Kategorie semantyczne
leksyki je˛zyka potocznego
i gwary wie˛ziennej
Interesuja˛cym problemem dla badacza współczesnego je˛zyka polskiego jest miejsce gwary wie˛ziennej w narodowym systemie komunikacji społecznej. Jez˙eli je˛zyk etniczny potra-ktujemy jako kod ogólny, obsługuja˛cy cała˛ narodowa˛ wspólnote˛ je˛zykowa˛, to poszczegól-ne gwary sŕodowiskowe be˛da˛ subkodami obsługuja˛cymi róz˙ne grupy społeczne. Istnienie gwary wie˛ziennej jest zjawiskiem je˛zykowym, ale i kulturowym, bowiem jest ona wyrazem istnienia j specyficznej subkultury – subkultury przeste˛pców w warunkach pozbawienia wolnosći. Marcel Cohen okresĺał z˙argon jako pasoz˙ytnicza˛ formacje˛ wewna˛trz bardziej ogólnej całosći je˛zykowej, od której zapoz˙ycza ona swoja˛ fonologie˛, morfologie˛
i składnie˛1. Tak wie˛c cechy wyróz˙niaja˛ce je˛zyk poszczególnych sŕodowisk przejawiaja˛ sie˛
przede wszystkim w sferze słownictwa. Jesĺi te odre˛bnosći maja˛ charakter kompleksowy i składaja˛ sie˛ na całosćŕóz˙na˛ od struktury leksykalnej polszczyzny ogólnej i jesĺi moz˙na wyróz˙nic´ w nich odre˛bny system leksykalny – wtedy moz˙emy mówicó gwarze sŕodowiskowej. Wsŕód kryteriów odróz˙nienia gwary sŕodowiskowej od słownictwa zawodowego (sŕodowiskowego) D. Buttler wymienia dysponowanie takim mikrosystemem nominatywnym, który zdolny jest opisac´ przynajmniej te realia, z którymi człowiek styka sie˛ w z˙yciu codziennym2. B. Geremek jest zdania, z˙e „z˙argony rzeczywisćie funkcjonuja˛ce, tzn.
obsługuja˛ce okresĺona˛ grupe˛ w okresĺonym czasie, składaja˛ sie˛ z niewielkiego zasobu słów. Obok terminologii technicznej procederów złodziejskich, słowotwórstwo z˙argono-we dotyczy dwóch grup poje˛c´: gier hazardowych oraz prostytucji i z˙ycia seksualnego (...) Znaczenie ma fakt, z˙e w wie˛zieniach i karczmach – uprzywilejowanych miejscach z˙argonu
– wokół kobiet i miłosći koncentrowały sie˛ wszelkie rozmowy”3. Podobnie St. Milewski stwierdza, z˙e „przeste˛pcy uz˙ywaja˛ swej gwary w pewnym tylko zakresie – uzupełniaja˛
niejako wspólny je˛zyk ze sŕodowiskiem, w którym z˙yja˛”4. Natomiast prawnicy wskazuja˛
na zdolnosćźaste˛powania przez gware˛ przeste˛pcza˛ je˛zyka potocznego, np. J. Morawski stwierdza wprost: „gwara przeste˛pcza – jak z˙aden je˛zyk zawodowy – moz˙e zaste˛powac´
mowe˛ potoczna˛”5. Z kolei Z. Boz˙yczko jest zdania, z˙e „złodziej cze˛sto nie zna dostatecznie je˛zyka polskiego, wskutek cze˛stego uz˙ywania gwary przyzwyczaja sie˛ do niej i uz˙ywa jej
(a w szczególnosći niektórych wyraz˙en´ w konteksćie zdaniowym) przy opowiadaniu róz˙nych zdarzenĺub na okresĺenie przedmiotów, osób i sytuacji z˙yciowych”6. Aby wska-zacńa prawdziwosć´ tych intuicyjnych spostrzez˙en´ prawników, spróbujemy dokonac´
podziału zbioru leksemów gwary przeste˛pczej według kategorii semantycznych w celu dokonania opisu siatki nominatywnej tego słownictwa. Odpowiemy w ten sposób na pytanie, czy tworzy ona system zdolny do odzwierciedlenia codziennych realiów z˙ycia ludzkiego. Dystrybucje˛ słownictwa gwary wie˛ziennej według klas realnoznaczeniowych zestawimy z podobnym podziałem na kategorie semantyczne leksyki potocznej dokonanym przez D. Buttler7.
Jako schemat klasyfikacyjny posłuz˙ył D. Buttler układ kategorii semantycznych, be˛da˛-
cych podstawa˛ tematycznego słownika-minimum je˛zyka rosyjskiego (1177 słów) V. V.
Morkovkina8. Słownik ten ma nastawienie sćisĺe praktyczne: słuz˙y jako podstawa przy nauczaniu pocza˛tkowym je˛zyka rosyjskiego jako obcego, w zwia˛zku z tym nie ograniczył
sie˛ do elementarnych słów je˛zyka rosyjskiego; wła˛czone do niego zostały tematy peryfe-ryjne z punktu widzenia leksykografii, lecz istotne dla procesu dydaktycznego (np. wyrazy kreda, seminarium, gramatyka) oraz be˛da˛ce przedmiotem zainteresowania wielu ludzi (np.
opanowanie kosmosu)9. Wydzielone przez V. V. Morkovkina kategorie (jest ich az˙ 46) nazwane zostały przez D. Buttler „uniwersalnymi”10, lecz moz˙na je za takie uznac´ jedynie w przybliz˙eniu. Przykładem dowolnosći w przydzielaniu leksemów do poszczególnych kategorii przez Morkovkina moz˙e byc´ wyraz milicjant – bardzo istotny w gwarze wie˛ziennej. Jest on zaliczany do kategorii „Miasto” (27) i jednoczesńie do kategorii „Panśtwo”
(36). Podobnie wyraz wycieczka: kategoria „Pomoce naukowe i organizacja procesu naukowego” (21) oraz kategoria „Miasto” (22); miłosć´: kategoria „Emocjonalno-subie-ktywny s´wiat człowieka” (6) oraz „Odnoszenie sie˛ do ludzi” (9) itd. Przy niektórych kategoriach jest wre˛cz odsyłacz do innych, np. „Miasto” patrz „Ruch”, „Podróz˙” patrz
„Ruch” itp., co stawia pod znakiem zapytania celowosć´ wyróz˙niania tych kategorii w osobne klasy.
Wydaje sie˛, z˙e bardziej uniwersalny charakter maja˛ kategorie (w liczbie 22) zastoso-wane przez Carla Darlinga Bucka w słowniku wybranych synonimów głównych je˛zyków indoeuropejskich11. Posłuz˙ymy sie˛ jednak, niejako z koniecznosći, układem kategorii V.
V. Morkovkina, aby wyniki uzyskane przez D. Buttler dla je˛zyka potocznego moz˙na było zestawicź siatka˛ nominatywna˛ słownictwa gwary wie˛ziennej.
W artykule D. Buttler podstawaąnalizy było 760 rzeczowników. Podzielono je na 23
kategorie semantyczne. W kategorii 1. „Człowiek” znalazło sie˛ 385 leksemów, pozostałe rozłoz˙yły sie˛ w kategoriach 2–23. Liczba leksemów w poszczególnych kategoriach nie zawsze była podana w teksćie. Takz˙e na wykresie12 moz˙na liczbe˛ leksemów w poszczególnych kategoriach odczytac´ jedynie na bardzo ogólnej skali na podstawie wysokosći słupków przedstawiaja˛cych liczbe˛ leksemów w danej kategorii. Tak wie˛c liczbowy materiał porównawczy jest z koniecznosći niezbyt dokładny.
Materiał słownikowy gwary wie˛ziennej został zebrany przez autorke˛ niniejszego artykułu w roku 1982 we Wrocławiu. Informatorami byli wie˛zńiowie niekryminalni, legitymuja˛cy sie˛ wyz˙szym wykształceniem humanistycznym, przebywaja˛cy przez minimum 3 miesia˛ce z wie˛zńiami kryminalnymi w jednej celi, za czyny karane na podstawie Dekretu o stanie wojennym (5 me˛z˙czyzn)13. Informatorem „kontrolnym” był były wychowanek domu poprawczego, obracaja˛cy sie˛ w sŕodowisku lumpenproletariatu, legitymuja˛cy sie˛
wykształceniem sŕednim zawodowym. Zebrany w ten sposób słownik gwary wie˛ziennej
liczy sobie ponad 950 jednostek leksykalnych ułoz˙onych alfabetycznie w 823 hasła. Skład tego słownictwa pod wzgle˛dem cze˛sći mowy jest naste˛puja˛cy (950 = 100%): rzeczowniki (ła˛cznie z frazeologizmami nominatywnymi) – ok. 64% (610), przymiotniki (ła˛cznie z imiesłowami przymiotnikowymi) – ok. 2,75% (26). Tymczasem według M. Zare˛biny14
w je˛zyku mówionym jest 44% rzeczowników i 11% przymiotników, a w je˛zyku pisanym
– 45% rzeczowników i 16% przymiotników. Zestawienie to potwierdza obserwacje˛
D. Buttler, z˙e swoistosćia˛ systemu leksykalnego gwar sŕodowiskowych sa˛ nie tylko szczegółowe róz˙nice słowotwórcze w stosunku do polszczyzny ogólnej, ale „inna cała wewne˛trzna organizacja zasobu słownikowego”15. Podaje ona, z˙e w gwarze złodziejskiej jest 65% rzeczowników i 5% przymiotników, a w gwarze ochwesńików – odpowiednio 63% i 4%16.
Uzyskanie podobnych wskazńików procentowych w odniesieniu do zebranego przeze mnie materiału słownikowego, pochodza˛cego z wrocławskich zakładów penitencjarnych, pozwala uznac´ próbke˛ za reprezentatywna˛ dla gwary wie˛ziennej. W tym artykule poddamy analizie jedynie 605 rzeczowników pod ka˛tem widzenia ich przynalez˙nosći do kategorii semantycznych, aby wykazac´, z˙e takz˙e pod wzgle˛dem ich dystrybucji do klas realnoznaczeniowych moz˙na mówicó „innej wewne˛trznej organizacji zasobu słownikowego”.
Wsŕód charakterystycznych cech leksyki potocznej D. Buttler wyróz˙nia jej orientacje˛
szczegółowo–konkretna˛, która odznacza sie˛ brakiem nazw abstrakcyjnych relacji mie˛dzy przedmiotami, wyodre˛bnionymi w wyniku rozumowania i naukowego poznania rzeczywistosći (Morkovkin nazywa je „słowami ogólnymi”) oraz ubóstwem abstraktów (122
jednostki, czyli 16% leksemów w badanej próbie)17.
Słownictwo gwary wie˛ziennej przejawia równiez˙ orientacje˛ szczegółowo–konkretna˛, jednakz˙e w mniejszym stopniu. Grupka tzw. „słów ogólnych” liczy 4 jednostki, co stanowi 0,7% ogółu leksemów, podczas gdy u Morkovkina kategoria ta liczy 19 jednostek, co stanowi 1,6% ogółu. Wyrazy te oznaczaja˛ takie poje˛cia, jak: koniec (KRANIEC, KRAN
´ -
CÓWKA), nic (FRIKO), brak (PRZEKRE˛T). Natomiast abstrakta w liczbie 158 jednostek stanowia˛ 26% ogółu materiału słownikowego. W słownictwie potocznym stanowiły one 16%. Druga˛ znamienna˛ cecha˛ słownictwa potocznego jest jego antropocentryzm, który przejawia sie˛ w przygniataja˛cej przewadze liczbowej nazw osobowych w stosunku do innych klas semantycznych; stanowia˛ one ponad 50% badanego zbioru leksemów (385
jednostek). Orientacja antropocentryczna leksyki potocznej przejawia sie˛ takz˙e w przewadze nazw odnosza˛cych sie˛ do społeczenśtwa ludzkiego, jego instytucji i przedmiotów z nim sie˛ kojarza˛cych18. Słownictwo gwary wie˛ziennej cechuje takz˙e antropocentryzm w powyz˙szym rozumieniu, co jest o tyle zrozumiałe, z˙e komunikacja je˛zykowa w wie˛zieniu przebiega w izolacji od s´wiata przyrody, a wie˛c nie ma w zasadzie potrzeby nazywania realiów z nia˛ zwia˛zanych. Leksyke˛ wie˛zienna˛ charakteryzuje takz˙e przewaga ilosćiowa nazw osobowych, lecz nie jest ona tak zdecydowana jak w je˛zyku potocznym – stanowi ponad 25% ogółu zbioru (155 jednostek) (por. wykres 1.)
