Krajobrazy Roślinne Północnej Polski

praca przygotowawcza do zajęć terenowych

rok akademicki: 2008/2009

prowadzący: Dr hab. Barbara Sudnik-Wójcikowska, Dr Marcin Szańkowski Wiosna 2009

1

Spis treści

1

Wprowadzenie

4

2

Charakterystyka przyrodnicza północnej Polski

4

3

Kryteria podziału geobotanicznego Polski

5

4

Najważniejsze cechy szaty roślinnej i geomorfologii północnej

Polski

6

4.1

Dział Bałtycki

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6

4.1.1

Pas Równin Przymorskich i Wysoczyzn Przymorskich . .

6

4.1.2

Pas Wielkich Dolin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

5

Holoceńska historia flory i roślinności oraz znaczenie gatunków reliktowych

9

6

Zasięgi ważniejszych gatunków drzew - zmiany w holocenie, aż

do czasów współczesnych

11

7

Zróżnicowanie współczesnych zbiorowisk roślinnych na tle uwa-

runkowań klimatycznych i siedliskowych

12

7.1

Lasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

7.1.1

Olsy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

7.1.2

Grądy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

7.1.3

Łęgi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14

7.1.4

Świetlista dąbrowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

7.1.5

Buczyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

7.1.6

Bory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

8

Murawy kserotermiczne

16

9

Klif

16

10 Wydmy nadmorskie

16

11 Torfowiska (torfotwórcze zbiorowiska roślinne)

17

11.1 Torfowiska wysokie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

11.2 Torfowiska niskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

2

12 Jeziora o różnej trofii (ilość związków odżywczych i bogactwo roślin)

18

12.1 Jeziora lobeliowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18

12.2 Jeziora dystroficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18

12.3 Jeziora eutroficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18

13 Solniska śródlądowe

18

14 Solniska nadmorskie

19

15 Podsumowanie

19

Bibliografia

20

3

1

Wprowadzenie

Poznanie Krajobrazów Roślinnych Północnej Polski wymaga szerokiego spoj-rzenia na wiele zagadnień wpływających na istnienie k onkretnych zbiorowisk roślinnych w danym miejscu i czasie. Analiza wymaga odwołania się do histo-rii kształtowania się całego krajobrazu od czynników klimatycznych, poprzez ukształtowania terenu, stosunki wodne, aż do samej roślinności.

W niniejszej pracy postaram się w sposób syntetyczny przedstawić podstawowe zagadnienia, których poznanie wydaje się warunkiem koniecznym do pełnego uczestnictwa w eksploracji roślinności północy naszego kraju.

2

Charakterystyka przyrodnicza północnej Pol-

ski

Rzeźba północnej Polski ma swoją genezę w okresie zlodowaceń plejstoceńskich kiedy to na przemian, lądolód nasuwał się na terytorium kraju lub rozwijały się procesy peryglacjalne. Sam podział na Polskę północną oraz południową lub Polskę północną i pozostałe terytorium, można przeprowadzić zgodnie z linią maksymalnego zasięgu ostatniego zlodowacenia “Północnopolskiego” trwające-go od 115 do 11 tysięcy lat temu. Ze względu na dominujące znaczenie młodego lądolodu w kształtowaniu się opisywanego obszaru mamy do czynienia z krajobrazem młodoglacjalnym charakteryzującym się wyrazistością form terenu, ostrymi krawędziami oraz różnorodnością. Na obszarach młodoglacjalnych spotyka się wiele form wypukłych związanych z akumulacją lodowcową (oraz fluwioglacjalną), takich jak pagórki moren dennych, wały moren bocznych i czołowych lub formacje piaskowe (sandry, wydmy śródlądowe), a także wiele jezior i jeziorek wypełniających rynny lodowcowe lub zagłębienia powstałe wskutek wytapiania się lodu. Oprócz oczywistego wpływu lądolodu na rzeźbę północy trzeba także zaznaczyć, że terytorium Polski od północy ogranicza Morze Bałtyckie, które także ma duży potencjał rzeźbotwórczy i kształtuje wybrzerze tworząc formy akumulacyjne - plaże oraz erozyjne - klify, podmycia. Z działalnością morza wiąże się również powstawanie mierzei, a zarazem jezior mierzejowych. W przy-padku Polski dodatkowo znaczenie ma fakt, iż największa rzeka przecinająca nasz kraj - Wisła uchodzi do Bałtyku poprzez obszar depresji tworząc deltę.

Patrząc wzdłuż całej linii polskiego wybrzeża zauważa się od razu różnorodność typów wybrzeża, a co za tym idzie różnorodność warunków sprzyjających po-4

wstawaniu odmiennych siedlisk wykorzystywanych przez rośliny.

