DRUGA WOJNA ŚWIATOWA
Motywy uczestników
• Państwa totalitarne i autorytarne, państwa demokratyczne—odmienne postawy wobec konfliktu. Państwa autorytarne i totalitarne są agresywne, państwa demokratyczne są bierbne, ustępują, postępując wedle zasady, żeby nie dawać przeciwnikom pretekstu do agresji.
• Niemcy. O co chodziło Niemcom? Ideologia narodowego socjalizmu. Geneza –
romantyzm, Volkism.
• Frustracja społeczeństwa niemieckiego po I wojnie światowej. Idee Hitlera: Wielkie Niemcy, Żydzi, rasa, Herrenvolk (rasa panów), Lebensraum (przestrzeń życiowa)poniżenie Niemiec po traktacie wersalskim; gloryfikacja walki i wojny, przeciwstawianie się „bolszewizmowi”, bolszewizm i Żydzi byli utożsamiani skądinąd Żydzi utożsamiani również byli ze światową plutokracją.
• Idee gospodarcze. Autarkia, samowystarczalność, odejście od państwa narodowego i idei wolnego handlu, kształtowanie się idei Grosswirtschaftraum: same Niemcy miały być przemysłowe i rolniczo samowystarczalne na wypadek wojny, dalsze tereny zaś miały być zapleczem rolniczym (pozwalającym na wysoką konsumpcję w czasie pokoju), surowcowym, i terenem kolonizacji dla nadwyżek ludności. Konkretnie, w okresie poprzedzającym wojnę oznaczało to dążenie do gospodarczego podporządkowania sobie Bałkan, zaś gdy już zaczęła się wojna—do podporządkowania sobie Ukrainy (zboże) i Kaukazu (ropa naftowa).
• Idee te były formułowane często post factum, jako uzasadnienie praktycznie prowadzonej polityki gospodarczej, mającej na celu wzrost zatrudnienia, inwestycje, militaryzację. Od gospodarki liberalnej do kierowanej, inwestycje infrastrukturalne (autostrady), po 1936
programy rozbudowy armii i floty, odejście od wolnej wymiany handlowej, kontrola dewiz przez Bank Rzeszy, stosunki gospodarcze z krajami Europy Pd. Wsch. – traktaty bilateralne, handel clearingowy, polityka kursowa, utrzymywanie się ujemnych bilansów handlowych Niemiec, znaczenie siły politycznej dla kształtowania się stosunków handlowych.
• Ogólniej – wizja świata, jako kilka „sfer dobrobytu” (Europejska, amerykańska, Pacyfiku), składających się z uprzemysłowionego centrum i surowcowo-rolniczych obrzeży.
• Na ile można mówić, że gospodarka niemiecka została przekształcona w gospodarkę wojenną?
• Japonia. O co chodziło Japonii? Szybki rozwój gospodarczy od restauracji Meiji, brak surowców, swoisty nacjonalizm, militaryzacja (ale nie faszyzm), ekspansja na kontynencie azjatyckim: Korea 1912, potem Mandżuria i Chiny. Konflikt w Europie był
doskonałą okazją do realizacji tych zamierzeń i ambicji.
• Włochy. O co chodziło Włochom? Rzymska idea Morza Śródziemnego jako Mare Nostrum, a więc dążenia do rozszerzenia wpływów kolonialnych ubrane w ideologię imperialną sięgającą do wzorców rzymskich. Przede wszystkim cele w Afryce Północnej, także na Bałkanach.
• ZSRR . Mieszanina celów defensywnych i ofensywnych. Nieufność wobec Zachodu, poczucie niższości i zagrożenia, a więc dążenie do zabezpieczenia się przed możliwą wojną, a zwłaszcza inwazją niemiecką. Także w sensie geopolitycznym, stąd—gdy już Niemcy zaczęły wojnę—dążenie do umocnienia się w Europie wschodniej (ziemie polskie, kraje bałtyckie, Finlandia) i na Bałkanach (Besarabia). Skłonność do traktowania terenów dawnego imperium rosyjskiego jako w naturalny sposób należnego ZSRR. Żywe idee rewolucyjne—ZSRR jako lider światowej rewolucji, a więc skłonność do wykorzystywania okazji dla rozszerzania wpływów.
• Demokracje zachodnie. Dlaczego tyle bierności i pacyfizmu? Pamięć, jak łatwo poszczególne państwa dały się wciągnąć do I wojny światowej. Francja—wielkie straty demograficzne. Anglia (także i Francja)—kłopoty odbudowy powojennej, problemy Wielkiego Kryzysu, napięcia polityczne. USA—tendencje izolacjonistyczne, brak zainteresowania Europą, brak wiary w Europę.