Wykres 1. Struktura jednostek leksykalnych zaliczonych do kategorii 1. i pozostałych kategorii semantycznych (w procentach)
Pozostałe słownictwo rozkłada sie˛ w 26 klasach realnoznaczeniowych, z czego 21 jest identycznych z wyróz˙nionymi przez D. Buttler dla leksyki potocznej. Dalszych 5 kategorii semantycznych gwary wie˛ziennej, wyróz˙nionych takz˙e wsŕód 46 kategorii Morkovkina, obcych jest leksyce potocznej. Sa˛ to kategorie: „Choroba i leczenia”, „Czas”, „Higiena osobista”, „Je˛zyk” oraz wspomniane juz˙ „Słowa ogólne”. Natomiast brak tu dwóch kategorii: „Nauka” i „Rosĺiny”.
Tak wie˛c, w wyniku dystrybucji leksyki potocznej według klas realnoznaczeniowych, D. Buttler wyróz˙nia 23 kategorie semantyczne; ten sam zabieg w stosunku do słownictwa gwary wie˛ziennej prowadzi do wyróz˙nienia 26 kategorii. W obu zbiorach słownictwa rozkład leksemów w poszczególnych kategoriach jest nierównomierny. Zachodza˛ takz˙e róz˙nice w liczebnosći poszczególnych kategorii w obu omawianych systemach nomina-tywnych (por. Wykres 2.).
Wykres 2. Liczebnosćĺeksyki potocznej i gwary wie˛ziennej w poszczególnych kategoriach semantycznych (w procentach: Na2–23= 100%, Nb2–28 = 100%)
Na – zbiór leksemów je˛zyka potocznego, Nb – zbiór leksemów gwary wie˛ziennej
Kategorie semantyczne:
2. Czynnosći fizyczne człowieka (15,7%; 9,3%)
3. Cze˛sći ciała ludzkiego (12,3%; 11,8%)
˙ ywnosć´ (9,6%; 8,7%)
5. Odziez˙ (8,0%; 1,8%)
6. Stany i własćiwosći człowieka (7,2%; 4,0%)
7. Rozrywka (5,9%; 1,1%)
8. Procesy psychiczne człowieka (5, 3%; 2,2%)
9. Sytuacje i zdarzenia zachodza˛ce w społecznosći (5,1%; 12,5%)
10. Narze˛dzia i sprze˛ty domowe (5,1%; 11,1%)
11. Zakupy, pienia˛dze (4,0%; 4,0%)
12.Dom (3,7%; 10,7%)
13. Nauka (3,7%; –)
ŕodki komunikacji (2,7%; 1,3%)
15. Instytucje społeczne (2,1%; 5,3%)
16. Zwierze˛ta (1,9%; 0,2%)
17. Praca (1,6%; 0,4%)
18. Literatura, prasa (1,6%; 0,7%)
19. Substancje (1,3%; 1,1%)
20. Polityka (1,1%; 0,9%)
21. Warunki atmosferyczne (0,8%; 0,4%)
22. Miary (0,5%; 3,6%)
23. Rosĺiny (0,3%; –)
24. Choroba i leczenie (3,1%)
25. Czas (0,9%)
26. Higiena osobista (0,7%)
27. Je˛zyk (3,3%)
28. Słowa ogólne (0,9%)
Kategoria 1. „Człowiek”
W gwarze wie˛ziennej najliczniejsza˛ grupe˛ nazw osobowych stanowia˛ okresĺenia funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, Słuz˙by Bezpieczenśtwa i Słuz˙by Wie˛ziennej (31
jednostek). Zaskakuja˛ce, z˙e D. Buttler nie wymienia tej grupy nazw osobowych w leksyce potocznej.
Wsŕód nazw milicjantów wymienic´ moz˙na okresĺenie ogólne: GLINA, GLINIARZ, MENT, PAJA˛K NIEBIESKI, a takz˙e szczegółowe: PAŁKARZ, KRAWE˛Z
˙ NIK – ‘mili-
cjant (zwykle niski stopniem) patroluja˛cy ulice’; S
ĹEDCZAK, PIES – ‘oficer sĺedczy’;
WINKIEL – ‘sierz˙ant MO, SB lub SW’ (ze wzgle˛du na kształt naszywki na naramienniku), GWIAZDOR – ‘oficer MO, SB lub SW’ (ze wzgle˛du na gwiazdki na naramiennikach).
Funkcjonariuszowi umundurowanemu (MUNDUROWY) przeciwstawia sie˛ TAJNIAKA.
Funkcjonariusz w cywilu, sĺedza˛cy jaka˛sósobe˛, nazywany jest OGONEM (szczególnie przez wie˛zńiów politycznych). Od skrótów MO i SB powstały takie formacje słowotwórcze jak MOSIEK, ESBEK.
Okresĺeniem ogólnym funkcjonariusza Słuz˙by Wie˛ziennej jest wyraz KLAWISZ; negatywnie nacechowanym stylistycznie: GAD. Zwracaja˛c sie˛ do tych osób uz˙ywa sie˛
zwrotu: PANIE ODDZIAŁOWY lub poufałego: PANIE DOWÓDCO, WODZU (por.
poufałe potoczne „panie władzo” do milicjanta). Ze wzgle˛du na rodzaj słuz˙by, funkcjonariusze SW nosza˛ w gwarze wie˛ziennej nazwy:
KOGUTKOWY, KOGUT – ‘straz˙nik na wiez˙y wartowniczej’,
ODDZIAŁOWY, ODDZIAŁKOWY – ‘straz˙nik wydzielonej cze˛sći wie˛zienia’ (takz˙e: por. wyz˙ej – grzecznosćiowa forma zwracania sie˛ przez wie˛zńiów do funkcjonariuszy SW),
SPACEROWY, SPACERKOWY – ‘straz˙nik wyprowadzaja˛cy i nadzoruja˛cy wie˛zńiów podczas spaceru’,
WIDZENIOWY – ‘straz˙nik doprowadzaja˛cy wie˛zńiów i nadzoruja˛cy podczas widzen´’, OCHRONIARZ – ‘straz˙nik z formacji tzw. ochrony odpowiedzialnej za bezpieczen´-
stwo’,
WYCHOWEK – ‘wychowawca, funkcjonariusz SW zajmuja˛cy sie˛ problemami resocjalizacji’,
PROFOS – ‘straz˙nik w areszcie KW MO’, (w mundurze milicyjnym, dla odróz˙nienia od straz˙ników w zakładach penitencjarnych w mundurach SW).
Druga˛ liczna˛ grupe˛ stanowia˛ nazwy wie˛zńiów (40 jednostek). Ogólnie wie˛zienókresĺany jest wyrazem ZEK (prawdopodobnie od liter ZK – zakład karny, drukowanych na plecach odziez˙y wie˛ziennej); ‘wie˛zien´ po raz pierwszy odbywaja˛cy kare˛ pozbawienia wolnosći’ – Z PIERWSZEJ ŁAPANKI, a ‘wie˛zien´ – recydywista’ to RECYDYWA, GARUS, STARY GARUS (od GAROWAC
´ – ‘siedziec´ w wie˛zieniu’). Wie˛zńiowie fun-
kcyjni okresĺani sa˛ mianem: CELOWY – ‘wie˛zien´ wyznaczony do składania raportu o stanie osobowym celi podczas porannego i wieczornego obchodu’, ŁAZIENNY – ‘wie˛-
zienúsługuja˛cy w łazńi’, KALIFAKTOR, KAJFUS, POS
´ MIECIUCH – ‘wie˛zien´ pełnia˛cy
słuz˙be˛ porza˛dkowa˛ na korytarzu i roznosza˛cy posiłki’.
Ze wzgle˛du na rodzaj popełnionego przeste˛pstwa lub „specjalnosć´” przeste˛pcza˛, okresĺaja˛ wie˛zńiów naste˛puja˛ce nazwy: WYRWIKUFEL – ‘pogardliwie okresĺenie drobnego złodzieja’, DOLINIARZ – ‘złodziej kieszonkowy’, LUJ – ‘sutener’, PASER – ‘posŕednik przy sprzedaz˙y kradzionych rzeczy’, MILIONER – ‘złodziej–aferzysta’. Poniewaz˙ w wie˛-
zieniu panuje zwyczaj wymieniania przy przedstawianiu sie˛ osobie artykułu kodeksu karnego, z którego dany wie˛zienźostał skazany, istnieja˛ okresĺenia takie jak: DZIEWIONIARZ – ‘skazany z art. 209 kk (kradziezż rozbojem)’, DZIESIONIARZ – ‘z art. 210 kk (napad rabunkowy)’, DWADZIES
ĆIA PIE˛CŹ DWÓJKA˛ – ‘chory psychicznie’, ‘niepo-
czytalny’, (od art. 25 § 2), a takz˙e KOLEGIANT – ‘skazany przez kolegium ds wykro-czen´’, DEKRECIARZ – ‘skazany na podstawie Dekretu o stanie wojennym z dn.
12.12.1981 r.’). Wie˛zńiowie polityczni okresĺani sa˛ takz˙e bardzo cze˛sto, zarówno przez przeste˛pców kryminalnych jak i Słuz˙be˛ Wie˛zienna˛, nazwaĘKSTREMA/ESTREMA/ESTERMA (od uz˙ywanego w oficjalnej propagandzie okresĺenia „ekstremalni dzia-
łacze Solidarnosći”)19. Aresztowani za udział w manifestacji ulicznej okresĺani sa˛ w gwarze wie˛ziennej KAMIENIARZE (poniewaz˙ cze˛sto staja˛ pod zarzutem ciskania kamieniami w oddziały ZOMO).
Nieliczne sa˛ okresĺenia wie˛zńiów ze wzgle˛du na wysokosćódbywanej kary – jedynie: SREBRNIAK – skazany na 25 lat pozbawienia wolnosći’ oraz KAESIAK – ‘od ks’ (kara s´mierci).
W porównaniu do słownictwa potocznego, klasa nazw okresĺaja˛cych człowieka ze wzgle˛du na jego sposób zachowania, cechy fizyczne i psychiczne jest w gwarze wie˛ziennej mniej liczna i mało zróz˙nicowana wewne˛trznie, np. CWANCYKATOR – ‘spryciarz’,
LODZIARZ – ‘kre˛ca˛cy interesy’, FAJANSIARZ – ‘zajmuja˛cy sie˛ re˛kodziełem artystycz-nym (z chleba, słomy z sienników, papieru itp)’, POŁYKACZ – ‘dokonuja˛cy samouszkodzenia przez połknie˛cie róz˙nych przedmiotów’, PRZYLEPA – ‘natre˛t’, KOZAK, GIBANIEC – ‘naruszaja˛cy cze˛sto regulamin’, KOMBINATOR – ‘eufemistyczne okresĺenie złodzieja, spryciarza wyłudzaja˛cego lub wymuszaja˛cego na słabszych oddanie jakichs´
poz˙a˛danych przez niego przedmiotów’, FERMENCIARZ – ‘kłótliwy’, DUPCYNGIER –
‘erotoman’, NIERÓB – ‘wie˛zienńie pracuja˛cy’. Ze wzgle˛du na cechy psychiczne człowieka, najcze˛sćiej reprezentowane sa˛ okresĺenia niedysponowanych psychicznie: CZUBEK, DWADZIES
ĆIA PIE˛CŹ DWÓJKA˛, PIERDOLNIE˛TY, SZAJBUS, S´WIR, S´WI-
RUS; be˛da˛cy w depresji psychicznej lub pod wpływem narkotyku – ZAMULENIEC.
Nieliczne sa˛ okresĺenia człowieka ze wzgle˛du na inna˛ ceche˛ psychiczna˛: PŁASKOMÓZG
– ‘głupiec’, CYKOR – ‘strachliwy’, a takz˙e ze wzgle˛du na ceche˛ fizyczna˛: SPAS
ĹAK –
‘grubas’, CHUDY BOLEK – ‘chudzielec’.
Pejoratywne nazwy człowieka w gwarze wie˛ziennej to, najcze˛sćiej uz˙yte w funkcji nazwy osobowej, wulgarne lub eufemistyczne nazwy me˛skich narza˛dów płciowych.
Sposŕód 18 nazw tej cze˛sći ciała, 9 uz˙ywanych jest jako negatywnie wartosćiuja˛ca nazwa osobowa. Uz˙ycie w stosunku do człowieka 5 z nich wia˛z˙e sie˛ z jego degradacja˛ w nieformalnej hierarchii społecznosći wie˛ziennej (zjawisko magii je˛zykowej)20.
