wyróżnił obok aksjologii pedagogicznej i technologii wychowania, teorię wychowania, która określa teorię oddziaływań wychowawczych.

Wychowanie to celowa działalność, w której człowiek stara się zmienić drugiego człowieka. Dziecku dostarcza się takich doświadczeń, które doprowadzają do kolejnej zmiany rozwojowej czyli oddziaływanie na jednostkę za pośrednictwem grupy społecznej oraz oddziaływanie bezpośrednie na wyizolowaną jednostkę Każde oddziaływanie wychowawcze powinno być zweryfikowane empirycznie, a także powinna być trafna teoria psychologiczna o mechanizmach ludzkiego zachowania.

Orientacja eklektyczna reprezentowana jest przez naukowców, którzy posiadają wiedzę o wychowaniu z różnych źródeł. Przedstawiciele tej orientacji nie głoszą swojej koncepcji ani teorii wychowania, lecz skupiają się na rekonstrukcji zagadnień tej subdyscypliny. Żadna z rozpraw nie jest zatytułowana jako teoria wychowania lecz wprowadzenie do podstaw teorii wychowania, zagadnienia teorii wychowania bądź

konteksty teorii wychowania.

Do tak skonstruowanych rozpraw należy zaliczyć naukowców z różnych pokoleń i orientacji aksjologicznych którzy są:

- zorientowani na dydaktyczną funkcję syntetycznego przekazu oraz ich dokonań i słabości w dotychczasowej teorii wychowania,

- nastawieni na pobudzenie refleksji metateoretycznej oraz wprowadzenie czytelnika 5

do dyskursywnego myślenia o teorii wychowania jak również skoncentrowanie się na wiedzy o rzeczywistości wychowawczej.

Teoria wychowania Petrykowskiego jest rozumiana jako subdyscyplina

pedagogiki. Nawiązuje do odrzuconej pedagogiki totalitaryzmu polskiego, która oparta jest na doktrynie marksistowskiej. Teoria wychowania w kontekście ideologicznym sięga do współczesnej wersji tej doktryny, która dostosowana jest do zaistniałych reguł w Polsce demokracji. Inny charakter ma podręcznik akademicki do teorii wychowania Ewy Kubiak – Szymborskiej oraz Dariusza Zająca, którzy odczytują trudną subdyscyplinę współczesnej pedagogiki. Z dużym dystansem, odwagą wprowadzają czytelnika w różne odmiany teoretycznych podejść do wychowania. Wychowanie to proces rozwoju człowieka uwikłany w elementy jego środowiska zdeterminowany jego psychiką oraz uwzględniający ideologię i filozofie społeczne

Podręcznik Herberta Kopca ma charakter rozliczeniowy z pedagogiką okresu PRL, oraz teorią wychowania socjalistycznego.

W orientacji eklektycznej znajdziemy poglądy dotyczące wychowania, które nie mają:

- wspólnego źródła,

- stanowi mieszankę wcześniej omówionych orientacji,

- stanowi tzw. dyskurs edukacyjny.

Preferowaną przeze mnie orientację badawczą w teorii wychowania jest orientacja socjologiczna, gdyż wedle tej teorii proces wychowania jest zdeterminowany przede wszystkim oddziaływaniem środowisk społecznych. W tym ujęciu zadaniem teorii wychowania jest zbadanie nie tylko społecznych uwarunkowań wychowania, ale również zogniskowanie badań na wychowanku, a więc

diagnozowanie go w kontekście prowadzonych oddziaływań wychowawczych.

Orientacja ta zmierza do wyjaśnienia problemów wychowawczych w oparciu o analizę procesów mających miejsce w społeczeństwie.

6