Humphrey Bogart:
●
1899-1957
●
Uważany za najwybitniejszą osobowość aktorską w historii kina.
●
Nie miał wykształcenia aktorskiego, bazował na intuicji i podpatrywaniu zachowań różnych ludzi w rozmaitych okolicznościach.
●
Był jedną z największych legend XX wieku.
●
Choć nie był przystojny i miał wadę wymowy, stał się bohaterem Hollywood.
●
Sam Spade, Rick Blaine, Charlie Allnut, Kapitan Queeg - oto niezapomniane role Humphreya Bogarta - najsłynniejszego twardziela lat 40.
●
Stworzył niedościgły wzór postaci prywatnego detektywa w tzw. czarnej serii z lat 40-tych, dając jej, wspólnie z Johnem Hustonem, początek filmem Sokół maltański
(1941).
●
Nie tylko nie był amantem, ale także bardzo długo nie grywał bohaterów pozytywnych ani zwycięskich.
●
W jego osobowości zawierała się immanentna klęska.
●
Kiedy Humphrey Bogart pojawiał się na ekranie, jego sprawa była z góry przegrana.
A jednak walczył do końca, by pokonać przynajmniej własną słabość.
●
W życiu prywatnym cechowała go prawość, odwaga cywilna, potrzeba konsekwentnej obrony swych przekonań.
●
Splot owych uwarunkowań sprawił, że Bogart jeszcze za życia otaczany był kultem, który po śmierci aktora przerodził się w mit.
●
2 stycznia 1922 zadebiutował jako aktor w teatralnym melodramacie Johna Coltona i D. H. Andrewsa Drifling.
●
W roku następnym otrzymywał już duże role
●
W 1925 doczekał się entuzjastycznych recenzji, w których porównywano go do Rudolfa Valentino, sławiono jego urodę, romantyczny wdzięk, elegancję, kurtuazję wobec kobiet.
●
Wkrótce po wprowadzeniu do filmu dźwięku producenci zaczęli szukać nowych gwiazd. W orbicie ich zainteresowań znalazł się m.in. Bogart, który wspólnie ze Spencerem Tracy zadebiutował w przygodowej komedii Johna Forda Up the River
(1930).
●
W ciągu niespełna dwu lat otrzymał sześć ról.
●
W Zdobywcy serc Irvinga Cummingsa i Bad Sister Hobarta Henleya grał amantów-intrygantów, w Podniebnym romansie Alferda Santella - lotnika, w Faworycie
maharadży Raoula Walsha - marynarza, w A Holy Terror Cummingsa - ranchera.
●
Jego nazwisko pojawiało się w czołówkach na trzecim - czwartym miejscu. Ale szefowie wytwórni Fox szybko zorientowali się, że nie zrobią z Bogarta drugiego Ciarka Gable'a i nie przedłużyli kontraktu.
●
Wszechwładny boss Columbii, Harry Cohn, dał mu tylko jedną rolę, w Love Affair
Thorntona Freelanda, po czym orzekł: Niech pan wraca na Broadway i nie rusza się stamtąd. Nie ma w panu ani jednego elementu fotogenicznego.
Bogartowi udało się jeszcze zagrać gangsterów w dwu filmach Mervyna LeRoya u braci Warner (dziesiąty i szósty w czołówce), po czym, kompletnie zniechęcony, posłuchał rady Cohna.
●
Lata 1932-1934 były najtrudniejszym okresem w jego życiu. W tym czasie wystąpił
tylko w jednym filmie, akurat realizowanym w Nowym Jorku Midnight Chestera Erskine'a - znowu jako gangster.
●
W pięcioleciu 1936-1940 Bogart wystąpił w 29 filmach, w tym 16-krotnie jako gangster lub bandyta. Żadna z pięciu ról głównych nie przyniosła mu sukcesu.
●
Bohaterowie pozytywni nie pasowali do niego
●
Najlepszym obrazem z udziałem Bogarta jest w tym okresie bez wątpienia gangsterski dramat Raoula Walsha Burzliwe lata dwudzieste. Charakteryzuje się intrygującą i logiczną akcją, wyraziście zarysowanym tłem społecznym (rozczarowanie powojenne, prohibicja, kryzys gospodarczy), pogłębionymi sylwetkami bohaterów, ale także zbliżonym do bogartowskiego aktorstwem Jamesa Cagneya w głównej roli.