Okresĺenia pejoratywne wia˛z˙a˛ sie˛ najcze˛sćiej z jednoczesnym okresĺeniem miejsca tak wartosćiowanego współwie˛zńia w nieformalnej społecznosći, np. FRAJER, DE˛TY FRAJER, SZAMAK (wyrzutek ze społecznosći wie˛ziennej, który SZAMA, tzn. je, siedza˛c na WC). Przeciwstawne tym okresĺeniom sa˛ nazwy wie˛zńiów nalez˙a˛cych do uprzywilejowa-nej warstwy nieformalnej społecznosći, np. CZŁOWIEK, GRYPSER, GRYPSUJA˛CY.
Przyjaciel, dobry kolega okresĺany jest nazwami SZTAMAK (od SZTAMA – ‘zgoda’) oraz WAFEL (od WAFLOWAC
ŚIE˛ – ‘przyjazńicśie˛’, ‘wspieracśie˛’).
Najliczniej reprezentowane sa˛ okresĺenia pejoratywne homoseksualistów i donosicieli, sa˛ oni bowiem najbardziej pogardzani i znienawidzeni. Istnieje wie˛c az˙ 10 okresĺen´
pederasty: PEDAŁ, PEDZIO – ogólnie, oraz ‘homoseksualista bierny’: CWEL, DMUCHANY, DOBRY, DUPA, KOCHANY, PALUCH, PARÓWA, RURA; a takz˙e BRANZ-
LER – ‘onanista’. Natomiast na donosiciela istnieje 5 okresĺen´: KABEL, KAPUS
´ , KUR-
WA, UCHO, GUMOWE UCHO.
W przytoczonym przez D. Buttler materiale z leksyki potocznej nie znalazły odzwierciedlenia nazwy homoseksualisty i donosiciela, chociaz˙ sa˛ to cechy człowieka w społecz-nym odczuciu zdecydowanie negatywnie wartosćiowane, a wie˛c powinno to znalezćódbicie w je˛zyku potocznym. Nie znalazły tu takz˙e miejsca nazwy narkomanów (w gwarze wie˛ziennej: C
´ PAKOL, C´PUL, C´PUN – od C´PAC´ – ‘przyjmowacśŕodki odurzaja˛ce’), co
moz˙e sie˛ wia˛zacź dramatycznym rozpowszechnieniem tego nałogu w ostatnich latach.
Natomiast liczniejsze w leksyce potocznej niz˙ w gwarze wie˛ziennej sa˛ nazwy alkoholików (przytoczono ich dziewie˛c´21 – w gwarze wie˛ziennej trzy: KIRUS, OLIWA, SZTAJMES).
Dosćĺicznie reprezentowane sa˛ w gwarze wie˛ziennej okresĺenia człowieka ze wzgle˛du na wiek: SZCZENIAK – ‘młody chłopak’ (równiezżnaczenie: ‘pocza˛tkuja˛cy złodziej’), MAŁOLAT – ‘poniz˙ej 21 lat’, MAŁOLATA, MAŁOLATKA – ‘dziewczyna poniz˙ej 21
lat’, ZGRED, ZGREDZIK, ZGREDZIO, ZGREDZISKO – ‘me˛z˙czyzna powyz˙ej 21 lat’, ZGREDA – ‘kobieta powyz˙ej 21 lat’22 (por. PRZEZGREDZIC
ŚIE˛ – ‘ukonćzyc´ 21 lat’),
PURCHEL – ‘stary człowiek’.
Słownictwo okresĺaja˛ce stanowisko człowieka w rodzinie ogranicza sie˛ do nazw matki
(JARECKA, STARA), ojca (JARECKI, STARY), rodziców (JARECCY, STARZY),
z˙ony, konkubiny (BINIA, STARA), siostry (SIORA – równiez˙ w znaczeniu ‘piele˛gniar-ka’).
Klase˛ nazw osobowych uzupełniaja˛ takz˙e okresĺenia człowieka ze wzgle˛du na pocho-dzenie: MICHAŁ – ‘ze wsi’, ZABANIAK – ‘obcy’ (łodzianin); uprawiany zawód –
szczególnie zwia˛zany z wymiarem sprawiedliwosći: PIŁAT – ‘se˛dzia’, PROROK – ‘prokurator’, PAPUGA – ‘adwokat’; a takz˙e BOJEK – ‘marynarz’ oraz przynalez˙nosć´ partyjna˛
(CZERWONY PAJA˛K). Nazwa˛ HOJNY okresĺa sie˛ poszkodowanego przez złodzieja.
Stosunkowo mniej liczne sa˛ nazwy osobowe odnosza˛ce sie˛ do kobiet. Najliczniejsza˛
grupe˛ tej klasy stanowia˛ nazwy prostytutek (6); neutralne: PANIENKA, PANIENA, PANIENESA i negatywnie wartosćiuja˛ce: SZANTRAPA, SZMATA, S
ĆIERKA. Kobiety
okresĺane sa˛ wulgarnie jako TOWAR, CIAŁO lub przez uz˙ycie w funkcji nazwy osobowej nazw z˙enśkich narza˛dów płciowych (5)23. Neutralnym wyrazem okresĺaja˛cym kobiete˛, dziewczyne˛ jest wyraz KAREGA.
Do kategorii 1. „Człowiek” zaliczycńalez˙y takz˙e wyrazy KSYWA, KSYWKA –
nieoficjalne antroponimum (przybrane – pseudonim lub nadane – przezwisko)24.
Kategoria 2. „Czynnosći fizyczne człowieka”.
W leksyce potocznej kategoria ta zajmuje drugie miejsce pod wzgle˛dem liczebnosći leksemów do niej zaliczonych (59, co stanowi 15,7% ogółu słownictwa zaliczonego do kategorii 2–23), natomiast w gwarze wie˛ziennej nalez˙y ona do sŕednioliczonych (42
jednostki, co stanowi 9% ogółu słownictwa w kategoriach 2–28).
W leksyce wie˛ziennej najliczniejsza w tej kategorii jest grupka wyrazów (6) oznaczaja˛cych czynnosć´ wypuszczania gazów odbytnica˛: FIGIEL, PSOTA, PSOTKA, PULA, Z
˙ ARCIK, Z˙ART. Ta duz˙a liczba wyrazów o tym znaczeniu nie powinna dziwic´, jesĺi wez´mie sie˛ pod uwage˛, z˙e zatłoczona cela z pie˛trowymi łóz˙kami i siennikami rozkładany-mi na noc na podłodze jest nie tylko sypialnia˛, jadalnia˛, miejscem całodziennego pobytu, ale takz˙e ubikacja˛, co przy nieracjonalnym z˙ywieniu i braku ruchu stwarza zrozumiałe problemy. Wszystkie te nazwy maja˛ charakter eufemizmów. Uz˙ycie w tej roli wyrazów maja˛cych w je˛zyku ogólnym znaczenie „psikus, dowcip” wymusza niejako utworzenie neologizmu na oznaczenie desygnatu nazywanego dota˛d tymi wyrazami. Powstał wie˛c wyraz uz˙ywany zwykle w liczbie mnogiej: ZBYTY (ZBYTKOWAC
´ – ‘z˙artowac´’).
Z kolei wyróz˙nicńalez˙y liczna˛ klase˛ nomina actionis utworzonych od czasowników oznaczaja˛cych czynnosći fizyczne (16), np. DZIAŁKA – ‘udział w łupie’ (DZIAŁKOWAC
´ – ‘dzielic´ łup’), HIPISZ – ‘rewizja’ (HIPISZOWAC´ – ‘rewidowac´’), KIMA –
‘spanie’ (KIMAC
´ – ‘spac´’), ŁAPANKA – ‘masowa akcja aresztowan´’, KUKIEL –
‘zagla˛dnie˛cie przez staz˙nika do wne˛trza celi przez okienko umieszczone w jej drzwiach’
(KUKLOWAC
´ – ‘patrzec´’), MAGLOWANIE – ‘przesłuchanie’ (MAGLOWAC´ – ‘prze-
słuchiwac´’), PATRZONKO, WIDZENIE, WIDZONKO – ‘odwiedzenie skazanego
w wie˛zieniu’, PRZERZUTKA – ‘przeniesienie z celi do celi’, ODSIADKA – ‘odbywanie kary pozbawienia wolnosći’, PAŁOWANIE – ‘bicie pałka˛ milicyjna˛’, SYPAN
ŚKO –
‘stosunek płciowy’ (SYPAC
´ – ‘odbywacśtosunek płciowy’), TRANSPORT – ‘przewie-
zienie z wie˛zienia do wie˛zienia’, PODPUCHA – ‘sposób prowadzenia sĺedztwa, polegaja˛cy na sugerowaniu podejrzanemu, z˙e wszystko jest juz˙ wiadome organom sćigania’
(PODPUSZCZAC
´ – ‘wprowadzac´ w bła˛d’), SPOWIEDZ´ – ‘przesłuchanie’, ZMYWA,
ZMYWKA – ‘ucieczka’ (od ZMYWAC
ŚÍE˛ – ‘uciekac´’), ZAPARTE – ‘nieprzyznawanie
sie˛’.
Spora jest równiez˙ grupa rzeczowników nie maja˛cych struktury nomen actionis, ale takz˙e odnosza˛cych sie˛ do czynnosći percypowanych wzrokowo. Sa˛ to najcze˛sćiej wyrazi-ste metafory: pobicie – BE˛CKI, OKLEP; rewizja – MŁYN; ucieczka – DŁUGA; apetyt –
SPUST; przewiezienie do innego wie˛zienia – TABOR; przeste˛pstwo, dowcip, kawał –
NUMER, albo wyraz motywowany frazeologizmami, np. S
´ WIECA – ‘czujka’ (STACŃA
S
´ WIECY – ‘stacńa czatach’), FAJANS – ‘re˛kodzieło artystyczne’ (KRE˛CIC´ FAJANS –
‘zajmowacśie˛ wyrobem ozdób, przedmiotów uz˙ytkowych z chleba, słomy, papieru itp. ’), LODY – ‘interesy’ (KRE˛CIC
ĹODY – ‘robicínteresy’), LOTNIK, PILOT – ‘rewizja’
(ROBIC
ĹOTNIKA, PILOTA – ‘rewiduja˛c wywracacŕzeczy’).
Wyróz˙nic´ moz˙na takz˙e derywaty wsteczne, np. KOP (od kopniak), FLEK (od FLEKOWAC
´ – ‘kopac´’), KIK (od KIKOWAC´ – ‘spogla˛dac´’, ‘patrzec´’).
Tutaj takz˙e zaliczylis´my wyrazy: SZTYCH – ‘fotografia, portret narysowany na podstawie fotografii’ i PLEKSA – ‘widzenie przez szybe˛ z pleksiglasu’.
Kategoria 3. „Cze˛sći ciała”.
W obu systemach semantycznych jest ona równie liczna, z tym, z˙e w je˛zyku potocznym nazwy cze˛sći ciała odnosza˛ sie˛ niemal bez wyja˛tku do czterech desygnatów: głowy (8), twarzy (4), konćzyn, zwłaszcza ra˛k (5) i narza˛dów płciowych. Pozostałe cze˛sći ciała sa˛
w nazewnictwie potocznym albo w ogóle pominie˛te, albo oznaczone augmentatiwami lub deminutywami (np. czacha, nochal, móz˙dz˙ek, czółko)25. Wie˛cej elementów budowy anatomicznej człowieka posiada swoje nazwy w gwarze wie˛ziennej. Najliczniejsze sa˛
nazwy me˛skich narza˛dów płciowych (18). Szesćź nich to eufemizmy: MAŁY, GRUBY, KONIEC, KINDYBAŁ, KODZ
˙ AK, WAŁ, natomiast osiem z nich nalez˙y do wyrazów
tabu, które uz˙ywane sa˛ w celu obraz˙enia kogos´, „zbezczeszczenia” słownego, np. BUC, CHUJ, CIUL, FUJARA, KUTAS, KON
´ , ŁACH. W funkcji najgorszego przeklenśtwa
uz˙ywany jest zwrot „CHUJ SYBERYJSKI”. Te˛ sama˛ funkcje˛ pełni nawet eufemizm
„SYBERYJSKI MAŁY”26 lub sam przymiotnik „SYBERYJSKI”.
Druga˛ co do liczebnosći grupke˛ wyrazów w omawianej klasie stanowia˛ nazwy z˙enśkich narza˛dów płciowych (6), m. in. MONA, SZPARA. Pozostałe nazwy rozkładaja˛ sie˛ pomie˛-
dzy naste˛puja˛ce desygnaty:
konćzyny: re˛ka – GRABA, GRABULA, SZUFLA, WITA,
noga – GIRA, PROTEZA,
oczy: GAŁY, LIPY, LIPKA, PATRZAŁKI,
brzuch (z˙oła˛dek): KOCIOŁ, SAMARA,
szcze˛ka: SZCZENA, SZUFLADA, SZUFLADKA,
ze˛by: PERŁY, TRYBY,
głowa: BANIAK, BAS
´ KA,
twarz: MAZAK, RYŁO,
tyłek, odbytnica: STYJA,
usta: SZAMA,
włosy: PIÓRA,
serce: PIKAWA,
uszy: RADARY,
nos: KINOL.
