Ryszard Stachowski Do użytku wewnętrznego Wydział Psychologii

Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania

w Warszawie

MIT ZAŁOŻYCIELSKI PSYCHOANALIZY

U podłoża mitu założycielskiego psychoanalizy leżą dzieje „jednej z najbardziej znanych i brzemiennych w następstwa chorób w historii” (Macmillan, 2007, s. 34), której leczenie odegrało „kluczową rolę w rozwoju psychoanalizy” (Schultz i Schultz, 2007, s. 398), gdyż to od niego „zaczęła się właściwie psychoanaliza” (Gay, 2003, s. 77). A tak o tym przypadku mówił sam Freud na wykładzie dla lekarzy wiedeńskich w roku 1893: „Przypadek ten

pozostanie na zawsze doniosły dla studiów nad histerią, była to bowiem pierwsza sytuacja, gdy lekarzowi udało się prześwietlić wszystkie symptomy stanu histerycznego, gdy udało się poznać pochodzenie każdego symptomu, zarazem zaś znaleźć sposób zmuszenia ich do

zniknięcia; był to, by tak rzec, pierwszy wyjaśniony przypadek histerii” (Freud, 2001a, s. 9).

Czy na pewno? Prześledźmy jego przebieg 1.

W listopadzie 1882 roku Josef Breuer (1842–1925), wiedeński lekarz ogólny i fizjolog eksperymentalny, przyjaciel i jeden z dwóch bezpośrednich mistrzów Freuda2, opowiedział

mu o przypadku chorej, którą leczył od 1 listopada 1880 roku do 7 czerwca 1882 roku. Była nią Bertha Pappenheim (1859–1936), która przeszła do historii psychoanalizy jako Anna O.

Bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia leczenia był nerwowy kaszel, który towarzyszył

ogólnemu pogorszeniu stanu zdrowia fizycznego pacjentki, spowodowanemu

przypuszczalnie nadgorliwą opieką nad ciężko chorym na ropień okołopłucnowy ojcem.

Breuera uderzyło jednak niecodzienne zachowanie Berthy, zwłaszcza pojawiające się

popołudniami stany autohipnotyczne, a także chwile „nieobecności”, w których nie wiedziała, co się w tym czasie działo. Na tej podstawie Breuer rozpoznał u niej chorobę psychiczną. I ten właśnie przypadek zapoczątkował zainteresowanie Freuda zaburzeniem, które nazwano następnie psychonerwicą, a współpraca z Breuerem nad podobnymi przypadkami wywarła

decydujący wpływ na dziedzinę, którą Freud stworzył (por. Macmillan, 2007, s. 34).

1 Jest to skrócona i poprawiona wersja rozdziału mojego autorstwa „Prawda ma strukturę fikcji. Breuerowska metoda katartyczna prekursorską metodą psychoterapeutyczną? (s. 493–517). W: Brzeziński, J. M. i L. Cier-piałkowska (red.), Zdrowie i choroba. Problemy teorii, diagnozy i praktyki. Gdańskie Wydawnictwo Psychologic-zne: Gdańsk 2008.

2 Drugim był wybitny neurolog i psychiatra wiedeński Moritz Benedikt (1835–1920).

Breuer na bieżąco sporządzał notatki z przebiegu leczenia Anny O., a Freud musiał

znać ich treść, skoro po latach będzie wspominał: „[Breuer] wielokrotnie odczytywał mi fragmenty historii tego przypadku, z których odniosłem wrażenie, że dla wyjaśnienia nerwicy dokonał znacznie więcej niż ktokolwiek wcześniej” (Freud, 1991, s. 20). To prywatne sprawozdanie Breuera ujrzało światło dzienne dopiero w roku 1978, kiedy to Albrecht Hirschmüller, psychoterapeuta i historyk medycyny z Uniwersytetu w Tybindze, zamieścił je w swojej książce, będącej jego rozprawą doktorską, która w tłumaczeniu na język angielski ukazała się jedenaście lat później.

Oficjalnym natomiast źródłem wiedzy o przypadku Anny O. jest opis przebiegu jej

terapii, który Breuer specjalnie opracował jako rozdział drugi w napisanej wspólnie z Freudem i opublikowanej w 1895 roku – a więc dopiero po trzynastu latach od zakończenia kuracji! – książce Studien über Hysterie 3. W przedstawionej tam relacji Breuera z historii

choroby Anny O. miała ona przebiegać w czterech dających się wyraźnie rozdzielić fazach 4.

W chwili zachorowania pacjentka była dwudziestojednoletnią „młodą, czarującą i niezwykle wykształconą osobą, która zachorowała pielęgnując uwielbianego ojca” (Freud 1991, s. 20);

„wybitna inteligencja, świetna pamięć, nadzwyczajny dar kojarzenia, wnikliwa intuicja. Z tych powodów próby jej oszukania zawsze kończą się niepowodzeniem (...) Bardzo monotonne życie ograniczone do rodzinnego kręgu (...) szuka substytutu w namiętnej miłości do ojca, który ją rozpieszcza, oraz w wysoko rozwiniętym talencie do poezji i fantazjowania” (zob.

Gay, 2003, s. 78). Po śmierci ojca „u tej młodej dziewczyny wystąpiły typowe symptomy histerii: paraliż członków, skurcze, brak wrażliwości, zaburzenia mowy i widzenia. Ponadto stanowiła ona jeden z przypadków podwójnej osobowości, znanych z literatury już na

początku XIX wieku (...) Przejście z jednej osobowości w drugą wiązało się z fazą

autohipnozy, w czasie której przedstawiała ona całą masę szczegółów ze swego życia”

(Chertok i de Saussure, 1988, s. 82).

Dziś wiemy, że Anna O. okazała się wzorcową pacjentką między innymi dlatego, iż

„sama wykonywała znaczną część pracy koncepcyjnej” (Gay, 2003, s. 78; por. Freud, 1991, 3 W poprzedającym o dwa lata książkę doniesieniu wstępnym (Breuer i Freud, 1986) autorzy krótko nawiązują do przypadku Anny O.