Równie istotny wpływ na warunki przyrodnicze oprócz czynników geomorfo-loficznych ma klimat. Po pierwsze należy powiedzieć, że Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego, pomiędzy klimatem umiarkowanym oce-anicznym na zachodzie, a klimatem umiarkowanym kontynentalnym na wschodzie. Ze względu na równoleżnikowy układ pasm górskich w Europie największy udział w kształtowaniu klimatu Polski mają masy powietrza płynące z Zachodu oraz w mniejszym stopniu ze wschodu. Z zachodu docierają do nas masy powietrza atlantyckiego oraz z północnego zachodu polarno-morskiego. Po drugie, skupiając się na północnej Polsce nie można zapominać o wspomnianej bliskości morza, które dodatkowo łagodzi klimat, nadając mu znamiona klimatu morskiego.

Podsumowując należy zaznaczyć, że ze względów ukształtowania terenu i warunków wodnych wynikających z działalności lądolodu oraz morza, a także mie-szania się różnych mas powietrza północna Polska może pochwalić się ciekawą i zróżnicowaną szatą roślinną.

3

Kryteria podziału geobotanicznego Polski

Podział geobotaniczny ma za zadanie syntetyczny opis różnorodności florystycz-nej Polski, poprzez podział całego terytorium na mniejsze jednostki łatwe do scharakteryzowania i porównania z innymi. Dzięki wprowadzeniu podziału geobotanicznego możliwe jest precyzyjniejsze zgłębianie tajników poszczególnych regionów oraz efektywne planowanie i zarządzanie gospodarką rolną, czy leśną.

Główne kryteria podziału geobotanicznego uwzględniają przede wszystkim szatę roślinną obszaru oraz bezpośrednio na nią wpływające warunki geomorfologicz-ne, a także klimat. W niektórych przypadkach niezwykle cenne jest odniesienie się do procesu powstawania danego siedliska, dlatego też za kryterium podziału uważa się historię powstawania siedliska i wstępowania roślinności na jego obszar.

Pierwszy polski podział geobotaniczny został stworzony na przełomie XIX i XX

wieku przez Mariana Raciborskiego oraz Wincentego Pola i za kryterium rozróżnienia obszarów obrał przebieg zasięgów drzew oraz krzewów. Podział ten wprowadzał koncepcję działów i krain geobotanicznych, na które został podzie-lony teren kraju. W późniejszych latach Władysław Szafer udoskonalił koncepcję Raciborskiego i Pola, tworząc własny system oparty o naturalne zbiorowiska 5

roślinne występujące na danym obszarze.

Współczesny podział geobotaniczny dzieli świat roślinny na:

Jednostka podziału

Przykład Polski

Państwo roślinne

Holoarktyczne

Obszar

Cyrkumborealny

Prowincja

Środkowoeuropejska niżowo-wyżynna

Dział

Bałtycki; Północny

Poddział

Pas Wielkich Dolin

Kraina

Kraina Mazowiecka

4

Najważniejsze cechy szaty roślinnej i geomor-

fologii północnej Polski

Po nakreśleniu zarysu podziału geobotanicznego Polski można przejść do omó-

wienia poszczególnych jednostek zlokalizowanych w północnej Polsce.

4.1

Dział Bałtycki

Dział Bałtycki jest działem bezpośrednio przylegającym do Morza Bałtyckiego, co za tym idzie charakteryzującym się klimatem o największym procencie pierwiastka morskiego. Jest to miejsce, do którego napływają wilgotne masy powietrza z zachodu i północy oraz tracą część swojej wilgoci na przejściu przez pas wzniesień powstałych przez akumulację lodowcową.

4.1.1

Pas Równin Przymorskich i Wysoczyzn Przymorskich

Pierwszy wydzielony pas geobotaniczny w Dziale Bałtyckim tworzony jest przez 6 krain zdominowanych przez oddziaływanie morzai charakteryzujących się naj-wyraźniejszymi formami terenu.

Kraina Brzeg Bałtyku

Pas o szerokości 2 kilometrów ciągnący się wzdłuż

wybrzeża ograniczony od północy linią wody Morza Bałtyckiego, a od połu-dnia zasięgiem Myrica gale. Krainę tą można jeszcze podzielić na trzy pasy: pas piasków plaży prawie całkowicie pozbiabiony roślinności, pas białych wydm 6

skąpo pokrytych roślinnością oraz pas wydm szarych najbogatszy z trzech wy-mienionych. Szare wydmy porastane są przez trawy (np.: Salix arenaria, Carex arenaria) oraz zauważa się tutaj wstępowanie borów nadmorskich Pineto-Vaccinietum empetrosum oraz miejscowo torfowisk typu atlantyckiego.

Krain Pobrzeże Bałtyku

Kraina znajdująca się pomiędzy Brzegiem Bał-

tyku, a Pojezierzem Pomorskim. Spotkamy tutaj brzeg klifowy będący cha-rakterystycznym siedliskiem Hippophaë rhamnoides; torfowiska wrzosowiskowe wypełniające zagłębienia pradilin przymorskim tworzone są przez rośliny takie jak Ledum palustre, Erica tetralix, Rubus chamaemorus, Vaccinium vitis-idaea, Calluna vulgaris, Eriophorum vaginatum oraz różne gatunki Sphagnum. Wy-twory moreny dennej oraz wzgórza moreny czołowej są porośnięte przez lasy mieszane z charakterystyczną Sorbus intermedia.

