Regulacja ekspresji genów u eucaryota
W komórce eukariotycznej aktywnych jest jedynie 15% genów, reszta pozostaje
dezaktywowana. Wybór genów podlegających ekspresji jest wieloetapowy.
Regulacja odbywa się już na poziomie modyfikacji upakowania chromatyny, a
kończy na regulacji posttranslacyjnej.
1. Regulacja na poziomie matrycy DNA
DNA może istnieć w trzech formach
• Forma I; superzwinięta. Naprężenia nici wywołane dodatkowymi
obrotami powodują, że przybiera ona kształt warkocza
• Forma II; odpowiada rozluźnionej postaci DNA, który przybiera kształt
kolisty.
• Forma III; liniowa postać DNA.
Podstawową formą przestrzenną DNA jest forma I, umożliwiająca najlepszy
dostęp do helisy różnym białkom. Interakcja DNA-białko jest podstawą regulacji
ekspresji. Zmiana stopnia skręcenia zmienia możliwości dostępu białek do DNA,
stanowiąc tym samym czynnik regulujący ekspresję.
Mutacje w genach topoizomeraz (enzymy usuwające lub tworzące
superzwoje) zmniejszające ich aktywność, prowadzą do zmniejszenia
transkrypcji wielu genów.
Obszar DNA otaczający gen lub grupę genów ulegających ekspresji nazwano
domeną funkcjonalną. Domenę taką można znaleźć poprzez trawienie
fragmentów chromatyny DNA-zą I, która wyszukuje „wyeksponowanych”
odcinków DNA, do których ma uprzywilejowany dostęp.
Miejsca wrażliwe na DNA-zę I: odpowiadają one genom aktywnym, także
tym, które były aktywne w przeszłości (np. kodujące białka płodowe). Dowodzi
to, że geny te znajdują się w konformacji ułatwiającej DNA-zie I dostęp.
Dostępność ta odnosić się będzie prawdopodobnie także do innych białek takich
jak polimeraza RNA. Specyficzna struktura przestrzenna jest najwyższym
poziomem egulacji ekspresji, na którym odbywa się selekcja genów, które mają
być transkrybowane.
Miejsca nadwrażliwe na DNA-zę I: niektóre miejsca genomu są jeszcze
bardziej wrażliwe na enzym. W miejscach tych nie ma nukleosomów, tak więc
białka wiążące mają tu najłatwiejszy dostęp do DNA. Geny te w kontakcie z
DNA-zą nie są niszczone. Wykonuje ona tylko kilka precyzyjnych cięć, które
mogą zostać ponownie połączone. Pełni więc ona rolę restryktazy. Miejsca
nadwrażliwe najczęściej zlokalizowane są w promotorach genów aktywnych.
2. Regulacja ekspresji na drodze metylacji
Metylacja DNA polega na enzymatycznym przyłączeniu grup metylowych do
nukleotydów. U eucaryota dotyczy ona wyłącznie cytozyn wchodzących w skład
nukleotydu CpG. Metylacja wiąże się ze spadkiem aktywności transkrypcyjnej
genów. Jest ona procesem odwracalnym. Obecnie wiadomo że proces ten
odgrywa zajebiście dużą rolę w różnicowaniu się komórek.
3. Regulacja na poziomie transkrypcji
Białka regulatorowe; zwane inaczej czynnikami transkrypcyjnymi. Są to
białka oddziałujące z polimerazą RNA (np. TF II D, TF II B). są one zdolne
przyłączać się do specyficznych sekwencji DNA, mogąc regulować poziom
transkrypcji. Niektóre występują tylko w określonych typach komórek, Inne we
wszystkich. Są one kodowane przez geny regulatorowe, stanowiące 5-10%
genomu człowieka. Mają one budowę modularną i składają się z pełniących
określone funkcje domen białkowych. Powszechnie występują 3 typy domen:
(1)domeny wiążące DNA (2)domeny odpowiedzialne za dimeryzację (3)domeny
transaktywujące. Domeny wiążące DNA i odpowiedzialne za dimeryzację
zawierają
charakterystyczne
struktury
białkowe,
zwane
motywami.