Tak wie˛c system nominatywny w obre˛bie omawianej kategorii jest bardziej rozbudo-wany w gwarze wie˛ziennej.
Kategoria 4. „Z
˙ ywnosć´”.
Podobne wnioski płyna˛ z porównania słownictwa wchodza˛cego w skład kategorii semantycznej. Niezwykle rozbudowana˛ podgrupe˛ w jej obre˛bie stanowia˛ w je˛zyku potocznym nazwy ogólne i szczegółowe alkoholi. Takz˙e w słownictwie wie˛ziennym sa˛ one liczne, np. wódka (ogólnie) – GOŁDA, KIRA; wódka z˙ytnia – CHLEBEK, CHLEBUS
´ ,
Z
˙ YTO, Z˙YTKO; tanie wino podłego gatunku – BEŁT, JABOL, KWACH, SIKACZ; piwo
– BROWAR, a co ciekawe – nazwy te sa˛ inne niz˙ w je˛zyku potocznym27.
W tej kategorii znalazło sie˛ takz˙e kilka wyrazów oznaczaja˛cych ogólnie jedzenie –
w je˛zyku potocznym: papu, futrówka, z˙arcie; w gwarze wie˛ziennej: SZAMA, SZAMANKO, Z
˙ AREŁKO, Z˙ARŁO. W je˛zyku potocznym niewiele jest nazw konkretnych produ-któw spoz˙ywczych (4). Natomiast w gwarze wie˛ziennej sa˛ to naste˛puja˛ce nazwy: margaryna – MARYS
´ KA, MARGARETA,
kotlet mielony – GRANAT,
mie˛so – HABANINA,
salceson – LASTRIKO, UCHO CZOMBEGO,
chleb czarny – SMUTNIAK,
barszcz czerwony – POZDROWIENIE Z FORDONU.
Wsŕód napojów oprócz KRANÓWY – ‘wody z kranu’, herbata: CZAJ, CZAJÓWA,
POPŁOCH (zaparzona w kubku z fusami), WTÓRAK (powtórnie parzona). Tutaj takz˙e zaliczamy wyrazy: LITRAZ
˙ – ‘zupa’ (nazwa pozostała z czasów stalinowskich, gdy 1 l ge˛stej
zupy stanowił jednodaniowy obiad wie˛zńia) oraz CULAGA – ‘repeta’, ‘dolewka’.
Do tej kategorii semantycznej V. V. Morkovkin zalicza takz˙e słownictwo zwia˛zane z paleniem papierosów. Nie ma nic na ten temat w omawianym opisie leksyki potocznej D. Buttler, natomiast w gwarze wie˛ziennej jest to wyrazńa podgrupa wyrazów: FAJKA, FAJOR, SZLUG – ‘papieros’, KIEP – ‘niedopałek’, POJARKA – ‘ogólnie cos´ do palenia’, MACHORA – ‘tyton´ gorszego gatunku na „skre˛ty” lub uzyskany z niedopałków’, Z
˙ ARKA
– ‘zapałka’, Z
˙ AR – ‘ogien´’. Tu takz˙e zaliczamy wyraz KOMPOT – ‘narkotyk produko-
wany domowym przemysłem ze słomy makowej’.
Kategoria 5. „Odziez˙”.
Znacznie uboz˙szy w stosunku do je˛zyka potocznego jest udział w gwarze wie˛ziennej słownictwa z tej kategorii. W je˛zyku potocznym stanowi on 8% słownictwa zaliczanego do kategorii 2–23, natomiast w gwarze wie˛ziennej zaledwie 1,8% (słownictwo kategorii 2–28=100%). Jest to całkowicie zrozumiałe, poniewaz˙ w warunkach wie˛ziennych ubiór jest zunifikowany, co kontrastuje z jego róz˙norodnosćia˛ w z˙yciu codziennym. Odnotowu-jemy wie˛c 8 wyrazów okresĺaja˛cych w gwarze wie˛ziennej rodzaje odziez˙y: czapka –
KANIOŁA, KANIOŁKA, ‘obuwie domowe’ – SZTREFLE, ‘buty’ – GLANY, ‘kurtka’ –
KATANA, ‘sweter’ – PIERZYNA, PIERZYNKA, ‘spodnie’ – NACHY, ‘garnitur’ –
GAJER.
Kategoria 6. „Stany i własćiwosći człowieka”.
Mniej liczny w gwarze wie˛ziennej jest takz˙e zbiór leksemów tej kategorii w porównaniu z leksyka˛ potoczna˛. Gros wyrazów stanowia˛ wartosćiuja˛ce nazwy zdarzení układów
sytuacyjnych (13), np. PRZYPAŁ – ‘przyłapanie wie˛zńia przez straz˙nika na łamaniu regulaminu’; DUPA BLADA, DUPA MOKRA, DUPA ZBITA, DUPA ZIMNA, KLAPA,
KANAŁ, OBCIACH, PORUTA, PRZEJEBANE, SYF – ‘sytuacja bez wyjsćia, niepowodzenie’, WPADKA, WSYPA – ‘wydanie sie˛ przeste˛pstwa’.
Nalez˙a˛ tu takz˙e nomina actionis oznaczaja˛ce czynnosći zwia˛zane z relacjami mie˛dzy-osobowymi, np. BLAT – ‘zgoda’ (od BLATOWAC
´ – ‘zjednywacśobie’, ‘przekupywac´’),
SZPAN – ‘popisywacśie˛’, ‘wywyz˙szanie sie˛’ (od SZPANOWAC
´ ), ZASTAWKA –
‘przysie˛ga’ (od ZASTAWIAC
ŚIE˛).
Do omawianej kategorii zaliczamy takz˙e wyrazy SZTAMA – ‘zgoda’ oraz SZNEK –
‘wyraz twarzy’.
Kategoria 7. „Rozrywka”.
Jest ona ze zrozumiałych wzgle˛dów wyrazńie mniej liczna w gwarze wie˛ziennej.
Jedynymi rozrywkami w warunkach wie˛ziennych sa˛ gra w kosći, gra w karty (OBRAZKI, SZTORY, SZTORKI), słuchanie radia z głosńika radiowe˛zła (BETONIARA); dla bardzo zdemoralizowanych wie˛zńiów takz˙e zne˛canie sie˛ nad słabszymi współwie˛zńiami (np.
ROWER – ‘rodzaj sadystycznej zabawy polegaja˛cej na podpalaniu papieru umoczonego w tłuszczu i włoz˙eniu mie˛dzy palce ra˛k i nóg s´pia˛cego współwie˛zńia’).
Kategoria 8. „Procesy psychiczne człowieka”.
Równiez˙ wyrazńie uboz˙sza pod wzgle˛dem ilosćiowym w gwarze wie˛ziennej jest klasa realnoznaczeniowa 8., choc´ pod wzgle˛dem jej wewne˛trznego zróz˙nicowania semantycz-nego wyrazńie bogatsza. W leksyce potocznej „uderza całkowity niemal brak wyrazów odnosza˛cych sie˛ do uczuc´ (tylko cykoria ‘strach’ i frajda – ‘radosć´, uciecha’) oraz procesów intelektualnych (tylko pomysĺunek); trzon tej grupy stanowia˛ słowa oznaczaja˛ce zaburzenia równowagi psychicznej: kre˛ciek, bzik, fioł, chys´, szmermelek, fiksacja itp28.
Natomiast w zebranym materiale z leksyki wie˛ziennej znalazły sie˛ tylko dwa okresĺenia zaburzen´ psychicznych: KOT, SZAJBA. Pozostałe odnosza˛ sie˛ do uczuc´: CYKOR –
‘strach’, JAJA – ‘uciecha’, SZCZE˛S
ĆIE – ‘przez˙ycie podczas stosunku płciowego’,
procesów intelektualnych: CWANCYG – ‘rozum’, ‘spryt’, CIEMNOTA – ‘głupota’ lub umieje˛tnosći: OBYCIE CELOWE, FART – ‘powodzenie’, ‘szcze˛sćie’.
Kategoria 9. „Sytuacje i zdarzenia zachodza˛ce w społecznosći ludzkiej”.
Jest ona zdecydowanie liczniejsza w leksyce wie˛ziennej (56 jednostek, ok. 13% ogółu słownictwa zaliczanego do kategorii 2–28) niz˙ potocznej (19 jednostek, 5%). Przewaz˙aja˛
tu abstrakta zwia˛zane z wymiarem sprawiedliwosći i regulaminem odbywania kary pozbawienia wolnosći. Najliczniejsza˛ (16 jednostek) podgrupe˛ tej klasy realnoznaczeniowej stanowia˛ nazwy kar wymierzanych przez sa˛d, kar dyscyplinarnych (penitencjarnych) oraz nałoz˙onych przez współwie˛zńiów, np. kara wymierzona przez sa˛d (ogólnie): DZIAŁKA, PAJDA, TROJAS
´ /TRÓJAS´ – ‘3 lata pozbawienia wolnosći’, PIA˛TAS´ – ‘5 lat’, CEJNO –
‘10 lat’, C
´ WIARTKA – ‘25 lat’, KOŁO, KÓŁKO – ‘doz˙ywocie’, WYHUS´TANIE – ‘kara
s´mierci’ (od sposobu jej wykonania w Polsce: przez powieszenie), KAES – ‘kara s´mierci’
(od skrótu). Kary dyscyplinarne stosowane w zakładach penitencjarnych maja˛ w gwarze wie˛ziennej naste˛puja˛ce nazwy: DECHY, TWARDE – ‘kara twardego łoz˙a’, IZOLATKA
– ‘umieszczenie w pojedynczej celi’, PASY – ‘unieruchomienie na pewien czas wie˛zńia przez skre˛powanie tułowia i konćzyn specjalnymi pasami’, KOWBOJKI – ‘skucie wie˛zńia
2 parami kajdanek w ten sposób, z˙e jego dłonie znajduja˛ sie˛ po obu stronach ciała na wysokosći bioder’29. ’Kara nałoz˙ona przez współwie˛zńiów’ – KRZYWOS
Ć´.
Liczne sa˛ takz˙e „terminy” prawnicze oraz zwia˛zane z regulaminem odbywania kary pozbawienia wolnosći (20), np. DRAPANE, WARUNKOWE – ‘warunkowe zawieszenie odbywania kary lub warunkowe przedterminowe zwolnienie z wie˛zienia’, WŁA˛CZ – ‘kara ła˛czna’, ZAWIASY – ‘kara w zawieszeniu’, AMELKA, AMENA, AMENIA, AMNECHA – ‘amnestia’, CZTERY OSIEM – ‘zatrzymanie w areszcie na 48 godzin’ (termin uz˙ywany szczególnie przez wie˛zńiów niekryminalnych), SANKCJA – ‘formalny nakaz aresztowania wydany przez prokuratora’, POWIASTKA – ‘dokument procesowy’, WA-GA – ‘posiedzenie sa˛du’.
Liczne sa˛ takz˙e nazwy zwia˛zane z realiami odbywania kary pozbawienia wolnosći (8), np. APEL – ‘sprawdzenie stanu osobowego celi’, KOSTKA – ‘złoz˙enie ubrania wie˛zńia ułoz˙one na butach i wystawione na noc na korytarz’, SZYNA – ‘sposób sćielenia łóz˙ek wymagany przez regulamin’, RAPORT –‘ odnotowanie przez funkcjonariusza SW prze-winienia wie˛zńia’, PAKULEC, RAKIETA – ‘paczka przesłana dla wie˛zńia spoza wie˛zienia’, WYPISKA, ZAPISKA – ‘okresĺona regulaminem okresowa moz˙liwosćńabycia w kantynie wie˛ziennej artykułów spoz˙ywczych, wyrobów tytoniowych i sŕodków higieny osobistej’, a takz˙e nazwy przeste˛pstw. W sŕód nich ciekawe sa˛ wyrazy utworzone od numeru artykułu kodeksu karnego, np. DZIEWIENA – ‘przeste˛pstwo z art. 209 kk’
(kradziezż rozbojem), DZIESIONA – ‘z art.210’, DZIESIONA Z PRZEDŁUZ
˙ ENIEM
RE˛KI – ‘napad rabunkowy z bronia˛ w re˛ku’. Ogólnie przeste˛pstwo okresĺane jest wyrazem NUMER, ‘ryzykowna kradziez˙’, ‘napad’ – SKOK, ‘oszustwo’ – PRZEWAŁ, PRZEWALANKA, ‘włamanie’ – WŁAM, ‘gwałt’ – NAPAD Z KINDYBAŁEM W RE˛KU. Wie˛-
zńiowie niekryminalni to cze˛sto ci, którzy brali udział W ZADYMIE – manifestacji ulicznej.