Kraina Nizina Szczecińska

Znajduje się w delcie Odry i charakteryzuje się

piaszczystymi wydmami, borami sosnowymi na bielicach obszarami leśnymi takimi jak bogata gatunkowo Puszcza Goleniowska oraz występującymi na obszarach bagiennych między innymi na wyspie Wolin zbiorowiskami typu Alnetum glutinosae, Betuletum pubescentis.

Kraina Żuławy Wisły

Obszar delty Wisły obecnie w dużym stopniu zde-

gradowany przez gospodarkę człowieka. Trzon stanowią tutaj mady wiślane stanowiące podłoże dla zespołów łęgów oraz łąk. Występuje tutaj kilka gatunków sitów oraz między innymi Graphephorum arundinaceum.

Kraina Pojezierze Pomorskie

Jest obszarem o bogatej sieci hydrologicz-

nej oraz zawierający ciąg najwyższych wzniesień wałów moreny czołowej, zatrzymujących wilgość z napływającego morskiego powietrza. Znajdziemy tutaj torfowiska wysokie; lasy mieszane w skład, których wchodzą sosna, klon, lipa, buk, dąb; buczyny pomorskie z porostami epifitycznymi oraz jeziora lobeliowe z takimi gatunkami jak Isoëtes echinospora, Lobelia Dortmanna lub Litorella uniflora.

Kraina Pomorski Południowy Pas Przejściowy

Na południe od wału

moren czołowych, są tu znaczne obszary występowania piasków sandrowych pokrytych borem sosnowym. Klimat tutaj jest mniej wilgotny, ze względu na zjawisko cienia opadowego. Znajdziemy tutaj także jeziora dystroficzne oraz 7

roślinność łąkową. Do osobliwości tej krainy należy światłożądna roślinność kserotermiczna rosnącą w warunkach niewielkiej ilości wody i bardzo dużego nasłonecznienia. Wśród gatunków możemy spotkać przedstawicieli stepowych chociażby Stipa Joannis.

4.1.2

Pas Wielkich Dolin

Klimat Pasa Wielkich Dolin charakteryzuje się wyraźnym wzrostem cech klimatu kontynentalnego wraz z przemieszczaniem się z zachodu na wschód. Obecnie jest to obszar w dużej mierze zmieniony antropologicznie, co wpływa na ubożenie flory, niszczenie siedlisk i uwydatnianie gradientu kontynentalizmu.

Kraina Wielkopolsko-Kujawska

Tworzona przez trzy pradoliny Warszawsko-

Berlińską, Toruńsko-Eberswaldzką i Barycko-Głogowska jest najniższym obszarem w Pasie Wielkich Dolin prezentującym gradient kontynentalizmu w składzie florystycznym poprzez przybywanie roślin klimatu oceanicznego wraz z kiero-waniem się na zachód. W dolinach występują łęgi oraz olsy, a na terenach wyżej położonych bory mieszane lub lasy grabowo-dębowe.

Kranina Mazowiecka

Znajduje się w płaskiej niecce trzeciorzędowej wypeł-

nionej osadami fluwioglacjalnymi, morenowymi. Występują tutaj wydmy śród-lądowe, których najlepszym przykładem są wydmy w Puszczy Kampinoskiej, będącej zarazem najważniejszym kompleksem leśnym krainy. Nie występują tutaj gatunki oceaniczne, a także świerk i buk, dominują bory sosnowe i bory mieszane. Ze względu na piaskowe podłoże także występuje także roślinność zdolna do rozwiajania się na piaskach.

Kraina Podlaska

Klimat krainy ma wyraźne znamiona klimatu kontynental-

nego i jest ostrzejszy od klimatu pozostałych krain Pasa Wielkich Dolin. Z tego też względu możemy spotkać tutaj lasy jodłowe zespołu Abietetum polonicum.

Zespoły leśne tworzą także sosny, świerki, graby, dęby, lipy, jawory i wiązy, nie występuje buk. Poza lasami znajdziemy także torfowiska i łąki. Warto zwró-

cić uwagę na występowanie Lycopodium selago, Aspidium dilatatum, Linnaea borealis oraz Pedicularis sceptrum.

Kraina Polesie Lubelskie

Kraina powstała na bazie akumulacyjnego ma-

teriału morenowego - glin zwałowych i żwirów. Ze względu na stabilne podłoże 8

zatrzymujące wodę wykształciła się tutaj rozbudowania sieć hydrologiczna, liczne obszary torfowiskowe (naturalne stanowiska Betula humilis) oraz wykształcił

się kras powierzchniowy i podziemny.

5

Holoceńska historia flory i roślinności oraz zna-

czenie gatunków reliktowych

Historia roślinności rozpoczęła się w okresie poźnego glacjału, natomiast w holocenie kiedy rozpoczęło się ocieplenie na dobre rozwninęły się w północnej Europie różnogatunkowe obszary leśne.

Okres holocenu rozpoczął się około 10 000 lat p.n.e., bezposrednio po zlodo-waceniu bałtyckim. Niektóre badania wskazują iż może on być jeszcze nieza-kończonym interglacjałem. Umownie przyjmuje się, że dolna granica holocenu przypada na schyłek ostatniego oziębienia stadialnego zwanego Młodszym Dry-asem.

