oprac. Mikołaj Małecki 2009 r.
Odpowiedzialność karna ekstraneusa współdziałającego w popełnieniu
czynu zabronionego – art. 21 § 2 k.k.
Art. 21 § 2 k.k. Jeżeli okoliczność osobista dotycząca sprawcy, wpływająca
chociażby tylko na wyższą karalność, stanowi znamię czynu zabronionego,
współdziałający podlega odpowiedzialności karnej przewidzianej za ten czyn
zabroniony, gdy o tej okoliczności wiedział, chociażby go nie dotyczyła.
UWAGI WSTĘPNE
Sprawca – każda osoba popełniająca czyn w formie opisanej w art. 18 § 1
Współdziałający – współsprawca właściwy, sprawca kierowniczy, sprawca polecający,
podżegacz, pomocnik (art. 18 § 1 zdanie 2, 3, 4 oraz art. 18 § 2 i 3)
Zasada: Współdziałający musi wiedzieć o cesze sprawcy, aby mógł ponosić odpowie-
dzialność za typ indywidualny właściwy (np. art. 231 § 1) lub typ indywidualny niewła-
ściwy kwalifikowany (art. 160 § 2)
• Dlaczego wchodzi w grę jedynie typ indywidualny właściwy oraz indywidualny niewłaściwy
kwalifikowany? Ponieważ art. 21 § 2 k.k. mówi o okoliczności osobistej wpływającej chociażby
tylko na wyższą karalność. W przypadku typów indywidualnych niewłaściwych uprzywile-
jowanych okoliczność osobista wpływa na niższą karalność (np. art. 149 k.k.), czego nie doty-
czy art. 21 § 2 k.k.
Uwaga! W przypadku podżegania i pomocnictwa przez ekstraneusa współdziała-
jącego w popełnieniu czynu zabronionego mamy do czynienia z ustawowym superfluum
(zbędnym powtórzeniem), ponieważ warunek wiedzy o cesze sprawcy jest już zawarty
w znamionach podmiotowych podżegania i pomocnictwa.
• Przykład: Nakłaniam osobę, na której ciąży obowiązek opieki nad dzieckiem, do narażenia
dziecka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia. Aby odpowiadać za podżeganie
do czynu zabronionego z art. 160 § 2 k.k. muszę wiedzieć, że na nakłanianej przeze mnie osobie
ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo. Wynika to ze znamion pod-
żegania (gdy nie jestem świadomy tego, że swoim zachowaniem się realizuję znamię przedmio-
towe: „nakłania osobę, na której ciąży obowiązek opieki” – nieświadomość znamienia pozytyw-
nego wyłącza umyślność – to nie mogę odpowiadać za podżeganie do czynu z art. 160 § 2 k.k.).
Jeżeli mam taką wiedzę (czyli uświadamiam sobie, kogo i do czego nakłaniam), to równocze-
śnie jest spełniony warunek wiedzy z art. 21 § 2 k.k. Zatem przy podżeganiu i pomocnictwie
wiedza o cesze sprawcy jest już zawarta w znamionach strony podmiotowej podżegania
i pomocnictwa.
Sytuacja 1: WSPÓŁDZIAŁAJĄCY = EKSTRANEUS
Uwaga! To jest sytuacja, o której stanowi art. 21 § 2 k.k.
I. Współdziałający ekstraneus, który jest współsprawcą właściwym, kierowni-
czym lub polecającym, odpowiada za przestępstwo indywidualne właściwe lub
indywidualne niewłaściwe kwalifikowane, jeżeli wiedział o cesze sprawcy.
1
oprac. Mikołaj Małecki 2009 r.
Jeśli mamy do czynienia z ekstraneusem współdziałającym w popełnieniu przestęp-
stwa indywidualnego niewłaściwego uprzywilejowanego, to ekstraneus odpowiada za typ
zasadniczy.
• Przykład: Ojciec kierujący zabiciem dziecka przez matkę w okresie porodu odpowiada za prze-
stępstwo z art. 148 § 1 w zw. z 18 § 1 zdanie 3 k.k.
Intraneus (sprawca) odpowiada za przestępstwo znamienne posiadaną przez siebie
cechą (np. 231 § 1, 160 § 2, 149 k.k.)
II. Współdziałający ekstraneus, który jest podżegaczem lub pomocnikiem, odpo-
wiada za czyn zabroniony, do którego popełnienia nakłaniał inną osobę (sprawcę)
lub pomagał sprawcy w jego popełnieniu.
1. Jeśli nakłania/pomaga do typu indywidualnego właściwego, odpowiada za podżeganie
albo pomocnictwo do tego czynu zabronionego (np. 18 § 2 w zw. z 231 § 1 k.k.)
2. Jeśli nakłania/pomaga do typu indywidualnego niewłaściwego kwalifikowanego,
odpowiada za podżeganie/pomocnictwo do tego czynu zabronionego (np. 18 § 2 w zw.
z 160 § 2 k.k.)