Z realiami społecznosći wie˛ziennej zwia˛zane sa˛ takz˙e naste˛puja˛ce wyrazy: PUC, ZBYTY – ‘z˙art(y)’, ZADYMA – ‘awantura’, SPADÓWA – ‘odejsćie’, PRZERWA – ‘rodzaj tatuaz˙u na przegubie re˛ki oznaczaja˛cego 1/2 roku odbytej kary pozbawienia wolnosći –
dowód odbytej inicjacji’.
Do omawianej kategorii zaliczamy takz˙e wyrazy: KOCIOŁ – ‘zasadzka w domu osoby aresztowanej’ (termin uz˙ywany szczególnie przez wie˛zńiów niekryminalnych), NÓWKA
– ‘nowosć´’, WOLKA – ‘wolnosć´’.
Kategoria 10. „Nazwy narze˛dzi i sprze˛tów domowych”.
W leksyce wie˛ziennej liczniejsze sa˛ one w stosunku do słownictwa potocznego; nalez˙y tu zaliczyc´ 50 jednostek leksykalnych (ok. 11%), podczas gdy w je˛zyku potocznym jedynie 19 (5%).
„W zakresie okresĺen´ mebli i sprze˛tów domowych szczegółowe nazwy potoczne ma tylko jeden desygnat: łóz˙ko (wyrko, bety, barłóg). W odniesieniu do innych desygnatów uz˙ywa sie˛ nacechowanych wyrazów ogólnych: graty, majdan, bambetle, manele”30. Natomiast w gwarze wie˛ziennej wyrazy MAJDAN, MANELE uz˙ywane sa˛ w znaczeniu
‘rzeczy osobiste wie˛zńia’ (drugie znaczenie: ‘rzeczy kradzione’). Podobne znaczenie ma wyraz MANDZ
˙ UR – ‘rzeczy osobiste wie˛zńia zawinie˛te w koc przy przenoszeniu ich
z celi do celi’. Wsŕód nazw mebli i sprze˛tów, najwie˛cej z nich okresĺa miejsce do spania, jest to bowiem mebel podstawowy w kaz˙dej celi. Desygnat ten okresĺaja˛ naste˛puja˛ce
nazwy: KOJA, PUŁA, SZUFLADA. W przeludnionych celach (szczególnie w aresztach), gdzie liczba łóz˙ek nie odpowiada liczbie mieszkanćów, cze˛sćź nich rozkłada na noc na podłodze materace lub sienniki do spania. Nosza˛ one w gwarze wie˛ziennej nazwy: MATERKA lub SIANKO (SPAC
ŃA SIANKU). Rodzaj poduszki wypchanej trawa˛ morska˛
nosi nazwe˛ ZAGŁÓW. Pozostałe meble nosza˛ nazwy: BLAT – ‘stół’, FIKOŁ – ‘taboret’.
Liczna jest grupa nazw naczyní przyborów do jedzenia (14). Wsŕód nich najliczniejsze sa˛ nazwy noz˙a (równie dobrze moz˙na by je zaliczyc´ do nazw narze˛dzi przeste˛pstwa): KOSA, KOSAŁA, KOSAŁKA, ale takz˙e: ‘łyz˙ka’ – WIOSŁO, ‘kubek’ – KUBAN,
KIELON, ‘talerz’ – PLATER, PLASKATY (płytki), ‘miska’ – DOŁEK, ‘słoik’ – BAJZEL,
‘słoiczek’ – BAJZELEK, ‘pojemnik’, ‘woreczek foliowy’, ‘torba’ itp. – SAMARA,
‘sćierka do wycierania naczyn´’ – PLATERKA, PLATERÓWKA.
Zgodnie z regulaminem zakładów penitencjarnych wie˛zńiowie nie maja˛ prawa posiadania grzałek elektrycznych czy palników do gotowania. Nagminne jest jednak łamanie tego zakazu, aby ugotowacśobie wode˛ do zaparzenia herbaty, uz˙ywanej jako popularny sŕodek odurzaja˛cy. Te samodziałowe grzałki elektryczne nosza˛ nazwe˛: ANTENA, JANTARA, natomiast róz˙ne palniki: KAGAN, KAGANEK, FETÓWA (równiez˙ w znaczeniu
‘zŕódło s´wiatła’, ‘s´wieczka’).
Równie waz˙nym problemem w warunkach wie˛ziennych jest moz˙liwosć´ porozumiewania sie˛ mie˛dzy celami, co jest zakazane regulaminem. Człowiek jest jednak istota˛ społeczna˛
i posiada potrzebe˛ psychiczna˛ kontaktu z innymi ludz´mi, wie˛c pomimo wszelkich zakazów wie˛zńiowie przy pomocy sznurków wyrzucanych przez okna, których konće sie˛gaja˛ od okna jednej celi do okna drugiej, prowadza˛ oz˙ywiona˛ korespondencje˛ i handel wymien-ny31. Sznurki te nosza˛ nazwy: CHABETA, KON
´ . Pre˛t, czy kij słuz˙a˛cy do ich łatwiejszego
schwytania, gdy mury wie˛zienne sa˛ tak grube, z˙e wysunie˛cie re˛ki przez okno jest niemoz˙liwe, nosi nazwe˛ LOLA.
Grupa nazw narze˛dzi i przyrza˛dów w leksyce potocznej „składa sie˛ wyła˛cznie z wyrazów, które oznaczaja˛ przedmioty uz˙ywane w walce, w napadach (łamigłówka ‘rura meta-lowa’, finka, majcher, gnat ‘rewolwer’)”32. W zebranym materiale słownikowym gwary wie˛ziennej znalazło sie˛ 5 nazw narze˛dzi przeste˛pstwa (+ewentualnie 3 nazwy okresĺaja˛ce nóz˙): BUKFEL – ‘pilnik do krat’, MOJKA – ‘z˙yletka’, PASÓWKA – ‘wytrych’, SZPAN-DRYNA, SZPANDRYNKA – ‘kastet’.
Obok nazw narze˛dzi przeste˛pstwa wymienic´ moz˙na nazwy narze˛dzi represji (4), np.
BRANSOLETKI, OBRA˛CZKI – ‘kajdanki’, PAŁA – ‘pałka z lanej gumy z uchwytem słuz˙a˛ca jako sŕodek bezposŕedniego przymusu’, PASY – ‘lez˙anka z pasami słuz˙a˛cymi do skre˛powania i unieruchomienia człowieka’33.
Do omawianej kategorii nazw narze˛dzi i przedmiotów codziennego uz˙ytku zaliczamy takie nazwy jak: ‘okulary’ – BRYLE, SZKŁA; ‘lustro’, ‘lusterko’ – LIPO, LIPKO;
‘popielniczka’ – POPIOŁKA; ‘zegarek’ – SIKOR; ‘sygnet’, ‘piersćionek’, ‘obra˛czka’ –
FINGIEL.
Jak z powyz˙szego wynika, kategoria 10. „Narze˛dzia i sprze˛ty domowe” jest w gwarze wie˛ziennej nie tylko liczna, ale takz˙e wewne˛trznie zróz˙nicowana semantycznie.
Kategoria 11. „Pienia˛dze, zakupy”.
Jest równie mało liczna w obu systemach leksykalnych (je˛zyk potoczny i gwara wie˛-
zienna – 4%). Opracowanie dotycza˛ce leksyki potocznej nie wymienia z˙adnych przykła-
dów. W gwarze wie˛ziennej sa˛ to ogólne nazwy pienie˛dzy (5): FLOTA, FORSA, MAMONA, KURZ, SZMAL, banknotów (3): SAŁATA (równiez˙ w znaczeniu ‘dolary’, w je˛zyku poka˛tnych handlarzy ‘zielone’), SIANO, KAPUSTA oraz szczegółowe okresĺenia gwarowe poszczególnych pienie˛dzy (czy sum): DYCHA – ‘10 zł’., ‘moneta 10-złotowa’, Z
˙ ABA
– ‘50 zł. ’, GÓRAL – 500 zł., ‘banknot 500-złotowy’ (od wizerunku górala na banknocie o tym nominale podczas okupacji na terenie Generalnego Gubernatorstwa), JAWA, JAWOR, KOŁO, PATYK – ‘1000 zł’., ‘banknot 1000-złotowy’, KOPERNIK – (od wizerunku M. Kopernika na banknocie o tym nominale), PACZKA – ‘100 tys. zł’., ‘duz˙a suma’.
Nie ma natomiast w gwarze wie˛ziennej z˙adnego słownictwa zwia˛zanego z zakupami.
Kategoria 12. „Dom”.
W je˛zyku potocznym obejmuje niemal wyła˛cznie nazwy ogólne, nacechowane emocjonalnie (chałupa, chałupka, melina, meta, chata itp.)34, natomiast w gwarze wie˛ziennej jest bardziej rozbudowana. Odnotujemy tu dwa wyrazy o znaczeniu ogólnym ‘mieszka-nie’: CHAWIRA, KWADRAT. Dla wie˛zńiów przez dłuz˙szy lub krótszy czas „domem”
w znaczeniu ‘miejsce zamieszkania’ jest wie˛zienie. Przy omawianiu klasy realnoznaczeniowej wyrazów „Meble i sprze˛ty domowe” przytoczono nazwy umeblowania celi wie˛-
ziennej, podobnie wie˛c wypada potraktowacśłownictwo zwia˛zane z wie˛zieniem jako budynkiem mieszkalnym i zaliczyc´ je do omawianej kategorii semantycznej „Dom”. Nie zaliczamy tu jednak nazw wie˛zienia w gwarze wie˛ziennej, poniewaz˙ D. Buttlerowa zaliczyła wyrazy okresĺaja˛ce wie˛zienie w je˛zyku potocznym do kategorii 15. „Instytucje społeczne”. Aby wie˛c nie utrudnic´ moz˙liwosći porównania materiału słownikowego z obu zbiorów, takz˙e nazwy wie˛zienia w gwarze wie˛ziennej zaliczymy do kategorii 15.
„Pokojami mieszkalnymi” w wie˛zieniu sa˛ cele. W omawianym materiale słownikowym gwary wie˛ziennej znalazło sie˛ 17 nazw celi. Ogólnie cela nosi nazwy: CELKA, MANIURA, MAN
´ KA. Natomiast pozostałe nazwy oznaczaja˛ róz˙ne rodzaje cel:
KARC, KARCER, KARZEC, KABARYNA – ‘cela, w której wykonuje sie˛ kare˛
twardego łoz˙a’,
PASOWNIA – ‘cela, w której wykonuje sie˛ kare˛ tzw. pasów (por. wyz˙ej)’, TYGRYSÓWKA – ‘cela zabezpieczona dodatkowymi kratami’,
TRANSPORTÓWKA – ‘cela, w której przebywaja˛ wie˛zńiowie przygotowani do wy-wiezienia do innego wie˛zienia’,
PRZEJS
ĆIÓWKA – ‘cela, w której przebywaja˛ nowo przybyli wie˛zńiowie przed
rozmieszczeniem ich we własćiwych celach lub wie˛zńiowie oczekuja˛cy na widzenie’, IZOLATKA – ‘cela pojedyncza, w której odbywa sie˛ kare˛ izolacji’,
CICHA CELA, TERMOS – ‘cela represyjna izolowana dz´wie˛kowo’,
SZTYWNA (CELA) – ‘cela z przytwierdzonymi na stałe meblami’,
BUNKIER – ‘cela w gmachu sa˛du, gdzie przebywaja˛ wie˛zńiowie doprowadzeni z are-sztu na rozprawe˛ sa˛dowa˛; cela umieszczona w podziemiach wie˛zienia’.
Wydzielona administracyjnie cze˛sć´ wie˛zienia nosi nazwe˛ ODDZIAŁU, natomiast MAŁOLATKA to ‘oddział dla wie˛zńiów młodocianych’; WARIATKOWO – ‘oddział dla wie˛zńiów z anomaliami psychicznymi’, NIEROBY – ‘oddział dla wie˛zńiów niepracuja˛-
cych’ (NA NIEROBACH – ‘na oddziale dla wie˛zńiów niepracuja˛cych’). Korytarz wie˛-
zienny nosi nazwe˛ TUNELU. Przy kaz˙dym wie˛zieniu jest takz˙e SPACERNIK – ‘miejsce odbywania przez skazanych spacerów’, a na murach go okalaja˛cych znajduja˛ sie˛ wiez˙yczki wartownicze: KOGUT, WYZ
˙ KA.