Scharakteryzowano trzy typy domen wiążących:
Helisa-zwrot-helisa (HTH): białko HTH posiada dwa krótkie fragmenty
tworzące helisę, rozdzielone odcinkiem tworzącym zwrot. Jedna z dwóch helis
(rozpoznawcza) lokalizuje w cz. DNA specyficzne zasady i łączy się z nimi
słabymi wiązaniami. Połączenie helisa rozpoznawcza-DNA zależy od pozostałych
części białka. W momencie związania obie cząsteczki ulegają zmianom
konformacji.
Palce cynkowe: motyw ten zawiera atom cynku otoczony 4 aminokwasami.
Istnieją dwie formy „palców”: Cys2His2 oraz Cys4 . motyw ten jest wielokrotnie
powtórzony w domenie wiążącej DNA. Oddziaływanie zachodzi między
aminokwasy zasadowe a dużym rowkiem helisy DNA. Przykładem występowania
tego motywu jest czynnik transkrypcyjny Sp1 powszechnie występujący u
eucaryota. Palce cynkowe występują w czynnikach, będących receptorami
hormonów steroidowych. Białka GATA, istotne w rozwoju linii erytrocytalnej
(GATA-1) i innych w układzie krwiotwórczym.
Domena zasadowa zawiera motywy: helisa-pętla-helisa oraz suwak leu-
cynowy.
Suwak leucynowy: jego charakterystyczną cechą jest występowanie leucyny w
co siódmej pozycji w obrębie 35 reszt aminokwasowych. Białka suwaka tworzą
dimer złożony z dwóch skręconych łańcuchów. Leucyny, które znajdują się
wewnątrz superhelisy, stabilizują ich strukturę. W pobliżu N- końca dimerów
znajduje się 30- aminokwasowa domena wiązania DNA.
Helisa-pętla-helisa: składa się z dwóch hydrofobowych helis, oddzielonych
pętlą. W skład pętli wchodzi 12-28 aminokwasów. Przypuszczalnie helisy biorą
udział w tworzeniu heterodimerów białkowych, a pętla oddziałuje z DNA.
Regulacja ekspresji w pozycji cis i trans: wydajność transkrypcji może być
kontrolowana przez sekwencje DNA, zwane wzmacniającymi (enchancer), które
mogą się znajdować w odległości tysięcy pz od wzmacnianego genu. Mają one z
reguły długość 100-200 pz i są w stanie wiązać czynniki transkrypcyjne. Niektóre
miejsca wiążą czynniki zmniejszające wydajność transkrypcji (silencer).
Sekwencje wzmacniające posiadają szereg wspólnych właściwości
• Wzmacniają znacznie poziom transkrypcji danego genu.
• Ich inwersja nie zmienia właściwości, a jedynie lekko je osłabia (tj.
można sobie je obracać na wszystkie strony świata a Itak działają)
• Utrzymują swe właściwości nawet przemieszczone o kilka tys. Pz, ale
do pewnego punktu, kiedy je tracą.
• Mogą modyfikować strukturę przestrzenną DNA i stopień
spiralizacji.
4. Regulacja postranskrypcyjna
Wycinanie intronów- system alternatywny. Wycinanie poszczególnych
intronów jest od siebie niezależne. Może także dochodzić do usuwania
niektórych eksonów, przez co powstają białka zupełnie odmienne. Przykładem
na to jest synteza kalcytoniny w tarczycy. Produkt tego samego, co kalcytonina
genu, wytwarzany w mózgu i dojrzewający w sposób odmienny staje się
neurotransmitterem.
Redagowanie RNA. Dotyczy między innymi syntezy apolipoproteiny Apo-
B100 w wątrobie i Apo-B48 w jelicie cienkim (co to takiego ta apolipoproteina
dowiecie się na biochemii i pewnie pożałujecie swojej ciekawości). Obie
apolipoproteiny różnią się masą. Sekwencja ich RNA jest identyczna, gdyż są
kodowane przez jeden gen, ale w Apo-B48 w przepisanym mRNA następuje
zastąpienie cytozyny uracylem w pozycji 2153, co powoduje pojawienie się
kodonu STOP i wcześniejszy koniec translacji.