4 Pomijam z konieczności szczegółowy opis poszczególnych faz, który polski czytelnik znajdzie u Macmillana (2007, s. 35–41).

s. 11, przyp. 6). To właśnie ona mówieniu Breuerowi w stanach wieczornej autohipnozy 5 o pochodzeniu swoich głównych objawów: przykurczów, porażeń, zaburzeń czucia, zaburzeń słuchu i wzroku oraz innych objawów nadała nazwę „leczenia mówieniem” ( talking cure), znamionującego czwartą fazę jej choroby (por. Macmillan, 2007, s. 39). I chociaż sam Breuer przedstawił Annę O. jako wynalazczynię leczenia mówieniem, to – jak twierdzi Macmillan –

„nie docenił tego, co kryło się za jej inwencją, dominacją i ukierunkowaniem, jakie temu leczeniu nadała. Freud, a także większość dzisiejszych komentatorów, również nie docenili znaczenia tych elementów” (Macmillan, 2007, s. 44). Nie docenił go także Gay, skoro mógł

napisać: „Gdy weźmie się pod uwagę, jakie znaczenie Freud nauczył się przypisywać darowi słuchania, niezbędnemu u analityka, jest dość oczywiste, że pacjentka przyczyniła się do powstania teorii psychoanalitycznej w prawie równym stopniu co jej terapeuta Breuer czy teoretyk Freud” (Gay, 2003, s. 78). Tylko że tu nie chodzi o słuchanie tego, co mówi pacjent, lecz o słuchanie pacjenta, który kieruje swoim leczeniem! Oto przykład tego, „jakie znaczenie Freud nauczył się przypisywać darowi słuchania, niezbędnemu u analityka”: „[Pacjent]: –

Teraz nasuwa mi się coś, co z pewnością nie ma żadnej łączności z naszym tematem.

[Freud]: – Proszę się powstrzymać od wszelkiej krytyki (...) [Pacjent]: – Nie widzę zresztą ani związku, ani konieczności, by o tym mówić. [Freud]: – O związek ja się zatroszczę (...)”

(Freud, 1987, s. 43, 44).

Dwa różniące się opisy przebiegu leczenia Anny O.

Na jakiej podstawie Macmillan doszedł do tak radykalnego wniosku? Przeprowadzona

przez niego wnikliwa analiza porównawcza obu tekstów: oryginalnych notatek Breuera z 1882 roku i jego oficjalnego sprawozdania z 1895 roku wykazała tak istotne różnice w treści, że autor tego porównania mógł stwierdzić w konkluzji, iż „przypadek Anny O. stanowi nader wątłą podstawę dla stworzenia czy to teorii, czy terapii histerii. Notatki dotyczące tego przypadku nie tylko mówią dość wyraźnie, że pacjentka nie została wyleczona, lecz pokazują ze szczególną ostrością, iż ani Breuer, ani Freud nie rozumieli, w jakim zakresie wpływała 5 Z tego, jak Freud w kilku miejscach relacjonuje sposób, w jaki Breuer stosował hipnozę, wynika, że po wprowadzeniu chorej w stan hipnozy wypytywał ją o pochodzenie konkretnego symptomu, o to, kiedy pojawił

się on po raz pierwszy i co sobie pacjentka w związku z tym przypomina (por. Freud, 2001a, s. 9); „wprowadzał

pacjentkę w stan głębokiej hipnozy i nakazywał jej, aby opowiadała o tym, co ją gnębi w danym momencie” (Freud, 1991, s. 20); „(...) przy dużym wzruszeniu w stanie hipnozy chora przypominała sobie, w jakich okolicznościach objawy wystąpiły po raz pierwszy” (Freud, 1992, s. 12). Ale to nieprawda. Oryginalne notatki Breuera z przebiegu leczenia Anny O. mówią wyraźnie, że leczenie mówieniem dokonywało się u niej tylko podczas wieczornych stanów autohipnozy („zamglenia hipnotycznego”) (Hirschmüller, 1989; por.

Macmillan 2007; por. Breuer i Freud, 1986, s. 634). „Breuer wywoływał hipnozę dopiero na końcowych etapach leczenia (głównie w 1882 r.), a wówczas tylko rano i wyłącznie w celu uzyskania listy tematów, którym miał być następnie poświęcony wieczorny seans autohipnozy. Nawet kontekst, w jakim Breuer wypowiadał się o swoich prostych metodach, wskazuje, że nie stosowano ich przedtem” (Macmillan, 2007, s. 45).

ona na przebieg leczenia, ani też nie pojmowali znaczenia tego faktu” (Macmillan, 2007, s.

34). Różnica jeszcze bardziej rzuci się w oczy, jeśli zwrócimy uwagę na to, jak w później opublikowanym sprawozdaniu (Freud i Breuer, 2008) Breuer interpretuje emocjonalną stronę przeprowadzonej terapii. Otóż wczesny opis leczenia sporządzony przez Breuera tylko „w niewielkim stopniu podkreśla lub w ogóle pomija wyrażanie przez Annę O. poprzednio

niewyrażanych emocji. Innymi słowy, niewiele wskazuje, by to, co Anna O. określała jako swoje «leczenie mówieniem» (...), wymagało od niej odreagowywania w trakcie

przypominania sobie i ponownego przeżywania obciążonych emocjonalnie okoliczności, w których powstały jej objawy” (Macmillan, 2007, s. 34–35). Czy z tego można zatem wnosić, że w opublikowanym w 1895 roku sprawozdaniu wzmianki o przeżyciach emocjonalnych

Anny O. zostały przez Breuera po prostu do niego dodane? Z pewnością tak, skoro ani w oryginalnych notatkach dotyczących tego przypadku (Hirschmüller, 1989), ani też w

częściach opisowych opublikowanego sprawozdania (Freud i Breuer, 2008, s. 27–46) Breuer nie położył nacisku na wyraz emocjonalny. Podkreślał on raczej wypowiedź słowną

(por. Macmillan, 2007, s. 55). Potwierdzeniem wniosku Macmillana jest moim zdaniem

pojawianie się nieobecnego w oryginalnych notatkach Breuera emocjonalnego aspektu

breuerowskiej terapii w kilku retrospektywnych wypowiedziach Freuda odnoszących się do przypadku Anny O. W jednej z nich Freud (1991, s. 23; podkr. R.S.) wspomina, że terapia, którą Breuer nazwał „katartyczną”, miała na celu „doprowadzenie do tego, aby skumulowany afekt, skierowany na fałszywy tor, na którym ugrzązł wywołując określony symptom,

wyprowadzić na normalną drogę pozwalającą na jego rozładowanie (lub odreagowanie)”. Co takiego zatem wydarzyło się w czasie między zakończeniem leczenia Anny O. a ukazaniem się Studiów nad histerią, co skłoniło Breuera do przerobienia tekstu?

W przeciwieństwie do Studiów nad histerią w oryginalnym sprawozdaniu Breuera z roku 1882 nie ma ani słowa o „wspomnieniach” czy „przywoływaniu z pamięci” u pacjentki.

Podobnie nie ma tam nawet śladu „mechanizmu histerii”, który pojawi się już w Doniesieniu wstępnym Breuera i Freuda z 1893 roku, ani tym bardziej „traumy psychicznej” (Borch-

-Jacobsen, 1996, s. 52; 56). Breuer mówi tam o „kaprysach” i „fantazjach” Anny O. Mianem kaprysów określił jej pewne dziwaczne zachowania, o których zaczęła mu opowiadać po powrocie w początkach listopada 1881 roku do Wiednia po przymusowym pobycie w

sanatorium Inzersdorf poza stolicą, a o których opublikowane sprawozdanie z tego

przypadku w ogóle nie wspomina (por. Macmillan, 2007, s. 38).