Sposŕód nazw elementów „architektury” wie˛ziennej najliczniejsze sa˛ nazwy WC (lub kubła na nieczystosći w nieskanalizowanych wie˛zieniach), znajduja˛cego sie˛ w kaz˙dej celi mieszkalnej (10): BARDACHA, BARDASZKA, BOMBA, DZBAN, DZBANEK, KIBEL, SKUTER, TRON, S
ĹEPY, WOJTEK35.
W celi znajduje sie˛ oczywisćie okno (LIPO, LIPKO). Widok z okna zasłaniaja˛ kraty (FIRANKI, PATYKI) oraz BLENDA – ‘zasłona z blachy lub zbrojonego szkła’. Niektóre cele wyposaz˙one sa˛ dodatkowo w druciana˛, ge˛sta˛ siatke˛ na oknie tzw. KOSZ. Z kolei drzwi celi nosza˛ w gwarze wie˛ziennej nazwe˛ FURTA. Znajduje sie˛ w nich otwór umoz˙liwiaja˛cy obserwacje˛ wne˛trza celi z zewna˛trz bez otwierania drzwi: WIZYTERA, w niektórych takz˙e KLAPA – ‘zasłonie˛ty klapa˛ otwór umoz˙liwiaja˛cy podanie agresywnemu wie˛zńiowi posiłku bez otwierania drzwi’ (KARMIC
´ PRZEZ KLAPE˛). Podłoga w gwarze wie˛ziennej
nazywana jest PARKIETKA. Kaz˙da cela wyposaz˙ona jest takz˙e w głosńik radiowe˛zła (BETONIARA), przycisk dzwonka umoz˙liwiaja˛cego wezwanie straz˙nika w razie potrzeby (KLAPA) oraz głosńik syreny słuz˙a˛cej do ogłaszania pobudki (ZOCHA, ZOS
´ KA).
Nie ulega wa˛tpliwosći, z˙e słownictwo wie˛zienne zaliczane do tej kategorii ma przewaz˙-
nie charakter nominatywny, słuz˙y nazywaniu tych realiów z najbliz˙szego otoczenia człowieka, które nie maja˛ nazwy w je˛zyku ogólnym. S
´ wiadcza˛ o tym choc´by podane tutaj
rozbudowane definicje desygnatów oznaczonych tymi wyrazami, np. definicje rodzajów cel. Nazwy te maja˛ charakter konkretny i uz˙ywane sa˛ przez wie˛zńiów, jak i personel penitencjarny.
Kategoria 13. „Nauka”.
Kolejna kategoria semantyczna, wyodre˛bniona przez D. Buttler dla leksyki potocznej, w gwarze wie˛ziennej jest pusta. D. Buttler okresĺa słownictwo tej kategorii jako zapoz˙yczone z gwar sŕodowiskowych (uczniowskiej, studenckiej) i profesjonalnych36. W warunkach wie˛ziennych tego typu zapoz˙yczenia nie maja˛ racji bytu, co jest zupełnie oczywiste.
Kategoria 14. „S
ŕodki lokomocji”.
W je˛zyku potocznym leksyka ta ma charakter konkretny: okresĺa poszczególne rodzaje pojazdów, np. drynda, ciuchcia, łajba, motor, damka itp.37, natomiast w gwarze wie˛ziennej słownictwo to jest duz˙o uboz˙sze i okresĺa przede wszystkim rodzaje pojazdów MO (4
nazwy): DYSKOTEKA – ‘radiowóz milicyjny’, SUKA – ‘furgonetka milicyjna’, BUDA
– ‘okratowany samochód MO’, ‘samochód do przewozu wie˛zńiów’, POLEWACZKA –
‘armatka wodna do rozpe˛dzania demonstracji ulicznych’. Wsŕód innych sŕodków lokomocji odre˛bna˛ nazwe˛ w gwarze wie˛ziennej posiadaja˛ jedynie: ‘pocia˛g’ – TARGACZ oraz
‘wagony’ – ZACZEPY.
Kategoria 15. „Instytucje społeczne”.
Obejmuje ona w leksyce potocznej tylko wyrazy odnosza˛ce sie˛ do wie˛zienia i organów sćigania (8 jednostek leksykalnych), np. mamer, kic´, bezpieka itp.38
W gwarze wie˛ziennej najliczniejsze sa˛ w tej grupie nazwy wie˛zienia (9). Sa˛ to nazwy ogólne, silnie nacechowane emocjonalnie, np. CIUPA, GAR, KIBEL, KIC
´ , MAMER,
PIERDEL, PUDŁO, PUSZKA, UL. Wyrazy te, jesĺi wyste˛puja˛ w je˛zyku potocznym, sa˛
zapoz˙yczone z gwary wie˛ziennej. Ze wzgle˛du na topografie˛ miasta Wrocławia, poszczególne zakłady penitencjarne nosza˛ nazwy: FIOŁKI – ‘wie˛zienie na ul. Fiołkowej’, S
´ WIE-
BODZKA – ‘areszt sĺedczy przy ul. S
´ wiebodzkiej’, KLE˛CZKI – ‘wie˛zienie przy ul.
Kleczkowskiej’.
Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce dekretem z dnia 12.12.1981r. pocia˛gne˛ło za soba˛ utworzenie tzw. osŕodków internowania, gdzie umieszczano ludzi w trybie admini-stracyjnym. W gwarze wie˛ziennej (szczególnie w je˛zyku wie˛zńiów niekryminalnych) osŕodki te nosza˛ nazwe˛: OBÓZ INTERNOWANIA, INTERNAT.
Osobna˛ podgrupe˛ semantyczna˛ stanowia˛ nazwy organów sćigania: MENTOWNIA –
‘milicja’, ESBECJA – ‘Słuz˙ba Bezpieczenśtwa’, wymiaru sprawiedliwosći: WAGA –
‘sa˛d’ a takz˙e słuz˙by wie˛ziennej ogólnie (KLAWIATURA) i jej poszczególnych formacji: OCHRONA – ‘funkcjonariusze SW zapewniaja˛cy bezpieczenśtwo na terenie wie˛zienia i izolacje˛ od s´wiata zewne˛trznego’, ATANDA – ‘funkcjonariusze SW z tzw. ochrony podczas interwencji w wie˛zieniu, uzbrojeni w pałki, kaski i tarcze ochronne oraz pojemni-ki z gazem łzawia˛cym’.
Swego rodzaju „instytucja˛” społeczna˛ sa˛ na terenie zakładu penitencjarnego nieformalne grupy wie˛zńiów, dlatego nazwy tych grup „drugiego z˙ycia” zaliczamy takz˙e do omawianej kategorii semantycznej, np. PACZKA – ‘grupa zaprzyjazńionych wie˛zńiów’, WAFLARNIA – ‘grupa współwie˛zńiów wzajemnie sie˛ wspieraja˛ca, dziela˛ca zawartosćia˛
paczek’ WYPISKAMI itp., TRANSPORT – ‘grupa wie˛zńiów przewiezionych do innego wie˛zienia’ oraz ogólnie: GRYPSERA – ‘podkultura wie˛zienna’.
Słownictwo zaliczane do kategorii „Instytucje społeczne” jest w gwarze wie˛ziennej nie tylko znacznie liczniejsze (24 leksemy, ok. 5%) niz˙ w je˛zyku potocznym (8 leksemów, ok.
2%), ale takz˙e bardziej wewne˛trznie zróz˙nicowane semantycznie. Dystrybucja leksemów do róz˙nych podgrup semantycznych w obre˛bie kategorii jest równomierna i odpowiada sferom rzeczywistosći społecznej.
Kategoria 16. „Zwierze˛ta”.
W gwarze wie˛ziennej jest reprezentowana przez jedyna˛ nazwe˛: DZIECI NACZELNIKA – ‘szczury’ (tylko w l. mn.), co wynika z faktu, z˙e sa˛ to jedyne zwierze˛ta spotykane w warunkach wie˛ziennych; zwierze˛ta napawaja˛ce le˛kiem i wstre˛tem, a wie˛c nazwa ta jest nacechowana emocjonalnie.
Kategoria 17. „Praca”.
W słownictwie potocznym „obejmuje wyrazy tylko potoczne, bez nacechowania wartosćiuja˛co – emocjonalnego”39. Sa˛ to wyrazy o charakterze profesjonalnym (6). W słownictwie wie˛ziennym zanotowano jedynie nazwy ogólne pracy – nazwy o charakterze negatywnie wartosćiuja˛cym: TYRA, TYRKA.
Kategoria 18. „Literatura, prasa”.
Grupa wyrazów zaliczana do tej kategorii uz˙ywana jest jedynie przez wie˛zńiów niekryminalnych. Wyrazy te okresĺaja˛ nielegalne wydawnictwa, a tradycja tych nazw sie˛ga pocza˛tków ruchu robotniczego40, np. BIBUŁA, GAZETKA, LITERATURA.
Kategoria 19. „Substancje”.
Wsŕód wyrazów zaliczanych do tej kategorii wyróz˙nimy w leksyce wie˛ziennej ogólne nazwy substancji ge˛stych (jedzenie), np. BETON, KIT, oraz szczegółowe nazwy innych substancji, np. ‘kał’ – BALEDRA, BATON, ‘złoto’ – BLIT.
Kategoria 20. „Polityka”.
Zespół wyrazów odnosza˛cych sie˛ do realiów z zakresu z˙ycia politycznego w leksyce potocznej badanej przez D. Buttler to same archaizmy, np. dwójka, defa, agitka itp.41
W gwarze wie˛ziennej jest to słownictwo aktualne, wartosćiuja˛co–emocjonalne, przejaw z˙ywego reagowania na zjawiska z tej sfery aktywnosći ludzkiej, np. KOMUNA – ‘ustrój PRL, przedstawiciele wszelkich władz panśtwowych’, CZERWONY PAJA˛K – ‘członek PZPR’, EKSTREMA – ‘działacze „Solidarnosći”, podziemia politycznego’, WOJNA –
‘stan wojenny wprowadzony na obszarze PRL dekretem z 12.12.1981r’.
Kategoria 21. „Warunki atmosferyczne”.
W przeciwienśtwie do leksyki potocznej, w badanym materiale słownictwa wie˛ziennego nie znalazły sie˛ wyrazy opisuja˛ce warunki atmosferyczne. W oparciu o V. V. Morkov-kina42do kategorii tej zaliczyłam wie˛c jedynie nazwy ŁYSY – ‘ksie˛z˙yc’ oraz PLANETA
– ‘słonće’, ogólnie: ‘zŕódło s´wiatła’, takz˙e np. ‘z˙arówka’.
Kategoria 22. „Miary”.
W badanym przez D. Buttler materiale leksyki potocznej znalazły sie˛ tylko dwa wyrazy okresĺaja˛ce miare˛: kawala˛tko i kupa43, natomiast w analizowanym słownictwie gwary wie˛ziennej – 16, co stanowi odpowiednio 0,5% i 3,6% słownictwa zaliczonego do kategorii 2–23 i 2–28.
Najliczniejsza˛ grupe˛ nazw miary w gwarze wie˛ziennej stanowia˛ nazwy jednostek miary herbaty (7). Zgodnie z przepisami, herbata w zakładzie penitencjarnym jest niedoste˛pna legalnie, słuz˙y bowiem do popularnego procederu euforyzowania sie˛. Przyrza˛dzona w sposób szczególny herbata działa na system nerwowy człowieka – daje mu chwilowe zapo-mnienie, wywołuje takz˙e obiektywnie niekorzystne objawy somatyczne, a wsŕód nich najniebezpieczniejszy: rodzaj „głodu narkotycznego”, podobnego do objawów abstynenc-kich typowych dla prawdziwej narko- lub toksykomanii44. Ze wzgle˛du na opisane własćiwosći herbata jest w wysokiej cenie wsŕód wie˛zńiów, a wie˛c – wobec zakazu posiadania pienie˛dzy – stała sie˛ powszechnym ekwiwalentem wartosći, rodzajem „waluty” w obrocie towarowym mie˛dzy wie˛zńiami. Istnieja˛ce jednostki miary herbaty ułatwiaja˛ wie˛c wzajem-ne rozliczenia: zamiast wymiany towar za towar pojawia sie˛ namiastka wymiany towaro-wo-pienie˛z˙nej tzn. towar–pienia˛dz (tu: jednostka miary herbaty) – towar. Pocza˛wszy od najmniejszej do najwie˛kszej, jednostki te nosza˛ nazwy: ZASYPKA, SZELEST, WAGONIK lub SZUFLADKA, KANT lub KWADRAT, PRZEGUB.