3. Jeśli nakłania/pomaga do typu indywidualnego niewłaściwego uprzywilejowanego,
odpowiada za podżeganie/pomocnictwo do typu zasadniczego [w tym wypadku nie
stosujemy art. 21 § 2, lecz art. 21 § 1 k.k. Zobacz: Uwagi wstępne/Zasada]
• Przykład: Ojciec nakłaniający matkę w okresie porodu, by zabiła dziecko, odpowiada
za przestępstwo z art. 18 § 2 w zw. z 148 § 1 k.k.
Intraneus (sprawca) odpowiada za przestępstwo znamienne posiadaną przez siebie
cechą (np. 231 § 1, 160 § 2, 149 k.k.)
Sytuacja 2. WSPÓŁDZIAŁAJĄCY = INTRANEUS
Uwaga! W tej sytuacji nie ma spełnionych przesłanek z art. 21 § 2 k.k., ponieważ
okoliczność osobista dotyczy współdziałającego (jest on intraneusem), a nie
sprawcy (jest on ekstraneusem).
Konsekwencje:
I. Intraneus współdziałający w formie sprawczej (18 § 1) ponosi odpowiedzialność
za przestępstwo indywidualne, którego dotyczy posiadana przez niego cecha:
1. indywidualne właściwe (np. 231 § 1 w zw. z 18 § 1 zdanie 4)
2. indywidualne niewłaściwe typu kwalifikowanego (np. 160 § 2 w zw. z 18 § 1 zdanie 4)
3. indywidualne niewłaściwe typu uprzywilejowanego (np. 149 w zw. z 18 § 1 zdanie 4)
To może być dyskusyjne:
• Przykład: Matka w okresie porodu i pod wpływem jego przebiegu poleca innej osobie zabi-
cie dziecka, wykorzystując uzależnienie tej osoby od siebie. Odpowiedzialność matki za
przestępstwo indywidualne niewłaściwe typu uprzywilejowanego w formie sprawstwa
2
oprac. Mikołaj Małecki 2009 r.
polecającego (art. 149 w zw. z 18 § 1 zdanie 4) może być dyskusyjna. Jednak jakie może
być uzasadnienie dla twierdzenia, że ma ponosić odpowiedzialność z art. 148 § 1 w zw.
z 18 § 1 zdanie 4? Porównaj z punktem II.2 poniżej.
II. W wypadku podżegania i pomocnictwa współdziałający intraneus ponosi odpo-
wiedzialność karną za podżeganie lub pomocnictwo do czynu zabronionego, do którego
popełnienia nakłaniał inną osobę (sprawcę) lub pomagał jej w jego popełnieniu.
1. Gdy okoliczność osobista dotyczy typu indywidualnego niewłaściwego kwalifikowane-
go, intraneus odpowiada za podżeganie/pomocnictwo do typu zasadniczego
• Przykład: Osoba, na której ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeń-
stwo (intraneus), nakłania inną osobę (ekstraneusa) do narażenia człowieka na bezpośred-
nie niebezpieczeństwo utraty życia. Taka osoba odpowiada za przestępstwo z art. 18 § 2
w zw. z 160 § 1 k.k.
2. Gdy okoliczność osobista dotyczy typu indywidualnego niewłaściwego uprzywilejowa-
nego, intraneus odpowiada za podżeganie/pomocnictwo do typu zasadniczego
• Przykład: Matka w okresie porodu i pod wpływem jego przebiegu nakłania inną osobę
do zabicia jej dziecka. Matka odpowie za przestępstwo z art. 18 § 2 w zw. z 148 § 1 k.k.
3. Gdy okoliczność osobista dotyczy typu indywidualnego właściwego, intraneus nie
realizuje znamion czynu zabronionego
• Przykład: Funkcjonariusz publiczny nakłania inną osobę, która nie jest funkcjonariuszem
publicznym, do działania na szkodę interesu prywatnego poprzez niedopełnienie obowiąz-
ków. Funkcjonariusz publiczny (intraneus) nie odpowiada za podżeganie do popełnienia
czynu z art. 231 § 1 k.k.
W powyższych sytuacjach odpowiedzialność karna sprawcy – ekstraneusa – kształtuje
się we własnych granicach:
1. Odpowiada za typ podstawowy, np. 160 § 1 (gdy cecha intraneusa dotyczy typu indy-
widualnego niewłaściwego kwalifikowanego)
2. Odpowiada za typ podstawowy, np. 148 § 1 (gdy cecha intraneusa dotyczy typu indy-
widualnego niewłaściwego uprzywilejowanego)
3. Nie ponosi odpowiedzialności karnej, np. z art. 231 § 1 (gdy cecha intraneusa dotyczy
typu indywidualnego właściwego)
Uwaga! Przypadek opisany w części Sytuacja 2, punkt II.3 nie znajduje się w polu
zainteresowania prawa karnego. W zasadzie nie jest uprawnione mówienie w tym
wypadku o współsprawstwie, ekstraneusie i intraneusie, ponieważ nie mamy tutaj
do czynienia z realizacją znamion jakiegokolwiek czynu zabronionego. Powyższe zesta-
wienia mają na celu podkreślenie różnicy w odniesieniu do Sytuacji 1.
3