Pierwszym opisanym w sprawozdaniu z 1882 roku kaprysem, o którym Anna O.

opowiedziała Breuerowi podczas wieczornej autohipnozy, było niezdejmowanie pończoch:

„Wieczorem, gdy (...) kładziono ją do łóżka, pacjentka nigdy nie pozwalała zdjąć sobie pończoch (...) budziła się o 2 lub 3 godzinie (...) skarżąc się na niechlujstwo, że pozwolono jej spać w pończochach. Pewnego wieczoru opowiedziała prawdziwą historię, która wydarzyła się dawno temu, o tym, jak wślizgiwała się do pokoju ojca, by posłuchać, co się tam dzieje (w owym czasie nigdy nie pozwalano jej siedzieć przy nim nocą), co było powodem, że spała w pończochach, i jak raz przyłapał ją na tym brat itd.” (Hirschmüller, 1989, s. 288). A „ponieważ zostawiała ona na sobie pończochy, będąc w stanie świadomości odmiennym od tego, w

którym się budziła, naturalnie nie przypominała sobie, jak to się działo, że miała je na sobie.

Kaprys niezdejmowania pończoch znikł, gdy powiedziała Breuerowi o jego pochodzeniu”

(Macmillan, 2007, s. 39).

Znamienne, że oba terminy: „kaprysy” i „fantazje” pojawiają się w tym miejscu

sprawozdania z 1882 roku, w którym Breuer opisuje ustąpienie u Anny O. okresowej

niemożności picia. Ten zamieszczony również w Studiach nad histerią epizod został tam uznany za rzeczywiste zapoczątkowanie leczenia mówieniem, które siłą rzeczy zostało ukierunkowane na wspomnienia faktycznych traumatycznych wydarzeń (por. Borch-

-Jacobsen, 1996, s. 52). Oto przebieg tego wydarzenia. Przez sześć tygodni w najgorętszej porze roku nie wypiła ani kropli płynu i gasiła pragnienie owocami i melonami. Jednocześnie skarżyła się oczywiście na męczące ją pragnienie, lecz gdy podano jej do ust wodę, nie dała się przekonać do wypicia choćby kropelki bez żadnego wyjaśnienia. W końcu pewnego

wieczoru opowiedziała, jak zobaczyła, że piesek jej damy do towarzystwa, który budził w niej obrzydzenie, pije wodę ze szklanki, i jak nic na to nie powiedziała, by nie wydać się grubiańską (wiele tygodni temu). W pięć minut później stwierdziła, że jest spragniona, wypiła ½ butelki wody i od tego czasu jej zahamowanie dotyczące picia znikło (Freud i Breuer, 2008, s. 37; Hirschmüller, 1989, s. 360–361; Macmillan, 2007, s. 39).

Czym wytłumaczyć decyzję Breuera pominięcia milczeniem w Studiach nad histerią

tamtego pierwszego „cudownego wyleczenia” Anny O. z kaprysu niezdejmowania pończoch i zastąpienia go opowiadaniem o tej wstrętnej kreaturze – piesku damy do towarzystwa, w którym również, jak za dotknięciem różdżki czarodzieja doszło do zniknięcia objawu?

O odpowiedź nietrudno. „Przecież nie dałoby się tak łatwo przyłapania jej przez brata na spaniu w pończochach podciągnąć pod rodzaj «traumy psychicznej», która w 1895 roku

Freudowi i Breuerowi już chodziła po głowie. Co więcej, w objawie niezdejmowania pończoch

i w jego zniknięciu było coś z dosłownej «kapryśności», która była dla Breuera tak oczywista, że nie mógł nawet dopuścić myśli, żeby ten komiczny epizod obrócić w zdarzenie

inaugurujące leczenie katartyczne” – pisze Borch-Jacobsen (1996, s. 53).

Przypomnijmy, że ani w sprawozdaniu z pozbywania się kaprysu niezdejmowania

pończoch, ani w oryginalnym opisie opowiadania Anny O. o psie pijącym ze szklanki, nie ma żadnej wzmianki o reakcjach emocjonalnych, co musi wzbudzić podejrzenie o późniejszym przerobieniu przez Breuera tego fragmentu. Dla przekonania się, że tak w rzeczywistości było, wystarczy dokładnie porównać oba fragmenty, jak to zrobił Macmillan (2007, s. 55–56).

Z fragmentu opublikowanego później sprawozdania: „(...) pewnego dnia podczas hipnozy narzekała na swą angielską damę do towarzystwa, na której jej nie zależało, i zaczęła opisywać, z wszelkimi oznakami obrzydzenia, jak pewnego razu weszła do pokoju tej damy i jak jej piesek – wstrętna kreatura – pił tam ze szklanki. Pacjentka nic na to nie powiedziała, ponieważ chciała być uprzejma. Po daniu dalszego zdecydowanego wyrazu swemu

gniewowi, który powstrzymywała, poprosiła o coś do picia (...) (Freud i Breuer, 2008, s. 37)”

wyjął zdania o emocjach i wstawił je do fragmentu pochodzącego z oryginalnych notatek Breuera: „(...) pewnego wieczora opowiedziała, jak zobaczyła, że piesek jej damy do towarzystwa, który budził w niej obrzydzenie, pije wodę ze szklanki, i jak nic na to nie powiedziała, by nie wydać się grubiańską (wiele tygodni temu). W pięć minut później stwierdziła, że jest spragniona, wypiła ½ butelki wody (...) (Hirschmüller, 1989, s. 288)”. W

wyniku tego zabiegu Macmillana oryginalny opis opowiadania Anny O. o psie pijącym ze szklanki brzmi teraz następująco: „(...) pewnego wieczora opowiedziała, z wszelkimi oznakami obrzydzenia, jak zobaczyła, że piesek jej damy do towarzystwa, który budził w niej obrzydzenie, pije wodę ze szklanki, i jak nic na to nie powiedziała, by nie wydać się grubiańską (wiele tygodni temu). W pięć minut później, po daniu dalszego zdecydowanego wyrazu swemu gniewowi, który powstrzymywała, stwierdziła, że jest spragniona, wypiła ½

butelki wody (...) (Hirschmüller, 1989, s. 288)”. Widać jak na dłoni, że Breuer używa słów

«z wszelkimi oznakami obrzydzenia» dla scharakteryzowania dokonanego przez Annę O.

opisu tej sceny, przed wstawieniem zdania «po daniu dalszego zdecydowanego wyrazu

swemu gniewowi, który powstrzymywała» między koniec tego opisu a prośbę o wodę (Freud i Breuer, 2008, s. 37; por. Hirschmüller, 1989, s. 288)” (Macmillan, 2007, s. 55). W żadnym z tych dwóch fragmentów tekstu Breuera „nie ma więc mowy o emocjach jako o czymś, co

należy usunąć, wyrzucić bądź przepracować. Innymi słowy, w opisie tego, co Anna O.

nazywała leczeniem mówieniem, niewiele wskazuje, by musiała ona odreagowywać obciążone emocjonalnie wspomnienia okoliczności, w których pojawiły się jej objawy”

(Macmillan, 2007, s. 57) 6.