Wsŕód innych nazw miar wyróz˙nicńalez˙y gwarowe nazwy liczb (np. ‘10’ – DYCHA,
‘1000’ – BALON, ‘milion’ – MELON); nazwy miar cieczy (alkoholu) (np. ‘1 l’ – BAS, WÓR, ‘1/2 l’ – PÓŁ BASA, PÓŁ WORA), oraz nazwy miary ilosći papierosów (np.
RAMKA – ‘paczka’).
Do omawianej kategorii semantycznej zaliczymy takz˙e ogólnikowe okresĺenie miary, np. DEKO, DECZKO – ‘mało’, ‘troche˛’, ‘kawałek’ oraz RYBKA – ‘cos´ małego’.
Ostatnia z wyodre˛bnionych przez D. Buttler dla leksyki potocznej kategoria semantyczna, 23. „Rosĺiny”, nie jest reprezentowana w leksyce wie˛ziennej. Zaistniała jednakz˙e koniecznosć´ wyodre˛bnienia 5 dalszych kategorii semantycznych dla słownictwa wie˛ziennego. Przy ich wyodre˛bnieniu posłuz˙ono sie˛ podziałem leksyki na kategorie, dokonanym przez V. V. Morkovkina, o czym juz˙ była mowa. Sa˛ to naste˛puja˛ce kategorie semantyczne
nieobecne w leksyce potocznej: „Choroba i leczenie”, „Czas”, „Higiena osobista”, „Je˛zyk”
oraz omówiona juz˙ na wste˛pie niniejszego artykułu kategoria „Słowa ogólne”. W sumie do tych kategorii zaliczymy 39 jednostek leksykalnych, co stanowi 8,6% ogółu słownictwa.
Kategorie˛ 24. „Choroba i leczenie” reprezentuja˛ przede wszystkim nazwy róz˙nych sposobów dokonywania samouszkodzenia oraz przedmiotów do tego słuz˙a˛cych. Trudne warunki odbywania kary pozbawienia wolnosći, przege˛szczenie cel, złe stosunki mie˛dzy-ludzkie prowadza˛ skazanych do agresji skierowanej przeciw sobie w nadziei, z˙e przeniesienie do szpitala wie˛ziennego poprawi warunki egzystencji, wprowadzi zmiane˛ w trudnej do zniesienia monotonii z˙ycia. Jest to jeden z powaz˙niejszych problemów obecnego systemu penitencjarnego w Polsce45.
Wsŕód nazw sposobów dokonywania samouszkodzenia znajdujemy w omawianym
materiale słownikowym naste˛puja˛ce:
GŁODÓWKA – ‘cze˛sćiowe lub całkowite nieprzyjmowanie pokarmów’,
CICHA GŁODÓWKA – ‘jw., ale w tajemnicy przed władzami wie˛ziennymi az˙ do wysta˛pienia objawów choroby głodowej’,
CHLASTANKA – ‘samookaleczenia poprzez podcie˛cie sobie z˙ył, pocie˛cie skóry, przebicie powłok brzucha’,
POŁYK – ‘połknie˛cie niejadalnego przedmiotu’,
OSTRY POŁYK – ‘jw., ale ostro zakonćzonego rania˛cego przewód pokarmowy’, ZASYPKA – ‘zasypanie oczu sproszkowanym grafitem ołówka z dodatkiem tynku ze sćian, brudu, potłuczonego na proszek szkła itp’46.
Podgrupka nazw, okresĺaja˛cych przedmioty słuz˙a˛ce do samoagresji, obejmuje: nazwy wykonywanych z drutu przedmiotów wprowadzanych do przewodu pokarmowego przy tzw. POŁYKU OSTRYM, a wie˛c: CHOINKA, KOTWICA (nazwy pochodza˛ od kształtu tych przedmiotów). Wsŕód innych narze˛dzi wymienicńalez˙y strzykawke˛ sporza˛dzona˛
z wkładu do długopisu: POMPKA. Słuz˙y ona do podskórnego lub doz˙ylnego wstrzyknie˛-
cia truja˛cej substancji chorobotwórczej (np. zepsutej margaryny). Do wykonania tatuaz˙y słuz˙y tzw. KOLKA sporza˛dzona z kilku igieł lub ostro zakonćzonych drutów razem zwia˛zanych. Tatuaz˙e nazywane sa˛ DZIARGAMI. Natomiast blizny po samookaleczeniach nosza˛ nazwe˛ SZNYTÓW.
Osobna˛, bardzo nieliczna˛ grupke˛, stanowia˛ nazwy osobowe przedstawicieli słuz˙by zdrowia. W badanym materiale słownikowym znalazły sie˛ 2 nazwy piele˛gniarki: SIORA, PIGUŁA.
Kategoria 25. „Czas” grupuje wyrazy okresĺaja˛ce pewne odcinki czasu, np. WOJTEK, MIECH, – ‘miesia˛c’, KALENDARZ – ‘rok’; KIMA – ‘noc’.
Kategoria 26. „Higiena osobista”.
Zaliczymy tu 3 naste˛puja˛ce leksemy: MAŁA ŁAZ
ŃIA – ‘okresowa ka˛piel wie˛zńiów
w łazńi poła˛czona ze zmiana˛ bielizny osobistej’, DUZ
˙ A ŁAZŃIA – ‘ka˛piel w łazńi
poła˛czona ze zmiana˛ bielizny posćielowej’, SYF – ‘brud’.
Kategoria 27. „Je˛zyk”.
Jest ona najliczniejsza˛ sposŕód wyróz˙nionych jedynie dla leksyki wie˛ziennej kategorii semantycznych; obejmuje 15 leksemów, m. in. ezotoryczna˛ nazwe˛ gwary wie˛ziennej –
GRYPSERA oraz nazwe˛ tajnego je˛zyka złodziejskiego – KMINA. Stosunkowo liczna jest podgrupa nazw róz˙nych form wypowiedzi (6): BAJER, BAJERA, NAWIJKA – ‘narracyj-ne formy wypowiedzi ustnej’, GRYPS – ‘list przesłany droga˛ nielegalna˛’, BLUZG, WIA˛CHA – ‘wypowiedzźłoz˙ona z przeklenśtw, ubliz˙en´’, ZASTAWKA – ‘rytualny zwrot neutralizuja˛cy działanie bluzgu’ (zjawisko magii je˛zykowej). Wypowiedzi negatywnie wartosćiowane ze wzgle˛du na ich niezgodnosćź prawda˛ okresĺane sa˛ jako: KIT, LIPA, KRZYWY BAJER, KRZYWA NAWIJKA. Do omawianej kategorii zaliczamy takz˙e
wyrazy: CYNK – ‘wiadomosć´’ oraz TELEFON – ‘sposób porozumiewania sie˛ mie˛dzy celami przy pomocy pukania’.
Ostatnia, 28. kategoria semantyczna „Słowa ogólne” została juz˙ omówiona wczesńiej.
Porównanie leksyki je˛zyka potocznego i gwary wie˛ziennej poprzez ich podział na kategorie semantyczne prowadzi do naste˛puja˛cych wniosków: W przeciwienśtwie do leksyki potocznej, która „nie ma charakteru nominatywnego, nie wyodre˛bnia realiów nawet z najbliz˙szego otoczenia człowieka”47, lecz przejawia orientacje˛ zdecydowanie subiektywna˛, wartosćiuja˛ca˛, leksyka wie˛zienna stanowi w jej głównym trzonie mikrosystem nominatywny zdolny opisac´ te realia, z którymi człowiek styka sie˛ w swym z˙yciu codziennym. Najliczniejsze sa˛ wie˛c kategorie semantyczne 9. „Sytuacje i zdarzenia zachodza˛ce w społecznosći ludzkiej”, 10. „Narze˛dzia i sprze˛ty domowe” oraz 12. „Dom”, opisuja˛ce realia z˙ycia człowieka w warunkach pozbawienia wolnosći. Słownictwo z kre˛-
gów tematycznych, które dotycza˛ realiów bytowych, jest bogate, wyczerpuja˛ce całkowicie ich opis; jego wzgle˛dnie mała liczebnosć´ wynika z ubóstwa desygnatów w s´wiecie otaczaja˛cym człowieka w warunkach wie˛ziennych.
Wie˛ksza jest takz˙e w leksyce wie˛ziennej liczba abstraktów (26%, podczas gdy w leksyce potocznej 16% ogółu słownictwa). Najcze˛sćiej jest to słownictwo zwia˛zane z wymiarem sprawiedliwosći i działaniami penalnymi.
Gware˛ wie˛zienna˛, podobnie jak je˛zyk potoczny, cechuje antropocentryzm i chociaz˙
mniej w jej słownictwie nazw osobowych (ok. 25%) niz˙ w leksyce potocznej (ok. 51%), to w sumie w leksyce wie˛ziennej przewaz˙aja˛ nazwy realiów mikrospołeczenśtwa wie˛ziennego, jego instytucji oraz przedmiotów kojarza˛cych sie˛ z człowiekiem (np. dosćĺiczna grupa nazw cze˛sći ciała ludzkiego).
Wiele tych nazw nie ma charakteru jedynie nominalnego, lecz ma równiezżabarwienie emocjonalne, ma charakter subiektywno-wartosćiuja˛cy. Wia˛z˙e sie˛ to z sytuacja˛ psycho-logiczna˛ człowieka pozbawionego wolnosći. Cechuje go wysoki poziom agresji, wynika-ja˛cy z braku poczucia bezpieczenśtwa, jedno-płciowej izolacji (a wie˛c braku moz˙liwosći heteroseksualnego z˙ycia płciowego) oraz duz˙ego obcia˛z˙enia i zme˛czenia systemu nerwo-wego, którego wypoczynek utrudnia brak intymnosći, moz˙liwosći wyizolowania sie˛
w przeludnionych celach48.
Asymetria rozmieszczenia nazw w poszczególnych kategoriach semantycznych i jej antropocentryzm wia˛z˙e sie˛ takz˙e z izolacja˛ sŕodowiskowa˛ człowieka w zakładzie penitencjarnym od s´wiata przyrody. „Kiedy zobacze˛ u kogos´ dajmy na to jabłko, musze˛ sobie najpierw przypomniec´, z˙e cos´ takiego wogóle istnieje, a potem dopiero – kiedy dojrzewa
– pisze wie˛zienńiekryminalny odbywaja˛cy długoterminowa˛ kare˛ pozbawienia wolnosći.
– Czuje˛ sie˛, jakbym z˙ył w s´wiecie, gdzie prócz betonu, murów i zakratowanych okien nic nie ma. Dopiero jakisówoc czy kwiat ujrzany tutaj zmusza do szukania w pamie˛ci tego
wszystkiego, co jest przeciez˙ tak blisko, a tak nieosia˛galnie daleko – we wspomnieniach juz˙ tylko o raju utraconym”49.
Moz˙na wie˛c powiedziec´, z˙e zebrany materiał słownikowy z wie˛zien´ wrocławskich tworzy istotnie mikrosystem nominatywny – gware˛ sŕodowiskowa˛ zdolna˛ opisacŕealia
„s´wiata” otaczaja˛cego człowieka odbywaja˛cego kare˛ pozbawienia wolnosći.