Konflikty, sytuacje kryzysowe, punkty zwrotne
• IX 1931 Japonia w Mandżurii
• styczeń 1933 Hitler kanclerzem
• militaryzacja Niemiec, stopniowe odchodzenie od traktatu wersalskiego
• III 1935 zagłębie Saary włączone do Niemiec (referendum)
• III 1936 Niemcy wkraczają do Nadrenii
• ZSRR obawia się Niemiec, wstępuje do Ligi Narodów
• X 1935 Włochy napadają na Abisynię, wojna zakończona w maju 1936
• listopad 1936 pakt antykominternowski, XI 37 Włochy
• I 1937 Hitler w Reichstagu oficjalnie zrywa wszystkie umowy traktatu wersalskiego
• listopad 1937, protokół Hossbacha, Hitler mówi o planach w Europie wschodniej i Lebensraum
• III 1938 Anschluss Austrii
• IX-X 1938 Monachium, Niemcy wkraczają do Sudetów
• 24 X Ribbentrop wysuwa żądanie przyłączenia Gdańska do Niemiec
• III 1939 Niemcy finalizują rozbiór Czechosłowacji (15 III Protektorat Czech i Moraw)
• IV 30 Włochy napadają na Albanię
• pakt Ribbentrop-Mołotow: ZSRR zabezpiecza się (na jakiś czas... ) przed Niemcami, zyskuje duże obszary w Europie Wschodniej. Niemcy zapewniają sobie dostawy surowców.
• 1 IX 39 wybuch wojny
Taktyka Hitlera: za każdym razem stawia żądanie, które wewnątrz uzasadnia, że sytuacja bieżąca jest dla Niemców nie do zniesienia. Na zewnątrz natomiast mówi, że to jego jedyne 2
(ostatnie) żądanie. Demokracje zachodnie za każdym razem (aż po zajęcie Czechosłowacji) ustępują w przekonaniu, że udało się im uratować pokój i że udało się Hitlera zatrzymć.
Przebieg działań wojennych
• Wojna z Polską—szybka, i z sukcesem przeprowadzona kampania. 1940-41 „dziwna wojna”—pada Francja (b. słaby opór), IV 1940 Norwegia; V-VI Belgia, Holandia. Wielka Brytania pozostaje samotna i zagrożona. 1941 wojna powietrzna nad Wys. Bryt., nie doprowadziła do inwazji. Stopniowy wzrost zainteresowania USA („arsenał dla demokracji”).
• Atak niemiecki na ZSRR (VI 1941). Dlaczego Niemcy (Hitler) zaatakowały ZSRR? Do pewnego stopnia wbrew generalicji, niechętnej wojnie na dwa fronty. Oprócz motywów ideologicznych (nienawiść do bolszewizmu) zaniepokojenie umocnieniem się ZSRR w Europie Wschodniej i na Bałkanach oraz dążenie do dostępu do zasobów surowcowych (zboże, ropa naftowa). Początkowe powodzenie ofensywy, która jednak zatrzymuje się w grudniu wobec braku przygotowania armii niemieckiej do wojny w warunkach rosyjskich (brak dróg, błoto, potem zima). Spory, czy raczej zdobyć Moskwę (generalicja), czy posuwać się w kierunku Kaukazu (Hitler). Taktyka radziecka—cofanie, ale spalona ziemia i partyzantka.
• 1941 Japonia atakuje USA, USA przystępują do wojny, wypowiadając zarazem wojnę Niemcom. Sojusz angielsko-amerykański: zniszczenie Niemiec priorytetem. Sojusz z ZSRR i jego charakter. Wojna z Japonią toczy się o wyspy na Pacyfiku, w Chinach, także w posiadłościach Imperium Brytyjskiego (Birma, Singapur). 1942 najdalszy zasięg wojsk japońskich na Pacyfiku.
• Land-lease, dostawy amerykańskie kluczowe dla podtrzymania Anglii, ogromne znaczenie dla ZSRR. 1942 wojna podwodna, Niemcy starają się utrudnić zaopatrzenie.
• 1942/1943 bitwa stalingradzka—punkt zwrotny w wojnie na froncie wschodnim, ofensywa radziecka 1943, od tego czasu Armia Czerwona posuwa się na zachód.
Stalingrad jest w ogóle punktem zwrotnym w wojnie. W 1944 roku Armia Czerwona dojdzie do Wisły (a więc odzyska to, co straciła w 1941 r.).