Z porównania oryginalnych notatek Breuera z leczenia Anny O., w których praktycznie nie ma w ogóle teorii, z omówieniem jego przebiegu w Studiach nad histerią, w których cały rozdział trzeci jest poświęcony teorii, widać wyraźnie, jak ostatecznie wiele Breuer zawdzięcza pod względem teoretycznym francuskiej szkole psychopatologii z Jeanem

Martinem Charcotem (1825–1893) na czele, którego poglądy na początki histerii pourazowej i na mechanizmy kształtowania się objawów histerycznych rozwinął wprowadzając pojęcie

histerii hipnoidalnej 7 (nawet początkowe pojmowanie przez Breuera histerii u Anny O. nie odbiegało prawdopodobnie zbyt daleko od pojmowania jej przez Charcota i jego szkołę) (por.

Macmillan, 2007, s. 108–109).

Czy breuerowska „nowa” metoda leczenia była nowa?

W typowej relacji Freuda leczenie Anny O. miało następujący przebieg: „Kiedy Breuer zajął się jej przypadkiem, przedstawiał on zróżnicowany obraz porażeń ze skurczami, zahamowaniami i stanami rozstroju psychicznego. Przypadkowa obserwacja8 pozwoliła lekarzowi stwierdzić, że może uwolnić pacjentkę od zmąconych stanów świadomości, jeśli skłoni ją do wyrażenia w słowach fantazmów afektywnych, którym w tym momencie

podlegała. Odkrycie to doprowadziło Breuera do nowej metody leczenia. Wprowadzał

pacjentkę w stan głębokiej hipnozy i nakazywał jej, aby opowiadała o tym, co ją gnębi w danym momencie. Kiedy już ataki depresyjnych zakłóceń zostały tym sposobem

przezwyciężone, posługiwał się tą samą procedurą, aby usunąć jej zahamowania

i zaburzenia fizyczne. W stanie czuwania dziewczyna nie potrafiła opisać, podobnie jak i inni pacjenci, jak powstawały jej symptomy ani nie mogła odkryć związków między nimi

6 Ale nawet gdyby pomimo to w wypadku Anny O. była zaangażowana ekspresja emocjonalna, to i tak współczesne poglądy na jej wartość terapeutyczną są sceptyczne, jak mówi o tym cytowany przez Macmillana (2007, s. 57) Mark Hollender (1980, podkr. Macmillana): „Doświadczenie kliniczne mówi nam, że katharsis i odreagowanie same w sobie są skuteczne w reakcjach smutku i być może nerwicach urazowych, a i to w ograniczonym zakresie. Nie są one zazwyczaj skuteczne w leczeniu objawów histerycznych”.

7 O tym, że Breuer przyjmując założenie o stanie hipnoidalnym naśladował Charcota, mówił Freud: „Breuer bowiem – nawiązując do Charcota – założył, iż nawet niewinne przeżycie może zostać wyniesione do rangi traumy i rozwinąć siłę determinującą, jeśli dotyczy ono osoby znajdującej się w szczególnej dyspozycji psychicznej, w tak zwanym stanie hipnoidalnym” (Freud, 2001b, s. 48). Odrzucenie przez Freuda breuerowskiej hipotezy „stanu hipnoidalnego” miało już wkrótce doprowadzić do rozdźwięku między poglądami Freuda i Breuera na chorobotwórcze uwarunkowania wspomnień.

8 Mówiąc o przypadkowej obserwacji Freud ma najpewniej na myśli zniknięcie patologicznego objawu niemożności picia u Anny O.

a doświadczeniami ze swego życia. Natomiast w stanie hipnozy natychmiast odnajdywała poszukiwane związki” (Freud, 1991, s. 20).

Dziś już wiadomo ponad wszelką watpliwość, że breuerowska „nowa metoda leczenia”

nie była wcale nowa. Jak Freud mógł o tym nie wiedzieć?

Henri Ellenberger (1905–1993), urodzony w Szwajcarii psychiatra i psychoanalityk

kanadyjski, już czterdzieści lat temu zauważył, że przypadek Anny O. radykalnie różnił się od innych przypadków histerii w latach, w których pacjentka była leczona, ale za to bardzo przypominał słynne klasyczne przypadki niewątpliwych osiemnastowiecznych i z pierwszej połowy dziewiętnastego wieku zaburzeń histerycznych, w których pacjenci w trakcie bądź to hipnozy wywołanej, bądź autohipnozy, instruowali leczące ich osoby co do przyczyn swoich objawów i metod leczenia (por. Macmillan, 2007, s. 44; Borch-Jacobsen, 1996; Chertok i de Saussure, 1988). Według Ellenbergera przypadek Anny O. to „jeden z bardzo częstych

w latach dwudziestych, a bardzo rzadkich w ostatnim dwudziestoleciu dziewiętnastego wieku przypadków, w których pacjent dyktował lekarzowi, jakimi środkami terapeutycznymi ma się posłużyć, przepowiadał przebieg choroby i ustalał jej końcową datę. Lecz w roku 1880, kiedy autorytarne stosowanie hipnozy zajęło miejsce dawniejszej terapii negocjującej, taka historia, jak historia Anny O., nie mogła być już zrozumiała” (Ellenberger, 1970, s. 484).