Regulacja przez zmianę stabilności mRNA. Stabilność mRNA określa się
używając terminu „czas półtrwania”. U bakterii wynosi on 2 minuty, a w kom.
zwierzęcych 4-24h. przykładem takiej regulacji są onkogeny c-myci c-fos,
kodujące białka, które wzmacniają ekspresję niektórych genów regulujących
przebieg cyklu komórkowego. Stabilizacja mRNA tych onkogenów powoduje
wzrost stężenia kodowanych przez nie białek, co prowadzi do wzmożonej
proliferacji. Za niestabilność prawidłowego mRNA c-mych odpowiedzialny jest
region 51 nukleotydów, głównie AT, znajdujący się w części 3’ mRNA. Delecja
tego regionu powoduje znaczne wydłużenie czasu półtrwania, czyniąc go
jebanym onkogenem.
Regulacja przez magazynowanie mRNA. Ma ono bardzo istotny wpływ na
kontrolowanie ekspresji. mRNA wielu genów zostaje zaraz po przepisaniu
zmagazynowany w jądrze lub cytozolu i nigdy nie pojawia się jakikolwiek
produkt ich translacji. W trakcie działania sygnałów takich jak hormony zmiana
stężeń białek i mRNA jest bardzo szybka, podczas gdy transkrypcja ulega tylko
nieznacznemu przyspieszeniu. W takich właśnie przypadkach uwolnione zostają
te zmagazynowane rezerwy mRNA. Dobrym przykładem tego zjawiska jest
składowanie mRNA w komórce jajowej, które nie ulega translacji. Dopiero po
pewnej liczbie podziałów zostaje użyte do produkcji białek indukujących
różnicowanie komórek. Rozmieszczenie tego mRNA w komórce jajowej nie jest
jednolite, co sprawia, że różne komórki potomne dziedziczą różną jego ilość.
5. Regulacja na poziomie translacji
Jest to etap o którym na dzień dzisiejszy gówno wiemy. Prawdopodobnie
mechanizmy kierujące tą regulacją odgrywają rolę w magazynowaniu mRNA
opisanym powyżej. Przykładem na to jest regulacja ekspresji genów globiny
przez hem. Jeżeli nie dotrze on do środowiska, bądź zostanie wyczerpany, to
translacja genów globin bardzo szybko się zatrzymuje. Hem działa za
pośrednictwem białka posiadającego aktywność kinazową wobec czynnika
inicjacji eIF-2. elementem regulacyjnym może być także obróbka nowo
powstałych białek, do której należą: glikozylacja, fosforylacja, acetylacja.
6. Regulacja pod wpływem temperatury- białka HSP
Komórki eukariotyczne reagują na nieznacznie podwyższoną temperaturę
wzmożoną syntezą polipeptydów zwanych białkami szoku cieplnego. Do ich
syntezy może dochodzić także w przypadku infekcji wirusowej, etanolu lub
innych stresorów. Wiele z HSP pełni funkcje białek opiekuńczych inne są
protezami. Występujący w komórkach zwierząt czynnik HSF, który wiązać się
może z sekwencją DNA zwaną HSE, zlokalizowanej 80-200 pz od początku
transkrypcji mRNA indukując odpowiedź szoku termicznego. Aktywacja genów
szoku cieplnego jest jedną z form odpowiedzi na stres. Aktywność jądra
komórkowego należy do najbardziej wrażliwych na stres. Synteza DNA ulega
spowolnieniu, kumulują się prekursory rRNA i zahamowane zostaje usuwanie
intronów. Nawet krótki szok cieplny wywołuje zmiany w funkcjonowaniu jądra.