• Afryka. I 1943 sukcesy Aliantów w Afryce Pn., VII 1943 Alianci na Sycylii.
• Otwarcie frontu zachodniego: VI 1944 lądowanie w Normandii, w ciągu paru miesięcy Alianci dochodzą do Paryża.
• 1945 koniec wojny w Europie i Azji (6 VIII Hiroszima)
Europa pod panowaniem niemieckim
• Podział terytorialny: Rzesza, terytoria włączone do Rzeszy, ziemie okupowane.
Sojusznicy Niemiec. Zróżnicowana polityka wobec poszczególnych obszarów (podstawy rasistowskie).
• Okupacja militarna, państwo policyjne, represje. Eksploatacja gospodarcza.
• Zagłada (Holocaust). Podstawy ideologiczne. Program Eutanazja. Einsatzgruppen, mordowanie Rosjan i Żydów. Getta i polityka wobec Żydów, gospodarka gett. W
kierunku ostatecznego rozwiązania: obozy koncentracyjne i obozy zagłady (Sobibór, 3
Bełżec, Chełmno, Treblinka, Brzezinka). Ekonomika obozów, imperium SS, sprzeczności transportowe.
Wojna a gospodarka – uwagi ogólne
• Koszty: środki wojenne, obniżenie poziomu życia, przesunięcia siły roboczej, zniszczenia, straty ludnościowe.
• Korzyści: pozyskanie zasobów surowcowych, przemysłowych, siły roboczej; odnowienie aparatu wytwórczego; wzrost produkcji, wzrost dochodu; czasem polepszenie poziomu życia, postęp techniczny.
• Problemy gospodarki wojennej: jak szybko i jak głęboko można gospodarkę przestawić?
jakimi metodami (finansowymi i administracyjnymi)? jakie są potencjalne możliwości finansowania? z dochodów bieżących (podatki)? inflacja? przyszłych (pożyczki)?
wewnętrznych? zewnętrznych? ciężarów nakładanych na terytoria okupowane? jakie są granice odporności społecznej? jakie są możliwości surowcowe? przemysłowe? na ile można substytuować pracę kapitałem? Ograniczanie możliwości ze względu na konieczność sięgania po możliwie najbardziej zaawansowane technologie wojenne.
Względność przestawienia.
• Technologie wojenne II wojny światowej: wojska pancerne, lotnictwo, radar, mobilność, samochody. Flota, konwoje, flota podwodna. Materiałochłonność wojny.
• Surowce: żelazo, stal, węgiel, metale nieżelazne (pancerze), boksyty (aluminium, lotnictwo), miedź (amunicja), ropa naftowa, kauczuk (transport), drewno. Żywność, produkcja rolnicza, zaopatrzenie armii, poziom życia ludności. Import vs. produkcja wewnętrzna. Hodowla vs. produkcja zbożowa.
• Bilans siły roboczej (mobilizacja), militaryzacja siły roboczej, czas pracy, praca kobiet, robotnicy przymusowi.
• Wojna jako wyścig gospodarczy – która strona jest w stanie wygrać w wyścigu przemysłowym w zakresie produkcji wojennej?
Niemiecka gospodarka wojenna
• Doktryna wojenna, jej konsekwencje gospodarcze. Sytuacja surowcowa i gospodarcza Niemiec. Pamięć I wojny. Różnice w myśleniu Hitlera-polityka i generałów, patrzących z wąskiej, wojskowej perspektywy. Istota idei Blitzkrieg – osiągnąć korzyści albo zastraszeniem (Monachium), albo szybkim działaniami (Polska), korzystając z nagromadzonego potencjału, ale bez głębokiego przekształcania gospodarki. Opozycja generalicji wobec tej doktryny, podporządkowanie sobie armii przez Hitlera, zamiana Ministerstwa w OKW. Załamanie idei Blitzkrieg po 1942 r., początek końca.
Przestawienie Niemiec na pełną gospodarkę wojenną, opory Hitlera.
• Metody koordynacji. Stopniowy wzrost znaczenia metod administracyjnych. Goering,
• planowanie, Todt i Ministerstwo Zaopatrzenia Wojennego, Albert Speer jako szef gospodarki. Spory wewnętrzne: między rodzajami broni, między Wehrmachtem i SS, między strukturami partii i państwa.
• Postęp techniczny—powolny, bo doktryna oparta na Blitzkrieg.