Oto jeden z przykładów tego, jak Anna O. kierowała swoim leczeniem. W drugiej fazie choroby, która trwała od 11 grudnia 1880 do 1 kwietnia 1881 roku, pojawiły się u niej skomplikowane zaburzenia mowy, w wyniku których stopniowo traciła mowę, aż zupełnie przestała mówić przez dwa tygodnie. Breuer uważał, że utrata mowy pojawiła się, gdy

„obraził ją ojciec i postanowiła nie dowiadywać się o niego więcej”. I kiedy zmusił ją do mówienia o nim, pacjentka odzyskała mowę całkowicie (Hirschmüller, 1989, s. 282; por., Freud i Breuer, 2008, s. 30; Macmillan, 2007, s. 36). Jak pokazuje jednak późniejszy opis Breuera z 1895 roku, mimo iż to on „zmusił ją, by mówiła o ojcu”, w rzeczywistości to ona odegrała główną rolę w przezwyciężeniu zahamowania mowy: „Wiedziałem, że z jakiegoś powodu czuła się do żywego urażona, postanowiła jednak nie mówić na ten temat. Kiedy udało mi się zgadnąć, o co chodzi, gdy zmusiłem ją do tego, by o wszystkim powiedziała, znikło zahamowanie, które wcześniej nie dopuszczało do jakiejkolwiek wypowiedzi” (Freud i Breuer, 2008, s. 30). Breuer oczekiwał, że przezwyciężenie jednego stłumienia będzie miało ogólniejszy skutek. Ale to przecież Anna O. „w jakiś sposób zakomunikowała Breuerowi zarówno swoje uczucie urazy, jak i rozmyślność swej decyzji, by nie mówić. Jego reakcja na tę wiadomość uruchomiła ciąg zdarzeń terapeutycznych” (Macmillan, 2007, s. 46).

W roku 1987 Onno van der Hart i Kees van der Velden przypomnieli przypadek

dwudziestodwuletniej Holenderki Riki van B., cierpiącej na psychozę histeryczną, którą w latach 1851–1852 leczył hipnozą holenderski lekarz Andries Hoek (1807–1885). Pacjentka nie tylko kierowała przebiegiem leczenia, ale wskazywała lekarzowi, jak ma ją leczyć, a w swoich regularnie wywoływanych stanach hipnozy przypominała sobie okoliczności

powstawania traumatycznych wydarzeń, które następnie na nowo przeżywała na jawie

z ekspresją emocjonalną (van der Hart i van der Velden, 1987; por. Macmillan, 2007, s. 44–

45; Borch-Jacobsen, 1996, s. 68).

Nie sposób nie zgodzić się z opinią Ellenbergera (1970), Borch-Jacobsena (1996),

Macmillana (2007) i innych, że ukazane analogie między przypadkiem Anny O.

a osiemnasto- i dziewiętnastowiecznymi przypadkami leczenia kierowanego przez pacjenta prowadzą do jednego wniosku: leczenie mówieniem nie było i nie mogło być podstawą dla zrozumienia histerii. „Wiedząc niewiele o historii czy to hipnozy, czy histerii, Breuer nie dostrzegł, że u Anny O. leczenie mówieniem było po prostu jedną z wielu form terapii, jakie pacjenci, doznający samorzutnie pojawiających się stanów hipnotycznych, wynajdują w celu instruowania opiekujących się nimi osób, by wywołać efemeryczne «wyleczenie»”

(Macmillan, 2007, s. 53). Jak przed laty zauważył Ellenberger (1970, s. 484; 1972, s. 272), katharsis było w tamtym czasie jednym z najbardziej dyskutowanych pojęć w kręgach

akademickich i powszechnym tematem rozmów w salonach Wiednia. Nic zatem dziwnego,

że młoda dama z wyższych sfer przyswoiła je sobie jako środek w kierowaniu przebiegiem swojego leczenia. Podobnie uważa Marc H. Hollender: „Jest prawdopodobne, że Annie O.

przedstawiono katharsis jako metodę i że następnie zaczęła ona ją stosować jako środek mający zwracać i utrzymywać uwagę swego nastawionego naukowo lekarza” 9 (Hollender, 1980; por. Macmillan, 2007, s. 47, przyp. 1). „Jak na ironię” – podsumowuje Ellenberger (1970, s. 484) – „nieskuteczne leczenie miało stać się dla potomnych prototypem terapii katartycznej”.

Chorobotwórcza tajemnica

U podłoża wczesnej psychoanalizy legła metafora chorobotwórczej tajemnicy

(Ellenberger, 1966; 1970; 1972; Macmillan, 2007; Meares, 1976). Człowiekiem, który już w 1891 roku pierwszy zwrócił uwagę na chorobotwórczą rolę tajemnicy w leczeniu histerii, był

wspomniany wcześniej Moritz Benedikt. W swoich pracach, w których pisał o „podwójnym życiu” człowieka, obejmującym marzenia na jawie, fantazjowanie, tłumienie życzeń i ambicji, 9 Argumentacja Macmillana (2007) posuwa się oczywiście jeszcze dalej.

podawał przykłady nagłych wyleczeń ciężkich przypadków histerii dzięki wyznaniu przez pacjentów swoich chorobotwórczych tajemnic, po którym nie mieli już oni problemów ze zdrowiem. Wcześniej wagę ciążących człowiekowi tajemnic docenili mesmeryści, zwłaszcza po odkryciu przez Markiza de Puységura (1751–1825), najbardziej znanego ucznia Franza-

-Antona Mesmera (1736–1815), „snu magnetycznego”, nazwanego później hipnozą.

W wypadku Anny O. u podstawy obydwu objawów w jej zachowaniu: kaprysu

niezdejmowania pończoch i niemożności picia również leżała jakaś jej tajemnica, pewien sekret. W pierwszym wypadku skrywaną tajemnicą było jej wślizgiwanie się do pokoju ojca, żeby posłuchać, co się tam dzieje, ponieważ w owym czasie nigdy nie pozwalano jej siedzieć przy nim w nocy. W drugim wypadku tajemnicą było stłumienie w sobie (żeby nie wydać się grubiańską) chęci zwrócenia uwagi damie do towarzystwa na widok jej pieska – wstrętnej kreatury – pijącego wodę ze szklanki. Podobnie u podłoża skomplikowanych zaburzeń mowy, w wyniku których Anna O. stopniowo traciła mowę, aż do całkowitej jej utraty na dwa tygodnie, leżała tajemnica – postanowiła nie mówić już więcej o ojcu, który ją obraził – do której ujawnienia zmusiła ona Breuera stwarzając odpowiednią do tego sytuację. Reakcja Breuera na tę wiadomość zapoczątkowała ciąg zabiegów terapeutycznych, które opierały się na przekonaniu, że zlikwidowanie pojedynczego stłumienia doprowadzi do przywrócenia zaburzonej funkcji, jeśli zostanie ujawnione to, co chora utrzymuje w tajemnicy (por.

Macmillan, 2007, s. 46–47). Ale, jak już wiemy, i ta breuerowska strategia leczenia nie była nowa.