●
Ostatnią postacią stworzoną przez Bogarta w 1940 r. był kolejny gangster, Roy Earle, w sensacyjnym dramacie Raoula Walsha High Sierra:
●
Odbity przez wspólników z więzienia dla wzięcia udziału we włamaniu do luksusowego hotelu, opracowuje plan, uczestniczy w całym przedsięwzięciu, po jego fiasku ucieka. Wpada w pułapkę zastawioną przez policję i ginie.
●
Jest kreaturą, zdeklarowanym bandytą, nie waha się przed wykorzystaniem naiwności uroczej dziewczyny dla realizacji swych celów.
●
Tymczasem publiczność opowiada się po jego stronie, życzy mu powodzenia i szczerze żałuje, że musiał zginąć.
●
Graniczy to ze zbiorowym fenomenem i odtąd będzie się regularnie powtarzać.
●
High Sierra robi z Bogarta wielką gwiazdę; odtąd jego nazwisko będzie w czołówce zawsze na pierwszym miejscu.
●
Nawet jeżeli Bogart wcieli się na ekranie w kanalię ( Skarb Sierra Madre) czy bezwzględnego gangstera ( Godziny rozpaczy) - sympatia i zrozumienie widowni nie opuszcza go.
●
W postaciach Duke'a Mantee i Roya Earle'a nie ma jeszcze samoświadomości; grając Duke'a Bogart nawet jakby specjalnie podkreśla, że sprawy tego typu zupełnie go nie interesują. Jest natomiast pewna fatalność, zaznaczona także w sylwetce Martina ze
Ślepego zaułka: ci trzej gangsterzy mają przeczucie swego nędznego końca, można nawet zaryzykować twierdzenie, że prowokują los. Jak gdyby profesji gangstera było przypisane przerwanie jej przez kulę, najczęściej policyjną.
●
W 1941 r. Bogart otrzymuje wreszcie rolę człowieka mającego świadomość swej klęski, żyjącego z nią na co dzień. Lub inaczej: nadaje taki rys swemu bohaterowi. Jest nim prywatny detektyw Sam Spade w Sokole maltańskim Johna Hustona.
●
Ów dramat kryminalny otwiera nowy rozdział w historii gatunku, zapoczątkowując tzw. czarną serię. Jak wiadomo, wyróżnik artystyczny gatunku kryminalnego stanowi opis procesu rozwiązywania zagadki: kto zabił? kto ukradł?
●
Rewolucyjność czarnej serii wobec poprzednich dokonań polega na wprowadzeniu trzech zasadniczych zmian:
1.
Dotychczasową dominantę kompozycyjną - zagadkę- zastępuje nowa: postać bohatera, detektywa lub policjanta prowadzącego śledztwo. Jego metody działania i jego wewnętrzne przeżycia stają się ważniejsze od rozwiązania tajemnicy.
2.
Tradycyjna narracja zapewniała odbiorcy niezależność od bohatera; w oparciu o przesłanki, z których można było zbudować logiczny wywód, widz miał możność prowadzenia śledztwa na własną rękę. Nowy typ narracji w pełni uzależnia go od bohatera: odbiorca jest biernym świadkiem odkrywania coraz to nowych tropów,
często mylących i ani przez moment nie przewyższa detektywa wiedzą.
3.
Czarnej serii zawdzięczamy nowy typ bohatera: obraca się on w środowisku przestępczym, musi więc posługiwać się jego metodami - nie tylko dla odniesienia sukcesu, ale także by ocalić własne życie.
●
Bohater Sokoła Maltańskiego Sam Spade jest zdecydowany, bezwzględny, cyniczny, oszukujący gangsterów i wodzący za nos policję, nie może pozwolić sobie nawet na chwilę słabości, prawdziwe uczucia kryje pod maską. A przy tym lekceważy rozmaite normy i formy obyczajowe, zaczyna dzień od szklaneczki whisky, wczesnym popołudniem idzie do łóżka z klientką, romansuje także z żoną wspólnika. Nie do końca jasne są motywy uporu, z jakim walczy o rozwiązanie zagadki. Wymierza sprawiedliwość - tak, ale też eliminuje tych, którzy mogą stanowić dlań bezpośrednie zagrożenie, zarabia na chleb, wypełnia swoją wewnętrzną potrzebę działania, utwierdza się w poczuciu własnej tożsamości
●
Rolą Sama Spade'a Bogart stworzył pierwszą w kinie amerykańskim postać autentycznego losera - człowieka zawsze skazanego na klęskę, noszącego ją w sobie i mającego świadomość tego. W żadnym z jego dotychczasowych bohaterów nie była tak wyeksponowana inteligencja, przenikliwość, zdolność do precyzyjnego myślenia, znakomita pamięć i umiejętność kojarzenia faktów, intuicja, znajomość psychiki ludzkiej i własnej, wreszcie pewien dystans do siebie. Ale losera nie można zagrać przekonywująco, trzeba nim być.