7. Białka Chaperonowe
Są one powoli działającymi ATP-azami. Uczestniczą w ATP- zależnym procesie
zwijania polipeptydów oraz tworzeniu kompleksów białkowych. Biorą one udział
w formowaniu oktamerów pistonowych, przenoszenia białek przez błony
mitochondrialna i nadawania im właściwej konformacji wewnątrz organelli.
Blokują one niepożądane reakcje między cząsteczkami i utrzymują w całości
rosnący łańcuch. Kompleks ADP-chaperon ma duże powinowactwo do
niesfałdowanych, nie wykazując go wcale wobec białek natywnych. Związanie
chaperonu z polipeptydem powoduje odłączenie od niego ADP i przyłączenie
ATP. Powstały kompleks formuje kawałek polipeptydu, zużywając energię z ATP
i znowu jako ADP-chaperon przyłącza się do kolejnego niepofałdowanego
segmentu.
8. Regulacja przez hormony steroidowe
Hormony steroidowe odgrywają zajebiście dużą rolę w regulacji ekspresji,
wpływając między innymi na wzrost i różnicowanie się komórek. Sygnał
hormonalny (ligand) jest przekazywany do genu docelowego przez receptory
wewnątrzkomórkowe.
Wiązanie
liganda
uruchamia
interakcję
z
charakterystyczną regulatorową sekwencją DNA w genie docelowym (HRE-
element odpowiedzi hormonalnej). Receptor związany z ligandem ułatwia
tworzenie się kompleksu z innymi czynnikami transkrypcyjnymi i stymuluje
transkrypcję. Wszystkie receptory hormonów steroidowych posiadają identyczną
strukturę ogólną składającą się z:
• końca NH2- terminalnego specyficznego dla receptora
• regionu ok. 65 aminokwasów (domena C), który jest bardzo
konserwatywny. W domenie C występują dwa motywy palców
cynkowych.
• Regionu niekonserwatywnego o zmiennej długości.
• Zakończenia domeną o różnej długości, wiążącą hormon.
Ze względu na strukturę i funkcję receptory hormonów można podzielić na
dwie grupy; (1)zawierająca receptory glikokortykoidów, progesteronu,
androgenów i mineralokortykoidów (2)zawierającą receptory estrogenów,
hormonu tarczycy, kwasu retinowego i witaminy D3.
Element odpowiedzi hormonalnej (HRE). Są to specyficzne sekwencje
DNA, do których wiążą się aktywowane receptory hormonów steroidowych.
Regulują one ekspresję sąsiadujących genów. Badania nad HRE pozwoliły odkryć
palindromowi sekwencje 15 par zasad, mogących znajdować się w odległości 100-
kilka tys. Pz od miejsca startu transkrypcji. HRE dzieli się na 4 klasy:
• GRE- element odpowiedzi glikokortykoidów
• ERE- element odpowiedzi estradiolu
• TRE- element odpowiedzi hormonu tarczycy
• DRE- wiąże receptory sieroce (takie, których funkcji ani ligandów nie
znamy)
Ligandy aktywują geny poprzez wywoływanie niewielkich zmian w kinetyce
receptorów i jego powinowactwie do HRE, co ułatwia dostęp czynnikom
transkrypcyjnym i polimerazie. Podczas nieobecności liganda większość
receptorów zlokalizowanych jest w cytoplazmie, a kompleks receptor-hormon
migruje do jądra komórkowego aby modulować ekspresję genów. Niektóre
receptory występują w jądrze niezależnie od obecności liganda.
Białko G jest heterotrimerem ulokowanym w błonach komórkowych, który
tłumaczy i wzmacnia sygnały przekazywane do wnętrze komórki, powodując
zmianę aktywności enzymów komórkowych. Posiada ono strukturę IV rzędową i
trzy podjednostki, które wiążą i hydrolizują GTP. Białka G stają się aktywne w
interakcji z kompleksem receptor-hormon w obecności Mg2+ i GTP. W
momencie aktywacji białka G jego podjednostki dysocjują, a podjednostka alfa
aktywuję cyklazę adenylową. Powoduje to pośrednio syntezę cAMP, biorącego
udział w wielu szlakach metabolicznych.