W Młodszym Dryasie nastąpił postój cofającego się lądolodu skandynawskiego na morenach środkowo-szwedzkich , zjawisko to wywarło zasadniczy wpływ na roślinniść całej Europy.

Poszerzył się bezleśny pas tundry, który oparł się od zachodu aż o Sudety.

O zjawisku tym świadczą spotykane na tym terenie relikty roślinności arktycz-nej, m.in. Betula nana, Rubus chamaemorus i Saxifraga nivalis. Łuk Karpat oddzielał od Tundry las subarktyczny z dominacją brzozy na północy i sosny, modrzewia oraz limby na południu.

Północna Polska, a w szczególności całe Pomorze w czasie ostatniego zlodowacenia pokrywal lądolód, dowodem na to są pozostałe do dziś relikty minionych epok do których zaliczamy m.in. światłożądne porosty północne i górskie, m.in.

Gyrophora hyperborea, Sphaenophorus fragilis i inne. Natomiast w zbiornikach zimnej wody i na torfowiskach spotykamy w dalszym ciągu reliktowe rośliny naczyniowe, np. Linnaea borealis, Betula humilis, Primula farinosa, Juniperus nana, Potamogeton alpinus,etc., które dzielimy na dwie grupy:

• Rośliny arktyczne i subarktyczne

• Rośliny górskie

9

Wspomniane wcześniej przykłady roślin reliktowych dają nam przede wszystkim obraz okresu schyłku zlodowacenia, natomiast pozostałości reliktowe swiadczą o tym, że zasadnicze zmiany szaty roślinnej w samym okresie holocenu są nie-zaprzeczalnie związane z kolejnymi okresami formowania się roślinności leśnej.

Wyróżniamy 5 głównych okresów:

1. Okres preborealny (11500 - 10000 lat p.n.e.): dominacja roślinności światłożądnej; ekspansja holoceńskich lasów brzozowych i brzozowo-sosnowych, przy czym na południu zwiększa się udział świerka; brak buka; relikty te-go okresu to: Bupleurum longifolium, Ajuga pyramidalis, Pleurospermum austriacum, Pulsatilla vernalis.

2. Okres borealny (10000 - 9000 lat p.n.e.):pojawiają się pierwsze lasy, któ-

rych skład zawiera sosnę, leszczynę, olszę i wiąz; także pojawia się lipa i dąb, a na północnym-wschodzie świerk; brak buka; siedliska Pomorza sprzyjają pojawianiu się roślin kserotermicznych i kontynentalnych, m.in.

Adenophora liliifolia, Prunus fruticosa, Trifolium lupinaster, Aster amel-lus.

3. Okres atlantycki (9000 - 6000 lat p.n.e.):rozprzestrzeniają się drzewa li-

ściacte takie jak: dąb, wiąz, lipa i jesion; dodatkowo pojawia się buk oraz jodła; reliktem z tych czasów jest kolonia dębu omszonego (Quercus pubescens) w Bielinku nad Odrą. Na obszarach górskich uległa przesunięciu górna granica lasu. Zasięgi świerka łączą się.

4. Okres subborealny (6000 - 2500 lat p.n.e.):wzrost znaczenia świerka, gra-bu, buka i jodły w tworzeniu lasów przy równoczesnym spadku udziału wiązu i lipy.

5. Okres subatlantycki (2500 lat p.n.e. - ):Wykształca się regiel dolny w układzie górskich pięter roślinności; w lasach bukowych pojawiają się subatlan-tyckie gatunki roślin, z zachodu przybywają leśne rośliny górskie, (np.: Luzula silvatica); powstaje dysjunkcja w zasięgu świerka.

10

6

Zasięgi ważniejszych gatunków drzew - zmia-

ny w holocenie, aż do czasów współczesnych

W wyznaczaniu zasięgów występowania roślin w holocenie niezastąpione są badania wydobywanych pyłków oraz tworzone na ich podstawie diagramy pyłkowe.

Na podstawie porównania diagramów pyłkowych oraz obecnych zasięgów mo-

żemy zaobserwować zmiany, które poniżej prezentuję dla wybranych gatunków drzew.

Sosna zwyczajna (Pinus silvestris)

wyraźna dominacja w okresach spadku

temperatury; w okresie preborealnym obszar jej występowania pokrywał dzisiejsze południe Polski; w okresie atlantyckim sosna została wyparta z wielu siedlisk i obecnie dominuje już tylko na piaszczystych glebach sandrowych, później w okresie subborealnym rośnie udział sosny na niżu, obecnie dzięki dużemu zdol-ności przystosowawczej oraz sztucznym nasadzeniom sosna jest bardzo licznym gatunkiem.

Brzoza (Betula sp.)

gatunki swiatłorządne z niskimi wymaganiami glebo-

wo – klimatycznymi, w związku z tym ich okresy dominacji przypada na etapy oziębienia klimatu. Pierwsze lasy brzozowe powstały w okresie preborealnym.