●
Dokonujące się w ostatnich latach w osobowości Bogarta przemiany sprawiły, iż jego twarz pokryła się piętnem goryczy i głębokiej samowiedzy, jak gdyby wyrażała przeświadczenie, że życie pozbawione jest sensu, niemniej człowiek ma obowiązek wobec samego siebie przeżyć je godnie, dorosnąć do własnego wyobrażenia o sobie, że nie zwycięstwa mają znaczenie, ale walka z własną słabością. Wówczas nie było to może tak oczywiste; dziś zdaje się nie podlegać dyskusji, że tak, jak w twarzy Grety Garbo zawierała się idea uduchowienia, boskości, tak twarz Bogarta wyrażała właśnie sformułowane później idee tragicznego heroizmu.
●
Dzięki swej osobowości Bogart mógł teraz stworzyć długi szereg postaci loserów; jego talentowi zawdzięczamy, że powstała galeria bogata i zróżnicowana.
●
Inny był w The Big Shot Lewisa Seilera (1942) jako dawny gangster powracający do tej profesji, a potem podejmujący tragicznie zakończoną ucieczkę z więzienia; śmiertelnie ranny, zaciąga się ostatnim papierosem i mamrocze do prokuratora, który go poczęstował: Ciągle pali pan to samo świństwo? .
●
Inny w Across the Pacific Hustona (1942), gdzie - usunięty karnie z armii -
zostaje tajnym agentem i zmywa plamy na honorze.
●
Jeszcze inny w najgłośniejszym swym filmie - Casablance Michaela Curtiza.
Gra tu Ricka Blaine'a, Amerykanina osiadłego w Maroku, właściciela eleganckiego lokalu w Casablance, stanowiącej punkt etapowy dla uchodźców francuskich w drodze do Lizbony i dalej - do Stanów. Pewnego dnia przybywa ukochana Ricka, Ilsa, która przed kilku laty opuściła go w tajemniczych okolicznościach; po jej utracie wplątał się w pomoc Etiopczykom, broniącym się przed inwazją włoską, potem walczył po stronie republikanów w Hiszpanii, aż znalazł się w Afryce; kocha Ilsę nadal. Ona jest żoną wybitnego bojownika ruchu oporu i nie może od niego odejść. Rick ma dwie wizy portugalskie, jest panem sytuacji. Wybiera rozwiązanie najtrudniejsze: oddaje wizy Ilsie i jej mężowi. Jest to zarazem jedyne wyjście do przyjęcia przez człowieka, który chce patrzeć w swoją twarz bez poczucia klęski.
Casablanca była w filmografii Bogarta pierwszą pozycją romantyczną i bohaterską; jej finał sprawiał wrażenie cokolwiek naciąganego dla efektu (Rick zabija dowódcę niemieckiej policji). Jednak alianci wkroczyli do Maroka na dwa miesiące przed premierą, a w jej trakcie odbywała się Casablance konferencja między Rooseveltem i Churchillem Film odniósł nieprawdopodobny sukces. Otrzymał osiem nominacji do Oskara (w tym dla Bogarta), zwyciężył w trzech kategoriach: najlepszy film, reżyseria i scenariusz. Przeszedł do historii kina jako utwór-legenda, który widzowie oglądają po kilkanaście razy, głośno recytują dialogi wspólnie z bohaterami i zapalają papierosa razem z Rickiem, jako utwór-mit, otaczany autentycznym kultem.
●
Casablanca zapoczątkowała również kult Bogarta. Dzięki tej roli dostał się do grona dziesięciu najbardziej kasowych aktorów USA i pozostał w nim przez siedem lat, awansując nawet na piąte miejsce.