4
• Finansowanie. Gospodarcze wykorzystanie terenów okupowanych. Zdobycze wojenne, konfiskaty (mienie żydowskie), kontrybucje okupacyjne, kontyngenty. Przejmowanie przedsiębiorstw pod zarząd niemiecki Waluty, polityka kursowa, handel zagraniczny, bilanse handlowe, analogie z sytuacją międzywojenną.
• Gospodarka wojenna sprzymierzonych
• Wielka Brytania. Pesymistyczna wizja – wojna będzie długa, totalna. Programy zbrojeniowe końca lat trzydziestych. Konieczność budowy armii lądowej, prawie nieistniejącej. Ograniczenia surowcowe i żywnościowe, zależność Wielkiej Brytanii od innych krajów imperium; oczekiwanie, że kraje imperium będą współuczestniczyć w wysiłku wojennym. Konieczność pożyczek zewnętrznych, w praktyce USA, finansowanie wojny przez przyszłe generacje. Wzrost znaczenia USA w zaopatrzeniu Wielkiej Brytanii.
Zmiany wewnętrzne: odchodzenie od narzędzi finansowych, wzrost narzędzi
administracyjnych; minister skarbu przestaje uczestniczyć w gabinecie wojennym. Wzrost znaczenia gospodarki materiałowej, komitety międzyresortowe, ich skład, problemy i sprzeczności. Efekty polityki gospodarczej: wzrost produkcji zbrojeniowej, wzrost produkcji rolnej. Skutki dla Wielkiej Brytanii: zadłużenie.
• USA. Charakter gospodarki amerykańskiej, jej rozmiary, wyposażenie surowcowe –
kauczuk jedynym surowcem, którego gospodarce amerykańskiej brakowało,
zaawansowanie technologiczne. Niewykorzystane rezerwy, związane z depresją gospodarczą. Stosunek USA do wojny: początkowo izolacjonizm, niechęć opinii do angażowania się w sprawy europejskie, słaby rozwój amerykańskich sił zbrojnych, stopniowe przestawianie się amerykańskiej gospodarki na tory wojenne w związku z brytyjskim wysiłkiem wojennym. Mobilizacja wojskowa a charakter gospodarki amerykańskiej, Wielki Kryzys. Paradoksalne skutki – nie tylko ogromne zwiększenie produkcji, ale i podniesienie poziomu życia i konsumpcji wskutek wzrostu zatrudnienia i dochodów.
• ZSRR. Industrializacja ZSRR była przygotowywaniem się do wojny, zarazem jednak Stalin najwyraźniej uważał, że wojna z Niemcami nastąpi znacznie później. Rola układu Ribbentrop-Mołotow. Słabe przygotowanie do wojny, czystki dowództwa, wątpliwe przygotowanie materiałowe. Seria klęsk po ataku niemieckim w VI 1941, zaczyna się to odwracać dopiero w 1942. Mobilizacja ideologiczna—propaganda patriotyczna w miejsce rewolucyjnej. „Wielka Wojna Ojczyźniana”. Dygresja nt. znaczenia wojny w legitymizacji ZSRR. Ogromny wysiłek produkcyjny, w tym przerzucenie zakładów za Ural. Znaczenie lend-leasu. Technologie wojenne—przykłady T-34 i PPSz. Substytucja kapitału ludźmi w prowadzeniu działań wojennych. Stosunek do czynnika ludzkiego.
Uwagi o postępie technicznym
• Najbardziej zaawansowany w USA. Nowa broń—bomba atomowa. Produkcja masowa.
Logistyka (konwoje).
• Radar, telekomunikacja. (Uwaga o War Room). Szyfry, Enigma.
• Stosunkowo wolny postęp w Niemczech.
• ZSRR—kopiowanie technologii zachodnich, ale i własne pomysły (wykorzystanie więźniów).
5
Polityczne skutki wojny, odbudowa powojenna
• Całkowite rozgromienie Niemiec i Japonii, wyłonienie się świata dwubiegunowego, dalsze wzmocnienie USA. Europa zachodnia w sferze USA, umocnienie ZSRR, Europa Wschodnia w sferze ZSRR – skutki dojścia Armii Czerwonej do Berlina.
• Sytuacja powojenna, odbudowa. Długi brytyjskie, Keynes. Bretton Woods. Plan Marshalla, pomoc Europie. Wzrost roli państwa, rola państwa w odbudowie gospodarczej.
Porównanie skutków obu wojen: nieszczęścia po I, prosperity po II.
Literatura: Cameron, r. 14, Szpak s. 215-229; Powszechna historia r. VIII; Ciepielewski i in. r. XVIII.
6