Obecnie brzoza stanowi trwały element szaty roślinnej Pomorza tworząc kompleksy zwane Betuletum pubescentis.

Olcha (Alnus sp.)

w okresie borealnym przmieszczała się w głąb kraju wę-

drując dolinami rzek, rozrastając się wokół licznych zbiorników wodnych. Jej główna ekspansja notowana jest na okres atlantycki, w którym można ją było spotkać praktycznie na terenie całej Polski.

Buk zwyczajny (Fagus silvatica)

na terenie Polski rozprzestrzenił się z ostoi

wschodnio – karpackich dopiero w okresie atlantyckim w postaci zwartych buczyn. Na południowym zachodzie kraju i Pomorzu pojawił się znacznie później.

Zwilgotnienie klimatu umożliwiło bukowi zdominowanie regla dolnego w Karpa-tach, a także zajęcie wyżyn i pomorza. Późniejsze ochłodzenie klimatu wyzna-czyło jego współczesny zasięg, gdzie buk wycofał się na zachód i na południe.

Świerk pospolity (Picea abies)

okres preborealny to pierwsze lasy w Kar-

patach Wschodnich (aż do górnej granicy lasu) na Wołyniu, Podolu i Polesiu, 11

w okresie borealnym zasięg świerka obejmuje cały kraj, zaczyna stanowić głów-ny składnik regla górnego, w okresie atlantycki występowanie dalej się rozszerza osiągając apogeum w okresie subborealnym. Nasze czasy przyniosły redukcję zasięgu świerka oraz powstanie przerwy w jego zasięgu rozdzielonym na część północną i południową.

Dąb (Quercus sp.)

pojawia się na terenie dzisiejszej Północnej Polski w okre-

sie borealnym. Gatunkami występującymi w tym czasie jest Quercus Robur, a później także Quercus Pubescens docierający do granicy Odry. Ekspansja dę-

bu bezszypułkowy (Quercus sessilis) nastapiła znacznie później, obecnie granica północno - wschodnia jego występowania przebiega przez Puszczę Białowieską.

Grab zwyczajny (Carpinus betulus)

początek trwania na ziemiach Pol-

ski jest datowany na wczesny trzeciorzędu, w plejstocenie były okresy znacznego rozwoju graba, ale w holocenie nigdy nie dominował będąc gatunkiem uzupeł-

niającym zespoły leśne. Do dziś grab stanowił głównie tylko domieszkę do lasu dębowego lub sosnowego.

7

Zróżnicowanie współczesnych zbiorowisk ro-

ślinnych na tle uwarunkowań klimatycznych

i siedliskowych

Zróżnicowanie współczesnych zbiorowisk roślinnych na tle uwarunkowań klimatycznych i siedliskowych - krótka charakterystyka roślinności: lasów, muraw kserotermicznych, klifu, wydm nadmorskich, torfowisk i jezior o różnej trofii, wód słonawych, solnisk śródlądowych i solnisk nadmorskich.

Obszar, który zajmuje Polska, pokryty jest wieloma różnymi typami zbiorowisk roślinnych, zależnych od warunków, jakie panują w miejscach ich występowania.

Wśród nich wyróżniane są: zespoły wydm nadmorskich, solniska nadmorskie, solniska śródlądowe, murawy kserotermiczne, klify, jeziora o różnej trofii, torfowiska i lasy.

12

7.1

Lasy

Duże zróżnicowanie zespołów leśnych na terenie Polski wiąże się z warunkami atmosferycznymi na danym terenie, a także z ukształtowaniem samego terenu.

7.1.1

Olsy

Olsy najczęściej rosną na torfowiskach. Wysoki poziom wód gruntowych sprawia, że w olsach generują się chrakterystyczne płaty. Z tych względów lasy te spotyka się najczęściej na niżu, takim jak Polesie. Wyróżnia się dwie grupy olsów –

podmokłe zarośla z wierzbami i bagniska z olszą czarną.

Ols typowy

Alnetum glutinosae tworzony jest głównie przez olszę czarną,

czasem wspomaganą przez jesion, brzozę i świerk. Drzewa rosną wysoko, w zwartym szyku. Runo leśne przypomina mozaikę, z roślinnością leśną na kępach, a bagienną w dolinkach. Wahania poziomu wody gruntowej powodują osadza-nie się namułu i humusu na pniach – w ten sposób powstają suche miejsca, na których rosną mchy.

Zarośla łozowe

Są to bardzo zwrte skupiska wierzb (szarej - Salix cinerea,

uszatej - Salix aurita i pięcipręcikowej - Salix pentandra), kruszyn (pospolita -

Frangula alnus), z rzadka także olsz (czarna - Alnus glutinosa) i brzóz (omszona

- Betula pubescens). Rośliny bagienne, leśne i – tam, gdzie bardziej sucho –

mchy, często w formie epifitów, tworzą leśne runo. Łozy powstają w miejscu szuwarów nad rzekami i na podmokłych łąkach, gdy te zarastają.