W rzeczywistości wprowadzona przez Benedikta do dziewiętnastowiecznej psychiatrii

terapia chorobotwórczej tajemnicy była zlaicyzowaną formą skutecznego środka

terapeutycznego, polegającego na dyskretnym i zręcznym obchodzeniu się z tym, co ten wiedeński psychiatra nazwał później chorobotwórczą tajemnicą, stosowanego przez

niektórych duchownych protestanckich w ich praktyce duszpasterskiej, choć sama idea związku najprzeróżniejszego rodzaju chorób z jakąś tajemnicą w życiu człowieka i uleczenia z jej wyznaniem była obecna we wszystkich społeczeństwach w religii (także katolickiej), w kryminologii i w literaturze od zarania dziejów (por. Ellenberger, 1970, s. 44; 714). O tym, że wysunięta przez Benedikta koncepcja chorobotwórczej tajemnicy mogła wpłynąć na

narodziny myśli psychoanalitycznej, świadczy również ten oto ogólnikowy przypis, który Freud zamieścił we wspólnie z Breuerem napisanym Doniesieniu wstępnym: „(…) Naszym zdaniem najbardziej zbliżone do naszych wywodów teoretycznych i terapeutycznych są

niektóre, dorywczo publikowane uwagi [M.] Benedikta, którymi zajmiemy się na innym

miejscu” (Breuer i Freud, 1986, s. 634) 10. Pogląd Benedikta na rolę tajemnicy w leczeniu histerii nie ograniczał się w tym czasie do kręgów lekarskich i tym samym mógł nie być obcy Annie O. w trakcie jej terapii (por. Ellenberger, 1970; Borch-Jacobsen, 1996; Macmillan,

2007) 11.

Czy Breuer wyleczył Annę O.?

W swoim oficjalnym sprawozdaniu z roku 1895 Breuer tak opisuje zakończenie

trwającego prawie dwa lata leczenia Anny O.: „Sama pacjentka podjęła mocne

postanowienie, że musi się uporać z chorobą w rocznicę przeniesienia jej do wiejskiego domu [7 lipca 1882 r.]. Z tego względu od pierwszych dni czerwca prowadziła « talking cure»

bardziej energicznie, w stanie większego pobudzenia. Podczas ostatnich dni przy pomocy osób drugich w taki sposób urządziła swój pokój, że wyglądał on jak pokój, w którym leżał jej chory ojciec – w ten sposób odtworzyła wspomnianą tu już sytuację lękową, która była korzeniem całej choroby – sytuację, w której mogła mówić i myśleć wyłącznie po angielsku; zaraz potem zaczęła mówić po niemiecku, od tej pory była wolna od wszystkich

niezliczonych zaburzeń12. Następnie wyjechała z Wiednia – udała się w podróż, musiało minąć jednak trochę czasu, zanim udało się jej przywrócić w pełni równowagę psychiczną.

Od tej pory cieszyła się pełnią zdrowia” (Freud i Breuer, 2008, s. 41–42). Jak widać, Anna O.

do końca kierowała przebiegiem swojego leczenia i to tylko od niej zależało, jak i kiedy się ono zakończy. Ale nie była pod tym względem żadnym wyjątkiem, ponieważ takie przypadki były znane już wiele lat wcześniej. W roku 1833 szkocki mesmerysta John C. Colquhoun leczył dwóch chorych, których cechy łączył w sobie przebieg choroby Anny O.: pierwszy wielokrotnie zapowiadał, z kilkumiesięcznym wyprzedzeniem, dzień, godzinę i minutę

pojawienia się i nawrotu napadów padaczkowych, drugi zapowiadał okres swojego

10 Niestety, Freud nigdy więcej do tego tematu nie powrócił, a wraz z dalszym rozwojem psychoanalizy „pojęcie chorobotwórczej tajemnicy stopniowo wchłaniały takie pojęcia, jak traumatyczne wspomnienia, wyparcie i neurotyczne poczucie winy” (Ellenberger, 1970, s. 46). Natomiast jedynym spośród pionierów psychiatrii dynamicznej, który pojęciu chorobotwórczej tajemnicy poświęcił najwięcej uwagi, był Carl Gustav Jung (1875–

1961). Właściwą terapię zaczynał on dopiero po zbadaniu osobistej historii, którą każdy pacjent nosi w sobie, której nikomu nie opowiada, której z reguły poza nim nikt nie zna i która jest tajemnicą chorego, tajemnicą, która go złamała, ale w której kryje się klucz do terapii (por. Jung, 1999, s. 129).

11 W swoim rozdziale teoretycznym Studiów nad histerią Breuer wprawdzie powołuje się na bliżej nieokreślone

„pewne ciekawe doniesienia” Benedikta, ale przezornie nie dodaje, że w jednym z takich „ciekawych doniesień”

Benedikt mówi o zniknięciu u pewnej młodej dziewczyny objawów histerycznych dzięki temu, iż nakłonił ją do opowiedzenia o tym, jak w wieku siedmiu lat została zgwałcona (por. Borch-Jacobsen, 1996, s. 69, przyp. 11).

12 W nocy z 17 na 18 lipca 1880 roku, na wsi, siedząc sama przy łożu chorego, doznała halucynacji: widziała czarnego węża, który wypełzał ze ściany w stronę jej ojca, żeby go ukąsić (przyp. mój R. S.; por. Breuer i Freud, 2008, s. 40).

wyleczenia. Ich przewidywania ziściły się ze znaczną dokładnością (por. Macmillan, 2007, s.

52).

Jeśli więc Breuer sądził – pisze Macmillan (2007, s. 52) – „że wpadł na nową i bardzo skuteczną metodę leczenia histerii, a Freud na pewno tak uważał13, że tak właśnie było, to głęboko się mylił 14. Anna O. nie tylko nie została wyleczona, lecz ponadto wprowadziła go w błąd co do przyczyny czasowego ustąpienia swych objawów”. Jak na podstawie

sanatoryjnych kart choroby Berthy Pappenheim oraz opracowanego przez Breuera raportu dla dyrektora sanatorium Bellevue w Kreuzlingen w Szwajcarii Roberta Binswangera (1850–

1910) – syna Ludwiga Binswangera (1820–1880) – ustalił Hirschmüller (1989, s. 115), Anna O. znalazła się w tym sanatorium już niespełna pięć tygodni po zakończeniu leczenia z powodu cech histerycznych, zaburzeń mowy, odmian świadomości oraz neuralgii twarzy. W

ciągu kolejnych pięciu lat (1883–1887) przebywała w sanatorium w Inzersdorf pod Wiedniem trzykrotnie, łącznie przez trzynaście miesięcy, za każdym razem z identycznym

rozpoznaniem: „histeria”.

Te przemilczane, dla Breuera zapewne niewygodne fakty, w kręgach

psychoanalitycznych były wszakże tajemnicą poliszynela. Już w roku 1916 szwedzki

psychiatra Poul Bjerre (1876–1964) w swojej książce o historii psychoanalizy napisał

mimochodem, że Anna O. po przejściu głębokiego kryzysu nie tylko żyje, i to w dobrym zdrowiu, lecz do tego jeszcze udziela się w życiu społecznym (Borch-Jacobsen, 1996, s. 29).

