Stopa metryczna

W poezji greckiej powtarzająca się regularnie w utworze wierszowanym cząstka rytmiczna złożona z sylab krótkich i długich w odpowiednim układzie.

Język polski nie rozróżnia sylab długich i krótkich, a czynnikiem kształtującym stopy metryczne jest akcent.

W polskim wierszu sylabotonicznym stopa metryczna to powtarzająca się cząstka rytmiczna złożona z sylab nieakcentowanych (sylaby nieakcentowanej) i sylaby akcentowanej w odpowiednim układzie.

W polskim sylabotonizmie występują:

• stopy dwusylabowe: trochej i jamb,

• stopy trzysylabowe: amfibrach, anapest, daktyl,

• stopa czterosylabowa: peon III

Obecność stóp metrycznych charakteryzuje jeden z polskich systemów wersyfikacyjnych: sylabotonizm.

Wiersz trocheiczny [czterostopowiec trocheiczny] (Wincenty Pol, Pieśń o ziemi naszej) A czy znasz ty, bracie młody,

' ' ' '

- - - - - - - -

Twoje ziemie, twoje wody?

' ' ' '

- - - - - - - -

Z czego słyną, kędy giną,

' ' ' '

- - - - - - - -

W jakim kraju i dunaju?

' ' ' '

- - - - - - - -

Wiersz amfibrachiczny [czterostopowiec amfibrachiczny] (Adam Mickiewicz, Kołysanka duchów nocnych z III części Dziadów)

Puch czarny, puch miękki pod głowę podłożmy,

' ' ' '

- - - - - - - - - - - -

Śpiewajmy, a cicho - nie trwożmy, nie trwożmy.

' ' ' '

- - - - - - - - - - - -

• jamb

'

- -

• trochej

'

- -

• daktyl

'

- - -

• amfibrach

'

- - -

• anapest

'

- - -

• peon III

'

- - - -

stopa -- najmniejsza rytmiczna cząstka wersu złożona z paru sylab długich i krótkich w metryce antycznej albo z sylaby akcentowanej i jednej, dwóch, trzech sylab nieakcentowanych w wierszu sylabotonicznym.

Podział na stopy wynika wyłącznie z regularnego następstwa w obrębie wersu stałych układów sylab zróżnicowanych pod względem iloczasu lub akcentu, nie zależy natomiast od granic wyrazów (cezura, diereza), zestrojów akcentowych czy działów składniowych. Cała terminologia stopowa wywodzi się z iloczasowego wiersza antycznego, który wytworzył ok. 30 odmian stóp; wiersz sylabotoniczny przyswoił z nich sześć: trochej

, jamb

, daktyl

, amfibrach

, anapest

, peon III

.

Zależnie od liczby stóp wypełniających wers lub człon wersowy rozróżnia się: monopodię -- jednostopowiec, dypodię -- dwustopowicc, trypodię -- trzystopowiec, tetrapodię -- czterostopowiec, pentapodię --

pięciostopowiec, heksapodię -- sześciostopowiec.

Por. hiperkataleksa, kataleksa.

peon III, peon trzeci (< gr. paian = pean, peon) -- czterosylabowa stopa, złożona z dwóch sylab nieakcentowanych, jednej akcentowanej i jednej nieakcentowanej (

). Nazywana też podwójnym

trochejem, gdyż na jej pierwszą sylabę pada zwykle akcent poboczny. Tok peoniczny różni się wyraźnie od trocheicznego tylko wówczas, gdy granice stóp podkreślane są przez granice zestrojów akcentowych. Przykład dwustopowego wiersza peonicznego:

Jak fontanna tak wstawała,

Z tymi swymi warkoczami,

Z tymi swymi półsłówkami,

Co kropliła, odkraplała,

Co dzwoniła, co szeptała...