Olszyna karpacka

Alnetum incanae rośnie w górach do 900 m n.p.m., zwykle

nad wodą. Głównym składnikiem tego zespołu jest olsza szara (Alnus incana), z rzadka urozmaicana przez inne drzewa (czeremcha - Padus avium, świerk - Picea excelsea i wierzba krucha - Salix fragilis). Podagrycznik pospolity - Aegopo-dium podagraria, tojeść rozesłana - Lysimachia nummularia, jaskier rozłogowy

- Ranunculus repens i inne tworzą runo olszyny.

7.1.2

Grądy

Należą do zespołu Querceto-Carpinetum i są licznie reprezentowane tak w Europie, jak i w Polsce. Te łatwo się przystosowujące wilgotne lasy liściaste składają się z wielu gatunków drzew, np. grabów (pospolity - Carpinus betulus), dębów 13

(szypułkowy - Quercus robur i bezszypułkowy - Quercus sessilis), lip (drobnolistna - Tilia cordata), klonów (zwyczajny - Acer platanoides, jawor - Acer pseudoplatanus i polny - Acer campestre) oraz wiązów (szypułkowy - Ulmus la-evis). Grądy zbudowane są z warstw, stąd obfitość gatunków krzewów (leszczyna pospolita - Corylus avellana, trzmielina brodawkowata - Evonymus verrucosa, wiciokrzew pospolity - Lonicera xylosteum) i runa.

7.1.3

Łęgi

Nanoszone przez zalewającą i podmiękajacą wodę namuły użyźniają gleby łę-

gów.

Łęg olchowo-jesionowy

Na Fraxineto-Alnetum składają się głownie olcha

czarna (Alnetum glutinose) i jesion (wyniosły - Fraxinus excelsior), a także klon zwyczajny - Acer platanoides, grab pospolity - Carpinus betulus, czeremcha

- Padus avium i Ulmus scabra. Runo jest bogate i warstwowe: warstwa najwyższa (pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica, ostrożeń warzywny - Cirsium ole-raceum), warstwa środkowa (świerząbek orzęsiony - Chaerophyllum hirsutum, turzyca rzadkokłosa - Carex remota, niecierpek pospolity - Impatiens noli-tan-gere) i warstwa najniższa (jaskier rozłogowy - Ranunculus repens, śledziennica skrętolistna - Chrysosplenium alternifolium). Tworzą je głównie byliny.

Łęg wiązowy

Ficario-Ulmetum naturalnie występuje w Europie środkowej

i południowo-wschodniej, na żyznych głebach. Niestety, wskutek zniszczeń w Polsce nie ma zbyt wielu takich lasów. Najaczęściej spotyka się tu dęby (szypułko-wy - Quercus robur), jesiony (wyniosły - Fraxinus excelsior) i wiązy (pospolity

- Ulmus campestris i Ulmus effusa). Rośliny zielne, wsród których dominują geofity, takie jak złoć żółta - Gagea lutea i ziarnołap wiosenny - Ficaria verna, tworzą runo tych lasów.

Łęg wierzbowo-topolowy

Saliceto-Populetum tworzą wyrastające ponad in-

ne rośliny wierzby (biała - Salix alba i krucha - Salix fragilis) i topole (czarna

- Populus nigra i biała - Populus alba). Spotyka się tu liczne pnącza – chmiel zwyczjny - Humulus lupulus, Cucubalus baccifer, psiankę słodkogórz - Solanum dulcamara i kielisznik zaroślawy - Calystegia sepium. Na poszycie składają się: wierzba purpurowa - Salix purpurea, wierzba trójpręcikowa - Salix triandra, dereń świdwa - Cornus sanguinea, czeremcha - Padus avium i bez czarny - Sam-14

bucus nigra, a runo obfituje w byliny (np. bylica pospolita - Artemisia vulgaris), jeżyny i zioła (np. Stellaria media).

7.1.4

Świetlista dąbrowa

12. Querceto-Potentilletum albae to jasny las, gdzie swobodnie mogą się rozwijać krzewy (jarząb pospolity - Sorbus aucuparia, grusza pospolita - Pyrus commu-nis, berberys pospolity - Berberis vulgaris) i runo, w którym można znaleźć kserofity (Trifolium alpestre, groszek czerniejący - Lathyrus niger i Ranunculus polyanthemos). W lesie dominuje dąb bezszypułkowy (Quercus sessilis), gdzie-niegdzie rosną też sosny.

7.1.5

Buczyny

Głównym gatunkiem jest tu buk (Fagus silvatica), którego rozłożyste gałęzie blokują dostęp światła do poszycia i runa – stąd ich słaby rozwój. Buczyny rosną na bogatych i wilgotnych glebach. Fagetum boreoatlanticum składa się w zasadzie tylko z jednego gatunku roślin, buku. Nieliczne są świerki, sosny czy klony. Drzewostan ten spotyka się głównie na Pomorzu Zachodnim.

7.1.6

Bory

Wśród borów wyróżnia się: sosnowe, jodłowe, świerkowe i mieszane. Bory wpływają na powstawanie próchnicy i bielicowania gleby. W runie kryje się wile roślin acidofilnych.