Także i Jung na jednym z pierwszych swoich prywatnych „Seminariów Zuryskich”, które prowadził od 23 marca do 6 lipca 1925 roku, powiedział, że okrzyczane jako wspaniały sukces terapeutyczny leczenie Anny O. „nie było żadnym sukcesem” (McGuire, 1989, s. 16).

Potem po sześćdziesięciu prawie latach po publikacji Breuera brytyjski biograf Freuda, Ernest Jones (1879–1958), odkrył na nowo Amerykę przypominając tę opinię w pierwszym tomie wydanej w 1953 roku biografii Freuda. A u nas pomimo to ten mit o sukcesie

terapeutycznym Breuera wcale się nie zdeaktualizował: „Metoda katartyczna stała się (…) prekursorską metodą psychoterapeutyczną” – przypomina po stu siedmiu latach od

opublikowania tego „sukcesu” Zofia Rosińska (2002, s. 21).

13 „Dzięki stosowaniu tej metody udało się Breuerowi, po długich i mozolnych wysiłkach, wyleczyć pacjentkę z wszystkich symptomów” (Freud, 1991, s. 21) (przyp. R. S.).

14 Nawet Gay, skądinąd przychylny Freudowi jego biograf uważa, że „Breuer w Studiach nad histerią raczej bezpodstawnie prezentuje trudny, często przerywany nawrotami okres poprawy jako całkowite wyleczenie”

(Gay, 2003, s. 80).

Czy kiedykolwiek dowiemy się, jak ostatecznie Anna O. uwolniła się od swoich

objawów? Po śmierci ojca, kiedy już była od nich wolna, przeniosła się z matką w listopadzie 1888 roku do Frankfurtu i zaangażowała się w działalność społeczną, aktywnie uczestnicząc w rodzącym się w Niemczech ruchu feministycznym oraz organizując akcje charytatywne (przez dwanaście lat prowadziła ochronkę dla dzieci żydowskich), a także pisała opowiadania i sztuki teatralne poświęcone prawom kobiet. Zmarła w 1936 roku wkrótce po

przeprowadzonym przez gestapo przesłuchaniu. W roku 1954 Poczta Niemiecka wypuściła znaczek z podobizną Berthy Pappenheim w serii „Pomocnik ludzkości”.

Mitowi zakończonej sukcesem terapii Anny O. towarzyszyła przez długie lata jeszcze

jedna legenda, którą również rozpowszechnił w roku 1953 Ernest Jones. Zgodnie z jego wersją Freud miał mu wyznać, że w momencie rzekomego zakończenia kuracji Annie O. nie tylko daleko było do wyzdrowienia, ale co więcej, wystąpiły u niej histeryczne bóle porodowe spowodowane urojoną ciążą, której sprawcą miał być Breuer. Ten, chcąc ją uspokoić,

zahipnotyzował ją, i oblany zimnym potem, miał szybko opuścić mieszkanie, po czym

niezwłocznie udał się z żoną do Wenecji na ich drugi miodowy miesiąc, podczas którego miała się począć córka Dora, ich drugie dziecko. Jak jednak na podstawie metryki urodzenia dawno temu ustalił Ellenberger, dziecko przyszło na świat 11 marca 1882 roku, czyli trzy miesiące przed jego rzekomym poczęciem w Wenecji (Ellenberger, 1970, s. 483)! Z tym fikcyjnym wydarzeniem wiąże się jeszcze jeden niesprawdzony epizod w procesie leczenia Berthy. Urażona i zazdrosna o coraz bardziej rzucającą się w oczy więź uczuciową Breuera z pacjentką, jego żona Mathilde miała podjąć próbę samobójstwa. I to właśnie miało być rzekomym powodem zakończenia przez Breuera leczenia Anny O. 15. Nawet sam Freud

wspomina, że „(…) nad końcowym etapem tej terapii hipnotycznej zaciążyła jakaś tajemnica, której Breuer nigdy nie chciał mi wyświetlić; nie mogłem też zrozumieć, dlaczego trzymał tak długo w tajemnicy bezcenne, jak sądziłem, odkrycie zamiast wzbogacić nim naukę” (Freud, 1991, s. 21). Według Freuda, w scenie związanej z histerycznym porodem Breuer „miał klucz 15 Kluczem do wyjaśnienia afery z zakończeniem terapii Anny O. byłby pisany przez Marie Bonaparte (1882–

1962), blisko związaną z Freudem jego uczennicą, dziennik, w którym jego autorka zanotowała przekazaną jej przez Freuda w 1925 roku poufną wiadomość w tej sprawie. Niestety, dostęp do zdeponowanego w Bibliotece Kongresu Stanów Zjednoczonych w Waszyngtonie dziennika księżnej Bonaparte jest – jak zresztą wiele innych dokumentów związanych z dziejami psychoanalizy – całkowicie zastrzeżony. „Na przykład list do Freuda od jego najstarszego syna jest zapieczętowany do 2013 roku, a inny aż do 2032. List od jednego z mentorów Freuda nie zostanie ujawniony aż do 2102 roku, czyli przed upływem około 177 lat od śmierci tego człowieka.

Pojawia się tutaj pytanie, jak ważne rzeczy może kryć ten list, żeby domagać się jego utajnienia przez tak długi czas. Psychologowie nie wiedzą, w jaki sposób archiwalne dokumenty i rękopisy wpłyną na nasze rozumienie Freuda i jego dzieła. Dopóki jednak te fragmenty danych nie będą dostępne badaczom, nasza wiedza na temat jednej z głównych postaci w psychologii pozostanie niekompletna i być może nieadekwatna (…) Dla nas jest to kolejny przykład zniekształconych danych historycznych” (Schultz i Schultz, 2007, s. 8; 398).

w ręku”, ale go „odrzucił”, nie mogąc lub nie chcąc z niego skorzystać, jak napisał w 1932

roku w liście do Stefana Zweiga (1881–1942), jednego ze swoich najwierniejszych

zwolenników (por. Gay, 2003, s. 80). Tym „kluczem” miał być niedostrzegany przez

Breuera16, a już kiełkujący w bujnej wyobraźni Freuda wątek seksualny w zachowaniu Anny O.: ten wypełzający ze ściany wąż, ta zesztywniała ręka, nawet to jej późniejsze filantropijne zainteresowanie prostytutkami… Według Freuda u pacjentki wystąpił stan „miłości

przeniesionej”, którego on nie powiązał z jej chorobą.

W zainteresowaniu Freuda aferą z zakończeniem leczenia Anny O., w którym nie miał

on przecież żadnego bezpośredniego udziału, jedno nie ulega wątpliwości: swoją

interpretację wydarzeń do tego stopnia podporządkował własnej wizji odłączenia objawów histerycznych od świadomości jako fundamentu nerwic, że aż w końcu stracił z oczu fakty.