Indeks wyrazów gwary wie˛ziennej
cytowanych w artykule
amelka
bransoletki
człowiek
amena
branzler
cztery osiem
amenia
browar
czubek
amnecha
bryle
c´pacántena
buc
c´pakol
apel
buda
c´pul
atanda
bunkier
c´pun
bukfel
c´wiartka
bajer
bajera
cejno
dechy
bajzel
celka
deczko
bajzelek
celowy
deko
baledra
chabeta
dekreciarz
balon
chawira
długa
baniak
chlastanka
dmuchany
bardacha
chlebek
dobry
bardaszka
chlebus´
doliniarz
bas
choinka
dołek
bas´ka
chudy Bolek
dowódca
baton
chuj
drapane
bełt
ciało
dupa
beton
cicha cela
dupa blada
betoniara
ciemnota
dupa mokra
be˛cki
ciul
dupa zbita
bibuła
ciupa
dupa zimna
bania
culaga
dupcyngier
blat I
cwancyg
dwadziesćia pie˛cź dwójka˛
blat II
cwancykator
dycha
blatowacćwel
dyskoteka
blenda
cykor I
dzban
blit
cykor II
dzbanek
bluzg
cynk
działka I
bojek
czaj
działka II
bomba
czajówa
działkowac´
dziargi
glina
kanioła
dzieci naczelnika
gliniarz
kaniołka
dziesiona
głodówka
kant
dziesiona z przedłuz˙eniem
cicha głodówka
kapusta
re˛ki
gołda
kapus´
dziesioniarz
góral
karc
dziewiona
graba
karcer
dziewioniarz
grabula
karega
granat
karmic´ przez klapeękstrema/estrema/esterma
gruby
karzec
esbecja
gryps
katana
esbek
grypser
kibel I
grypsera I
kibel II
fajans
grypsera II
kic´
fajansiarz
grypsuja˛cy
kielon
fajka
gwiazdor
kiep
fajor
kik
fart
habanina
kikowac´
fermenciarz
hipisz
kima
fetówa I
hipiszowac´
kima II
fetówa II
hojny
kimac´
figiel
kindybał
fikoł
internat
kinol
fingiel
izolatka I
kira
fiołki
izolatka II
kirus
firanki
kit I
flek
jabol
kit II
flekowac´
jaja
klapa I
flota
jantara
klapa II
forsa
jareccy
klapa III
frajer
jarecka
klawiatura
de˛ty frajer
jarecki
klawisz
friko
jawa
kle˛czki
fujara
jawor
kmina
furtka
kochany
kabaryna
kocioł I
gad
kabel
kocioł II
gajer
kaes
kodz˙ak
gały
kaesiak
kogut I
gar
kagan
kogut II
garus
kaganek
kogutkowy
stary garus
kajfus
koja
gazetka
kalendarz
kolegiat
gibaniec
kalifaktor
kolka
gira
kamieniarz
koło I
glany
kanał
koło II
kółko
lipy
mojka
kombinator
literatura
mona
kompot
litraz˙
mosiek
komuna
lotnik
mundurowy
konÍ
lody
konÍI
lodziarz
nachy
koniec
lola
napad z kindybałem w re˛ku
kop
luj
nawijka
kopernik
nierób
kosa
łach
nieroby
kosała
łapanka
nówka
kosałka
z pierwszej łapanki
numer
kostka
łazńia
kosz
duz˙a łazńia
obóz internowania
kot
mała łazńia
obra˛czki
kotwica
łazienny
obrazki
kowbojki
łysy
obycie celowe
kozak
ochrona
kraniec
maciora
ochroniarz
kranówa
maglowacóbciach
kranćówka
maglowanie
oddział
krawe˛z˙nik
majdan I
oddziałkowy
kre˛cic´ fajans
majdan II
oddziałowy
kre˛cicĺody
mały
odsiadka
krzywa nawijka
małolat
ogon
krzywy bajer
małolata
oklep
krzywonć´
małolatka I
oliwa
ksywa
małolatka II
ksywka
mamer
paczka I
kuban
mamona
paczka II
kukiel
mandz˙ur
padluch
kuklowac´
manele I
paja˛k czerwony
kurwa
manele II
paja˛k niebieski
kurz
maniura
pajda
kutas
man´ka
pakulec
kwadrat I
margareta
pała
kwadrat II
marys´ka
pałkarz
kwach
materka
pałownia
mazak
paniena
lastriko
melon
panienesa
lipa
ment
panienka
lipka
mentownia
papuga
lipko I
michał
parkietka
lipko II
miech
parówa
lipo I
milioner
paser
lipo II
młyn
pasownia
pasówka
przegub
spacernik
pasy I
przejebane
spacerowy
pasy II
przejsćiówka
spacńa sianku
patrzałki
przekre˛t
spadówa
patrzonko
przerwa
spasĺak
patyk
przerzutka
spowiedz´
patyki
przewalanka
spust
pedał
przewał
srebrniak
pedzio
przezgredzicśie˛
stacńa s´wiecy
perły
przylepa
stara I
pia˛tas´
przypał
stara II
pierdel
psota
stary
pierdolnie˛ty
psotka
starzy
pierzyna
puc
styja
pierzynka
pudło
suka
pies
pula
syberyjski (chuj)
piguła
purchel
(mały)
pikawa
puszka
syf I
pilot
syf II
piłat
radary
sypac´
pióra
rakieta
sypanśko
planeta
ramka
szajba
plaskaty
raport
szajbus
plater
recydywa
szama I
platerka
robicĺotnika
szama II
platerówka
robic´ pilota
szamak
pleksa
rower
szamanko
płaskomózg
rura
szantrapa
podpucha
rybka
szczena
podpuszczacŕyło
szczeniak I
pojarka
szczeniak II
polewaczka
sałata I
szcze˛sćie
połyk
sałata II
szelest
połyk ostry
samara I
szkła
połykacz
samara II
szlug
pompka
sankcja
szmal
popiółka
sianko
szmata
popłoch
siano
sznek
poruta
sikacz
sznyty
pos´mieciuch
sikor
szpan
powiastka
siora I
szpanowac´
pozdrowienie z Fordonu
siora II
szpadryna
póła
skok
szpandrynka
profos
skuter
szpara
prorok
smutniak
sztajmes
proteza
spacerkowy
sztama
sztamak
ucho
zapaniak
sztrefle
ucho Czombego
zaczepy
sztorki
gumowe ucho
zadyma I
sztory
ul
zadyma II
sztych
zagłów
sztywna (cela)
wafel
zamuleniec
szufla
waflarnia
zaparte
szuflada I
waflowacśie˛
zapiska
szuflada II
waga I
zastawicśie˛
szufladka I
waga II
zastawka I
szufladka II
wał
zastawka II
szyna
wagonik
zasypka I
wariatkowo
zasypka II
sćierka
warunkowe
zawiasy
sĺedczak
wia˛cha
zbytowacśĺepy
widzenie
zbyty
S
´ wiebodzka
widzeniowy
zgred
s´wieca
widzonko
zgreda
s´wir
winkiel
zgredzik
s´wirus
wiosło
zgredzio
wita
zgredzisko
tabor
wizytera
zek
tajniak
włam
zmywa
targacz
wła˛cz
zmywacśie˛
telefon
wojna
zmywka
termos
wojtek I
zocha
towar
wojtek II
zos´ka
transport I
wolka
transport II
wódz
z˙aba
transportówka
wór
z˙ar
trojas´/trójas´
wpadka
z˙arcik
tron
wsypa
z˙arełko
tryby
wtórak
z˙arka
tunel
wychowek
z˙arło
twarde
wyhus´tanie
z˙art
tygrysówka
wypiska
z˙ytko
tyra
wyrwikufel
z˙yto
tyrka
wyz˙ka
Przypisy
1Por. B. G e r e m e k, O je˛zykach tajemnych, „Teksty” 1980, z.2, s.15.
2D. B u t t l e r, Dyskusyjne zagadnienia opisu polskich gwar sŕodowiskowych, Govorite formi i slovenskite literaturni jazici, Skopje 1973, s.157.
3B. G e r e m e k, op. cit., s.33–34.
4St. M i l e w s k i, Gwara przeste˛pcza i jej przenikanie do je˛zyka ogólnego, „Poradnik Je˛zykowy” 1971, z.2, s.93.
5J. M o r a w s k i, O potrzebie badania gwary przeste˛pczej, „Przegla˛d Penitencjarny” 1968, VI, nr 1 (17), s.74.
6Z. B o z˙ y c z k o, Je˛zyk i pseudonimy złodziejskie, „Problemy Kryminalistyki” 1960, VI, nr 28, s.667.
7D. B u t t l e r, Kategorie semantyczne leksyki potocznej, (w:) Z zagadnienśłownictwa współczesnego je˛zyka polskiego, PAN Komitet Je˛zykoznawstwa, Prace Je˛zykoznawcze 91, Wrocław 1978, s. 37–45.
8V. V. M o r k o v k i n, Tematiceskij spisok russkich słow, (w:) P. N. Denisov, red., Leksiceskije minimumy russkogo jazyka, Moskva 1972, s.92–107.
9V. V. M o r k o v k i n, op. cit., s.93.
10D. B u t t l e r, Kategorie..., s.38.
11C. D. B u c k, A Dictionary of Selected Synonyms in the Principal Indo-European Languages, A. Contri-bution to the History of Ideas, Chicago 1949, s. XIX.
12D. B u t t l e r, Kategorie..., s.44.
13W stosunku do tej kategorii wie˛zńiów be˛dziemy uz˙ywali nieznanego literaturze z dziedziny prawa penitencjarnego terminu „wie˛zńiowie niekryminalni” za posłem na Sejm PRL Romualdem Bukowskim (por. jego przemówienie sejmowe wygłoszone 26 kwietnia 1984r.).
14M. Z a r e˛ b i n a, Najcze˛stsze wyrazy polszczyzny mówionej, „Je˛zyk Polski” 1970, z.2.
15D. B u t t l e r, Dyskusyjne..., s.154.
16Ibid., s.154–155.
17D. B u t t l e r, Kategorie..., s.38.
18Ibid., s.39.
19Por. W. J a r u z e l s k i w przemówieniu z dn. 3.06.1984r. na XVI Plenum KC PZPR: „Ekstrema kierowała robotniczy krytycyzm na negacje˛ ustroju, partii, naszych sojuszy” („Słowo Polskie” 5.06.1984).
20K. S t e˛ p n i a k, Słowo i magia w s´wiecie przeste˛pczym, „Poradnik Je˛zykowy” 1974, z.6, s.296–300.
21D. B u t t l e r, Kategorie..., op. cit., s.41.
22Jest to wiek istotny z punktu widzenia regulaminu odbywania kary pozbawienia wolnosći: wie˛zńiowie młodociani (do 21 roku z˙ycia) odbywaja˛ ja˛ w łagodniejszym rygorze, por. J. S
ĺiwowski, Prawo i polityka
penitencjarna, Warszawa 1962, s.152.
23Por. słowa popularnej piosenki s´piewanej przez Maryle˛ Rodowicz: „ja twoja szparka, ja sekretarka”.
24Za V. V. M o r k o v k i n e m, op. cit., s.93.
25D. B u t t l e r, Kategorie..., s.42.
26Np. „Czy byłes´ kiedys´ bity syberyjskim małym po szamocie? ” – cytat z grypsu wie˛zńia bez objasńienia (w:) B. W i e c z o r k i e w i c z, Gwara warszawska dawniej i dzis´, Warszawa 1974, s.488.
27D. B u t t l e r, Kategorie..., s.43.
28Ibid. s.39.
29Dolegliwosć´ kary polega nie tylko na odczuciach fizycznych, ale przede wszystkim na niemoz˙liwosći samoobsługi tak ukaranego wie˛zńia przy załatwianiu czynnosći fizjologicznych, jedzeniu, paleniu papierosów itp. 30D. B u t t l e r, Kategorie..., s.43.
31J. M o r a w s k i, Z problematyki nielegalnych kontaktów – porozumiewania sie˛ w wie˛zieniu, „Przegla˛d Penitencjarny” 1965, nr 1 (5), s.3–18.
32D. B u t t l e r, Kategorie..., s.43.
33Kara „pasów” została oficjalnie zniesiona w lipcu 1981r. ze wzgle˛du na jej szkodliwosć´ dla zdrowia i powodowanie trwałego kalectwa wie˛zńiów.
34D. B u t t l e r, Kategorie..., s.43.
35 Dwie ostatnie nazwy: por. skałon – gw. part. urynał wie˛zienny od nazwiska gen. gubernatora warszawskie-go Skałłona (w:) B. W i e c z o r k i e w i c z, Słownik gwary warszawskiej XIX w., Warszawa 1966, s.388.
36D. B u t t l e r, Kategorie..., s.44.
37Ibid., s.43.
38Ibid., s.43.
39Ibid., s.44.
40Por. L. Wasilewski, Słowniczek gwary partyjnej w Królestwie Polskim, Materiały i Prace Komisji Je˛zykowej AU w Krakowie, t. 5: 1912, s.363–391.
41D. B u t t l e r, Kategorie..., s.44.
42V. V. M o r k o v k i n, op. cit., s.105.
43D. B u t t l e r, Kategorie..., s.44.
44Por. uwagi na ten temat lekarzy wie˛ziennych J. K o z a r s k i e j i A. K o w a l s k i e g o zawarte w artykule pt. „O herbacie, drugim z˙yciu i resocjalizacji”, „Gazeta Penitencjarna” 87, 1969, s. I–II.
45B. A. Ł a j p, Połykanie ciał obcych w zakładach karnych, „Przegla˛d Penitencjarny”, Warszawa 1965, nr 1 (5), s.35–43.
46Jest to najgrozńiejszy rodzaj samoagresji, poniewaz˙ brak natychmiastowej pomocy medycznej moz˙e spowodowac´ trwałe okaleczenie wzroku.
47D. B u t t l e r, Kategorie..., s.45.
48B. W a l i g ó r a, Funkcjonowanie człowieka w warunkach izolacji wie˛ziennej, Poznan´ 1974, UAM, s.52–56.
49R. K o w a l c z y k (skazany na 25 lat pozbawienia wolnosći, opusćił zakład karny po 12 latach) w lisćie do z˙ony, cyt. za: B. P i e t k i e w i c z, Sposób, „Polityka” nr 49 (1983), s.3.