Bór sosnowy

Pineto-Vaccinietum myrtilli to niemal całkowicie las sosnowy

(sosna zwyczajna - Pinus silvestris) i mimo swobodnego dostępu światła poszycie i runo rosną słabo i są mało urozmaicone. Licznie występują borówki (Vaccinium myrtillus i brusznica - Vaccinium vitis-idaea), a chrobotki - Cladonia i Cetraria to często spotykane porosty.

Bory mieszane

Pineto-Quercion to jasne lasy, gdzie dominują dęby i sosny.

Występują tu także: lipa drobnolistna - Tilia cordata, brzoza brodawkowata -

Betula verrucosa, topola osika - Populus tremula i inne. Krzewy rosna bujnie w poszyciu, a runo składa się m.in. z borówek - Vaccinium myrtillus oraz orlicy pospolitej - Pteridium aquilinum.

15

Bór bagienny

Pineto-Vaccinietum uliginosi spotykany jest na glebach ubo-

gich i wilgotnych (poziom wód gruntowych nie przekracza 40 cm). Zdarza się, iż występuje w pobliżu lasu sosnowego. Oprócz sosny (sosna zwyczajna - Pinus silvestris), występuje tu także brzoza omszona (Betula pubescens). W zwartym, kępkowatym runie przeważają mchy (torfowce) i krzewinki, w tym modrzewnica (Andromeda polifolia), borówka (Vaccinium uliginosum) i bagno (Ledum palustre).

8

Murawy kserotermiczne

Ten typ roślinny znany jest jako Festuco-Brometea i zalicza się do niego dwa rzę-

dy: Brometalia erecti i Festucetalia valesiacae. Jako rośliny ciepłolubne, zajmują nasłonecznione i suche (przeważnie południowe) zbocza wapienncych lub lesso-wych wzniesień i zagłębień terenu o urozmaiconej rzeźbie. Ich rozwój umożliwia brak konkurencyjnych gatunków, jako że występują na obszarach cechujących się małą amplitudą opadów i gorącym latem - Lubelszczyzna, Wyżyna Małopol-ska, Wołyń Zachodni oraz Śląsk i dolna Wisła oraz Odra (w innych rejonach są to najczęściej wtórne zbiorowiska antropogeniczne. Flora kserotermiczna zdo-minowana jest przez ostnice (włosowata - Stipa capillata i Jana - Stipa Joannis) i kostrzewy (Festuca sulcata, Festuca valesiaca i blada - Festuca pallens). Murawy uzupełniane są przez kolorowe rośliny dwuliścienne, o kształcie kwiatów.

9

Klif

Klif to stromy brzeg morza, podmywany przez fale, a ukształtowany przez do-chodzące do tego morza moreny denne i morenę czołową. Na klifach spotyka się zbiorowiska Salicion arenariae, wktórego skład wchodzą wierzba piaskowa i rokitnik (Hippophaë rhamnoides).

10

Wydmy nadmorskie

Wybrzeża Morza Bałtyckiego opanowane są w głównej mierze przez wydmy piaszczyste. Wydmy „białe” powstają poprzez zatrzymywanie niesionych wia-trem ziaren piasku przez rośliny nadmorskie, takie jak trawy piaskownica zwyczajna - Ammophila arenaria i wydmuchrzyca piaskowa - Elymus arenarius.

Wydmuchrzyca piaskowa i piaskownica zwyczajna (Elymeto-Ammophiletum), 16

które tworzą kompleksy z kocanką piaskową i jasieńcem przybrzeżnym, pełnią dużą rolęw tworzeniu linii brzegowej, a także zaopatrują wydmę w humus (substancje odżywcze)

11

Torfowiska (torfotwórcze zbiorowiska roślin-

ne)

11.1

Torfowiska wysokie

W Polsce występują dwa typy tego ombrofilnego torfowiska: bałtycki i kontynentalny. Woda zasilana jest tu tylko przez opady, dlatego niewiele w niej soli minaralnych. Napotyka się tu (1) zespoły dolinkowe z klasy Scheuchzerio-

-Caricetea fuscae (występują także na torfowiskach niskich), takie jak bagnica torfowa - Scheuchzeria palustris i turzyca bagienna - Carex limosa oraz (2) zespoły kępowe, przez kóre przeplatają się torfowce z grupy Oxycocco-Spha-gnetea, nieznoszące podtopień (np. brunatny - Sphagnum fuscum, Sphagnum medium i czerwonawy - Sphagnum rubellum). Żurawina - Oxycoccus quadri-petalis i modrzewnica zwyczajna - Andromeda polifolia to wzbogacajace ten krajobraz krzewinki z rodziny Ericaceae. Na torfowiskach występują także ro-

śliny, którym zalanie wodą na dłuższy lub krótszy czas nie przeszkadza. Wśród nich można wymienić Caricetum limosae oraz mchy tofowiec spiczastolistny -

Sphagnum cuspidatum i torfowiec kończysty - Sphagnum recurvum.