[C. Norwid Trylog]

trochej (< gr. trochaios = biegnący) -- wierszowa stopa złożona z dwóch sylab: akcentowanej i nieakcentowanej (

). Najpopularniejszym formatem wierszy trocheicznych jest czterostopowiec. Np.: Pod latyńskich żagli cieniem

Myśli moja, płyń z aniołem,

Płyń, jak kiedyś ja płynąłem:

Za wspomnieniem - płyń wspomnieniem.

[C. Norwid Italiam! Italiam!]

Inna nazwa: chorej. Por. diereza.

jamb (< gr. iambos) -- wierszowa stopa złożona z dwóch sylab: nieakcentowanej i akcentowanej (

). Np.

czterostopowy wiersz jambiczny z hiperkataleksą w dwóch pierwszych wersach: ( )

I znowu tupot nóg sołdackich,

i grzmiących ,sotni gwizd kozackich,

gwiaździsty nad Europą but,

i mrowi się ludami wschód.

[W. Sebyła inc. I znowu tupot...]

daktyl (< gr. daktylos = palec) -- wierszowa stopa złożona z trzech sylab: akcentowanej i dwóch nieakcentowanych (

). Np. czterostopowy wiersz daktyliczny z kataleksą w średniówce i w klauzuli: Ręce skrzyżuję. głowę pochylę,

w dawność popłyną myśli i chwile.

jesień wichurą w szyby zapłacze,

dawne stracone znowu zobaczy.

[W. Broniewski Chwile]

anapest (< gr. anapaistos = wybijany w odwrotnym kierunku, odwrócony daktyl) -- wierszowa stopa złożona z trzech sylab: dwóch nieakcentowanych i akcentowanej (

). Np. trzystopowy wiersz anapestyczny z

hiperkataleksą:

( )

W rzece pierze Jagusia pieluszki,

Zimna woda oblewa jej nóżki,

A po liczku łzy cieką, ej! cieką...

[J. Kasprowicz Z chałupy]

Por. cezura.

anapest dwudyszny -- mody

amfibrach (< gr. amphibrachys = z obu stron krótki) -- wierszowa stopa złożona z trzech sylab: nieakcentowanej, akcentowanej i nieakcentowanej (

). Np. czterostopowy wiersz amfibrachiczny z

kataleksą w drugim wersie:

Już lustra dźwięk walca powoli obraca

I świecznik kołując odpływa w głąb sal.

[Cz. Miłosz Walc]

Por. diereza.

cezura (< łac. caesura = odcięcie) -- w wierszu sylabotonicznym przedział międzywyrazowy przecinający stopę; występuje w wierszach, gdzie układy stopowe nie pokrywają się z wyrazowymi, a więc najczęściej w jambie, daktylu i anapeście, które -- w przeciwieństwie do trocheja, amfibracha i peonu III -- nie mają naturalnego dla polszczyzny akcentu paroksytonicznego. Oto cezury (zaznaczone *) w czterostopowym jambie z hiperkataleksą:

( )

z atomów* punktów* włosów* komet

buduję* trudną* nieskończoność

[Z. Herbert Drży i faluje]

Por. diereza.

diereza (< gr. dirairesis = podział) -- w wierszu sylabotonicznym zharmonizowanie działu między stopami z końcem wyrazu; wytwarza wyraziste i monotonne członowanie rytmiczne, szczególnie łatwe do osiągnięcia w trocheju, amfibrachu i peonie III, które mają akcent na przedostatniej sylabie. Np. regularny układ dierez w trzystopowym amfibrachu:

Wesoło żeglujmy, wesoło,

Po życia burzliwym potoku,

Jak orły w gradowym obłoku,

Choć wichry, pioruny wokoło,

Wesoło żeglujmy, wesoło!

[E. Wasilewski Pieśń żeglarzów]

Por. cezura.

hiperkataleksa (< gr. hyper = nad + kataleksis = ostatnia zgłoska, zakończenie) -- w wierszu sylabotonicznym rozszerzenie ostatniej stopy w klauzuli wersu lub przed średniówką o dodatkową sylabę nieakcentowaną; spotykane tylko w stopach zakończonych sylabą akcentowaną: w jambie ( ) i anapeście

( ).