„Ale któżby się tym przejmował w nierzeczywistym, odrealnionym świecie psychoanalizy, w którym interpretację bierze się za realność, a fikcję za prawdę” (Borch-Jacobsen, 1996, s.

47). Prawda ma przecież strukturę fikcji, jak powiedziałby Jacques Lacan.

A kilkanaście lat po wspólnym z Breuerem opublikowaniu Studien über Hysterie

podłożem już własnej freudowskiej etiologii nerwic stanie się odtąd rzeczywistość narracyjna (psychiczna), która zajmie miejsce rzeczywistości historycznej (materialnej).

Kiedy z górą sto lat temu Freud odwoływał swoją uwiedzeniową teorię histerii, żeby na fundamencie kompleksu Edypa oprzeć całą psychoanalizę nadchodzącego dwudziestego

stulecia, to z rozbrajającą szczerością przyznawał się do prozaicznego w istocie motywu, który popchnął go do zrobienia tego przełomowego kroku: „Najchętniej byłbym rzucił wtedy całą pracę, podobnie jak szanowny mój poprzednik Breuer, wobec swojego niepożądanego odkrycia. Może dlatego tylko wytrwałem, że nie miałem już wyboru, aby rozpocząć coś nowego” (Freud, 2004, s. 261). I taki właśnie sposób wydostania się Freuda z pułapki społecznej miał odciśnąć trwałe piętno na nadchodzącym dwudziestym wieku, który według wszelkich przewidywań zwolenników ojca psychoanalizy miał się stać wiekiem psychoterapii.

David Smail (ur. 1938), brytyjski psycholog, jeden z przedstawicieli antypsychiatrii, autor książki o tym, jak przeżyć bez psychoterapii, dostrzega w psychoterapii niezwykły paradoks.

Oto z jednej strony jest ona jednym z wielkich osiągnięć dwudziestego wieku, z drugiej –

czymś tak mało ważnym, że aż staje się niedostrzegalna wśród wielu innych doniosłych 16 „O sławnej dziś pierwszej swojej pacjentce Breuer opowiada, że sfera seksualna była u niej nadzwyczaj nierozwinięta” (Freud, 1991, s. 23).

i częstokroć zatrważających wydarzeń i zgubnych wpływów naszych czasów. Wyrazem tego paradoksu – zauważa Smail (1999, s. 129) – jest relacja o kończącym się wieku skrajności jednego z najwybitniejszych historyków dwudziestego stulecia, Erica Hobsbawma (1999), który nawet jednym słowem nie napomknął ani o Freudzie, ani o jego dziele –

psychoanalizie.

Literatura

Borch-Jacobsen, M. (1996). Remembering Anna O. A Century of Mystification. Routledge: New York and London.

Breuer, J. i Freud, S. (1986/1893). O psychicznym mechanizmie objawu histerycznego.

Doniesienie wstępne (przetłumaczył Ryszard Stachowski), Przegląd Psychologiczny, 29

(3), 630–643.

Chertok, L. i de Saussure, R. (1988). Rewolucja psychoterapeutyczna. Od Mesmera do

Freuda (przetłumaczył Artur Kowaliszyn). Warszawa: PWN.

Ellenberger, H. (1966). The pathogenic secret and its therapeutics. Journal of the History of

the Behavioral Sciences, 8, 267–279.

Ellenberger, H. (1970). The Discovery of the Unconscious. New York: Basic Books.

Ellenberger, H. (1972). The story of „Anna O”: A critical review with new data. Journal of the

History of the Behavioral Sciences, 17 (2), 209–221.

Freud, S. (1987/1901). Psychopatologia życia codziennego. Marzenia senne (przetłumaczyli Ludwik Jekels i Helena Ivànka). Warszawa: PWN.

Freud, S. (1991/1925). Moje życie i psychoanaliza (przetłumaczyli Artur Kowaliszyn i Bohdan Gawroński). Warszawa: Agencja Wydawnicza „Sfinks”.

Freud, S. (1992/1910). O psychoanalizie (wyd. 2) (przetłumaczył Ludwik Jekels). Poznań: Oficyna Wydawnicza Book Service.

Freud, S. (2001a/1893). O psychicznym mechanizmie zjawisk histerycznych (przetłumaczył

Robert Reszke). W: S. Freud, Dzieła, t. VII (s. 5–16). Warszawa: Wydawnictwo KR.

Freud, S. (2001b/1896).W kwestii etiologii histerii (przetłumaczył Robert Reszke). W: S.

Freud, Dzieła, t. VII (s. 43–69). Warszawa: Wydawnictwo KR.

Freud, S.(2004/1916). Wstęp do psychoanalizy (przetłumaczyli S. Kempnerówna i W.

Zaniewicki). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Freud, S. i Breuer, J. (2008/1895). Studia nad histerią (przetłumaczył Robert Reszke).

Warszawa: Wydawnictwo KR.

Gay, P. (2003). Freud. Życie na miarę epoki (przetłumaczyła Hanna Jankowska). Poznań: Zysk i S-ka Wydawictwo.

Hirschmüller, A. (1989/1978). The Life and Work of Josef Breuer. Physiology and

Psychoanalysis. New York: New York University Press.

Hobsbawm, E. (1999). Wiek skrajności: Spojrzenie na krótkie dwudzieste stulecie (przetłumaczyli Marcin Król i Julia Kalinowska-Król). Warszawa: Bertelsmann Media.

Hollender, M. (1980). The case of Anna O.: A reformulation. American Journal of Psychiatry, 137, 797–800.

Jung, C. G. (1999/1961). Wspomnienia, sny, myśli. Spisane i podane do druku przez Anielę Jaffé (przetłumaczyli Robert Reszke i Leszek Kolankiewicz). Warszawa: WROTA.

Macmillan, M. (2007). Freud oceniony. Analiza krytyczna dzieła (przetłumaczył Michał

Zagrodzki). Kraków: Wydawnictwo WAM.

McGuire, W. (1989) (red.). Carl Gustav Jung. Analytical Psychology: Notes of the Seminar

Given in 1925. Princeton: Princeton University Press.

Meares, R. (1976). The secret. Psychiatry, 39 (3), 258–265.

Rosińska, Z. (2002). Freud. Warszawa: Wiedza Powszechna.

Schultz, D. i Schultz, S. (2007). Historia współczesnej psychologii (przetłumaczył Robert Andruszko). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Smail, D. (1999). A Century of Psychotherapy (s. 129–138). W: L. King (ed.), Committed

Uncertainty in Psychotherapy. Essays in Honour of Peter Lomas. London: Whurr Publishers.

Van der Hart, O. i van der Velden, K. (1987). The hypnotherapy of Dr. Andries Hoek: Uncovering hypnotherapy before Janet, Breuer, and Freud. American Journal of

Clinical Hypnosis, 29, 264–271.