●
Mimo zakodowanych w Casablance oczywistych pierwiastków mitotwórczych zaskakuje to - tym silniej, że w postaci Ricka samotność bohaterów Bogarta osiągnęła bodaj swój szczytowy punkt (wrażenie tego nie zaciera perspektywa przyjaźni z dowódcą żandarmów francuskich). Pokonanie własnej słabości oznacza zarazem rezygnację z wielkiego uczucia; zwycięstwo w jednej płaszczyźnie jest nierozerwalnie związane z klęską w innej. Kult Bogarta dowodzi zatem pewnych zmian w świadomości społecznej, przesunięć w hierarchii wartości powszechnie akceptowanych
●
Podobnie jak w latach 30-tych filmy Bogarta stanowiły reakcję na współczesne niepokoje, tak teraz czeka go seria obrazów wojennych.
●
W Konwoju Lloyda Bacona dowodzi okrętem transportującym sprzęt do Murmańska
●
W Saharze Zoltana Kordy dowodzi czołgiem na froncie północno-afrykańskim,
●
W Drodze do Marsylii Curtiza jest francuskim dziennikarzem, więźniem z kolonii zamorskich, który na wiadomość o wybuchu wojny inicjuje ucieczkę, by walczyć przeciw Niemcom.
●
I znowu ekranowy wizerunek Bogarta koresponduje z jego postawą osobistą: aktor odwiedza alianckie obozy w Afryce i Włoszech, dodaje bojowego ducha żołnierzom.
●
Po wojnie kreowane przez Bogarta postacie ujawniają teraz nowe, zaskakujące rysy, Są nadal loserami, ale innego wymiaru nabiera ich samotność, która coraz częściej okazuje się możliwa do przezwyciężenia:
●
W Wielkim śnie Hawksa (1946) - według powieści Raymonda Chandlera
- Bogart kontynuuje rolę prywatnego detektywa. Jego Philip Marlowe jest zmęczony, zgorzkniały, narażony na ciosy ze strony przestępców i policji, w pewien sposób wypalony wewnętrznie - a przecież między nim i Vivian Ruthledge (L. Bacall) rodzi się coś więcej niż przymierze implikowane potrzebą rozwikłania sprawy kryminalnej. Podobnie dzieje się w Key Largo
Hustona (1948).
●
W Mrocznym przejściu Dolmera Davesa (1947) Bogart gra niewinnego człowieka, skazanego na śmierć za zabicie żony. Po ucieczce z więzienia spotyka kobietę, która wierzy mu, pomaga, ukrywa, a kiedy ostatecznie wygasają nadzieje na zdobycie dowodu niewinności, towarzyszy mu w dalszej, pozbawionej iluzji, wędrówce.
●
Kreowani przez Bogarta outsiderzy są teraz niemal z reguły ludźmi wykształconymi i wrażliwymi, niezależnie od wykonywanego zawodu:
●
redaktor ( Ostatni termin)
●
reżyser filmowy ( Bosonoga Contessa Mankiewicza)
adwokat ( Pukać do każdych drzwi Nicholasa Raya)
●
businessman ( Sabrina)
●
prokurator ( The Enforcer Bretaigne Windusta)
●
rzekomy pastor ( The Left Hand of God Edwarda Dmytryka)
●
kapitan statku ( Bunt na Caine Dmytryka)
●
ex-oficer U. S. Army ( Key Largo)
●
Wykształcenie i wrażliwość są w wypadku ról Bogarta - przepojonych wszak piętnem jego osobowości - równoznaczne z wysokim stopniem samoświadomości bohaterów, one także implikują skłonność do ponoszenia odpowiedzialności za losy innych.
●
W bohaterach tych filmów Bogarta istnieje pierwiastek syzyfowy: podejmują uparty trud, choć nie mają szans na ostateczne powodzenie
●
Istnieje pojęcie człowieka bogartowskiego (The Bogartian Man), bazujące na jego rolach od 1941 r.:
●
samotnik
●
profesjonalista w swojej dziedzinie
●
człowiek o podejrzanej moralności, ale nie poddający się złu
●
pełen ludzkich słabości, ale nie poddający się słabości wewnętrznej,
●
posiadający własny kodeks honorowy
●
stający w obronie słabszych.
●
Z ostatnim okresem twórczości wiążą się najwybitniejsze osiągnięcia artystyczne Bogarta. Wspaniała rola opętanego przez chciwość poszukiwacza złota w Skarbie
Sierra Madre ujawniła jego ogromne możliwości dramatyczne, powtórzone następnie w Key Largo, Ostatnim terminie, Buncie na Caine czy Bosonogiej Contessie.