11.2

Torfowiska niskie

Ten typ torfowisk tworzą spiętrzające się, przepływające przezeń wody. Gdy grubość torfowiska rośnie, poziom wody podnosi się. Spotyka się tu dwie grupy roślin: Scheuchzerio-Caricetea fuscae i Phragmitetea. Scheuchzerio-Caricetea fuscae skupia w sobie roślinność z podłoży: (1) o pH 4-6 z solami mineralnymi, np. Ranunculus flammula, Viola palustris, wierzbownica błotna - Epilobium palustre, wąkrota zwyczajna - Hydrocotyle vulgaris i Veronica scutellata; (2) o pH

6,5-8,2 nasączonych wodami eutroficznymi, np. tłustosz pospolity - Pinguicu-la vulgaris, Orchis latifolia i Campylium stellatum. Phragmitetea to zespoły trzcin i oczeretów, wśród których można wyróznić strzałkę wodną - Sagittaria sagittifolia, Glyceria aquatica i mozgę trzcinowatą - Phalaris arundinacea.

17

12

Jeziora o różnej trofii (ilość związków odżyw-

czych i bogactwo roślin)

12.1

Jeziora lobeliowe

Występują na Pojezierzach Pomorskim i Mazurskim, jako pozostałość pomore-nie czołowej. Te oligotroficzne jeziora polodowcowe chrakteryzują się ubogimi w pokarm wodami i występowaniem gatunków reliktowych, takich jak lobelia jeziorna - Lobelia Dortmanna, Isoëtes echinospora, Isoëtes lacustris i Litorella uniflora. Są to jedne z najstarszych roślin pomorskich.

12.2

Jeziora dystroficzne

Roślinność jezior tego typu jest niezwykle uboga, co spowodowane jest niskim nasyceniem w pokarm wody, brunatnej od związków humusowych. Poza grążelem drobnym - Nuphar pumila i zarastających brzeg zespołów Caricetum limosae, występują tu z rzadka mchy wodne (np. Fontinalis microphylla).

12.3

Jeziora eutroficzne

Dzięki swemu bogactwu w substancje odżywcze, jeziora eutroficzne umożliwiają wzrost wielu gatunków. Poza grupami Potamion eurosibiricum spotyka się tu wiele roślin zachodnich, wśród których można wymienić elismę wodną - Elisma natans i kłoć wiechowatą - Cladium mariscus.

13

Solniska śródlądowe

Obecne tam solanki sprawiają, iż najwięcej solnisk znajduje się w Wielkopolsce i na Kujawach. Spośród 25 gatunków halofilów rosnących w Polsce, występują tu np. Salicornia herbacea, aster solny - Aster tripolium, świbka morska - Triglo-chin maritimum i Puccinellia distans. Solniska można znaleźć także na Wyżynie Małopolskiej, szczególnie w rejonie Nidy – nie tylko wokół źródeł siarczeno-słonych, ale i na tamtejszych łąkach i bagniskach. Stosunkowo niewielka ilość roślin spotykana jest w solniskach na Podkarpaciu.

18

14

Solniska nadmorskie

W wyniki niskiego zasolenia wody i braku pływów, w Bałtyku solniska słabo się rozwijają. Na Pomorzu można spotkać ok. 50 gatunków halofilów, a ich skupiska są pojedyncze ze względu na zmniejszające się w kierunku wschodnim zasolenie morza. Część osiąga wyspę Uznam (Juncus maritimus, Oenanthe Lachenalii itp.) i Kołobrzeg (np. Carex extensa, Obione pedunculata), ale jedynie nieliczne docierają do ujścia Wisły (Plantago maritima czy Odonitetis litoralis).

15

Podsumowanie

Zgodnie z definicją dr Marcina Szańskowskiego krajobraz roślinny to “obraz fragmentu powierzchni ziemi będący wypadkową ukształtowania ziemi, warunków hydrologicznych, klimatu oraz roślinności i flory” , dlatego też w tak, krótkiej pracy niesposób wyczerpać wszystkie zagadnienia związane z krajobrazem roślinnym. Mam jednak nadzieję, że zebrana wiedza teoretyczna pozwala aktywnie uczestniczyć w zajęciach terenowych Krajobrazy Roślinne Północnej Polski i będzie mocną podstawą do zanurzenia się w rzeczywistym obcowaniu z krajobrazem.

19

Literatura

[1] Kornaś J., Medwecka-Kornaś A. 2002. Geografia roślin. PWN, Warszawa

[2] Rąkowski G. i inni. 2005. Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa

[3] Symonides E. 2007. Ochrona przyrody. Wydawnictwo Uniwersystetu War-szawskiego, Warszawa

[4] Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa

[5] Szafer W., Zarzycki K. (red.). 1972. Szata roślinna Polski. T1, T2. PWN, Warszawa

[6] Gibbons B.,Brough P. 1994. Atlas roślin Europy północnej i środkowej.

Multico, Warszawa

[7] Strona www Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej http://www.nfosigw.gov.pl

[8] Strona

www

Europejskiej

Sieci

Ekologicznej

Natura

2000

http://natura2000.mos.gov.pl/

[9] Strona www Lasów Państwowych http://www.lasy.gov.pl/

20