Uważane za modulację rytmu, nie za jego zakłócenie. Przykład czterostopowego, hiperkatalektycznego jambu: ( )

Cmentarne brzozy niby pianki

Skrywają czarny ażur wioski,

Mogiłki leżą jak przesłanki,

Z których już wyciągnięto wnioski.

[J. Iwaszkiewicz Lato 1932]

Por. kataleksa.

kataleksa (< gr. kataleksis = ostatnia zgłoska, zakończenie) -- w wierszu sylabotonicznym skrócenie ostatniej stopy w klauzuli wersu lub przed średniówką o jedną lub dwie sylaby nieakcentowane. Ten ostatni przypadek nazywa się kataleksą podwójną lub dużą. Kataleksę uważa się za modulację rytmu, nie za jego zakłócenie.

Podlegać jej mogą wyłącznie stopy zakończone sylabami nieakcentowanymi, a więc trochej, amfibrach, peon III i daktyl (w tym ostatnim możliwa jest kataleksa podwójna). Umieszczenie w klauzuli pełnej stopy zwie się akataleksą. Przykład trójstopowego trocheja akatalektycznego przeplecionego z katalektycznym: Złoty róg miesiąca

sieje poblask mdły --

lasów wiatr nie trąca,

jakby do snu szły.

[T. Miciński inc. Fioletowe góry...]

Por. hiperkataleksa.

klauzula (< łac. clausula = zamknięcie) -- końcowy odcinek wersu o stałej budowie określanej przez reguły danego systemu wersyfikacyjnego, sygnalizujący granicę wersu jako powtarzalnej wierszowej jednostki.

Wyznacznikami klauzuli, występującymi łącznie lub rozdzielnie, bywają: 1) układ akcentowy -- w zależności od niego rozróżnia sie klauzulę żeńską z akcentem paroksytonicznym, klauzulę męską z akcentem oksytonicznym i klauzulę daktyliczną z akcentem proparoksytonicznym; 2) rymy; 3) dział składniowo-intonacyjny; 4) układ graficzny tekstu. Inna nazwa: spadek rytmiczny.

oksyton (< gr. oksytonos = przenikliwy, o wysokim dźwięku) -- wyraz lub zestrój akcentowy z akcentem na ostatniej sylabie (np. blask, ten blask).

Por. aton, paroksyton, proparoksyton, rym męski.

pantorym (< gr. pantos = w każdym wypadku, całkowicie + rhythmos = rytm, rym) -- utwór wierszowy lub jego fragment, w którym wszystkie lub niemal wszystkie wyrazy rymują się z innymi. Np.: Szedł śnieg. Brał mróz.

Biegł zbieg. W mróz wrósł.

Z ust krew -- as kier.

Znad drzew mgła skier.

[B. Jasieński Słowo o Jakubie Szeli]

paroksyton (< gr. paroksytonos) -- wyraz lub zestrój akcentowy z akcentem na przedostatniej sylabie (np.

równina, przed laty, głos jej).

Por. aton, oksyton, proparoksyton, rym żeński.

paronomazja (< gr. paronomasia) -- zestawienie podobnie brzmiących słów dla znaczeniowego ich porównania, zbliżenia, skontrastowania: służy zarówno efektom humorystycznym, jak poważnym. filozofowie i poeci romantyczni (np. A. Cieszkowski, C. Norwid) traktowali ją jako rodzaj językowej analizy zdolnej ujawnić głębokie i ukryte zależności między zjawiskami świata. Często pojawia się w poezji współczesnej, zwłaszcza w poezji lingwistycznej. Np.:

Buraka burota

[. . . . . . . .]

ach! i flet zaczarowany

w kartofle -- flet

[M. Białoszewski Podłogo błogosław!]

tkliwość dotkliwa jak pożegnanie

[R. Krynicki Do...]