Zasada → jest najczęściej kojarzona z prawidłowością mającą miejsce w określonej
sytuacji. Występuje jako sposób osiągania czegoś i stanowi o tym sposobie.
Od zasad odróżnialne są reguły, które nakazują określone działanie. Można więc
stwierdzić, że ZASADY ORZEKAJĄ, a REGUŁY NAKAZUJĄ określone
postępowanie i zachowanie.
W literaturze występują różne klasyfikacje zasad etycznych. Przykład → tzw.
generalia etyki sformułowane przez Feliksa Koniecznego. Wyróżnił 7 podstawowych
zasad:
● sumienność
● sprawiedliwość
● odpowiedzialność
● bezinteresowność
● obowiązkowość
● punktualność (stosunek do czasu) i pracowitość (stosunek do pracy).
Z kolei Tadeusz Kotarbiński wyróżnił 4 grupy zasad prakseologicznych (prakseologia
to nauka o sprawnym działaniu):
● zasady konstrukcji
● zasady dekonstrukcji
● zasady konserwacji
● zasady profilaktyki (zapobiegawcze)
Podstawowe zasady etyczne:
● etyczna zasada sprawiedliwości
● etyczna zasada umiaru (proporcjonalności)
● etyczna zasada słuszności
● etyczna zasada praworządności (autonomii).
Etyczna zasada sprawiedliwości → działanie ludzi jest oceniane w ten sposób, że za
dobre czyny otrzymuje się nagrody, za złe zaś kary. Zasada ta obejmuje regułę
równości, proporcjonalności i wzajemności, które tworzą tzw. złotą regułę.
Sprawiedliwość przyjmowana jest jako podstawowa zasada funkcjonowania świata
relacji między ludźmi, aby silny nie krzywdził słabszego, co oznacza dawanie
każdemu, co się jemu należy.
Honor, odwaga i siła fizyczna były wiodącymi wartościami budującymi
sprawiedliwość w epoce starożytnej, a zaprzeczenie tych zalet uważano za wady. Z
kolei tradycja demokracji ateńskiej określiła następujące cnoty: odwaga, przyjaźń,
sprawiedliwość (zastępuje siłę fizyczną), umiarkowanie (zastępuje chytrość i honor),
mądrość (zastępuje spryt).
Etyczna zasada umiaru (proporcjonalności) → działanie jest etyczne, jeżeli
zachowuje złoty środek między jednostronnością nadmiaru czegoś i niedostatku
czegoś innego, jest działaniem optymalnym i powoduje równowagę. Zasada ta
obejmuje regułę optymalności, rozwagi i dwoistości, co można wyrazić np. jako ani
mało ani dużo, a w sam raz. Z zasady tej wynika reguła optymalności, czyli ani
maksimum, ani minimum, ale tzw. złoty środek. W umiarkowanym postępowaniu
należy upatrywać cnót i zalet, a wszelki nadmiar, jak i niedostatek są wadami.
Cnotą ważną u Arystotelesa jest męstwo, która należy się ludziom dzielnym etycznie.
Definiuje on męstwo jako złoty środek pomiędzy zuchwałością (zarozumiałością i
pychą) a lękliwością (strachem, bojaźnią i służalczością).
Etyczna zasada słuszności → działanie jest etyczne, jeżeli jest racjonalne, zgodne z
prawami (bożymi, natury i naturalnymi), powoduje dawanie każdemu, co się jemu
według jego (dobrej lub złej) aktywności należy. Zasada ta obejmuje regułę
aktywności, zgodności i racjonalności, co można wyrazić np. jako praca miernikiem
wartości człowieka, czyń sobie ziemię poddaną, módl się i pracuj.
Według Cycerona słuszność jest tym, co wybiera i postanawia rozum zgodnie z
prawem natury, co pozwala odróżniać dobro od zła. Słuszność nakazuje, co należy
czynić i zakazuje tego, czego czynić nie należy, pozwala dążyć do dobra i osiągać
dobro, pozwala postępować etycznie i moralnie w działaniu.
W pojmowaniu słuszności ważne jest rozróżnienie 3 rodzajów nakazów i zakazów
związanych z takimi prawami jak:
- prawo natury opierające się na sprawiedliwości
- prawo naturalne opierające się na słuszności
- prawo stanowione wyrażające wszystkie nakazy i zakazy zatwierdzone na piśmie.
Etyczna zasada praworządności (autonomii) → działanie jest etyczne, jeżeli jest
zgodne z taką wolą człowieka i prawem powszechnym, z którym identyfikuje się
każdy, a powoduje dawanie każdemu, co byśmy chcieli, aby się należało, było
dawaniem uczciwym i powszechnie aprobowanym. Z zasady tej wynika nakaz
moralny indywidualnej wolności, ograniczonej wolnością innych i wolnością
powszechną, czyli nakaz godności ludzkiej. Nakaz ten służy współżyciu ludzi i
doskonaleniu życia indywidualnego, uznaniu ich równości, optymalizowaniu i
racjonalizowaniu decyzji i działań, szanuje wolność i pozwala poszerzać jej zakres.
Zasada ta obejmuje regułę uczciwości, prawości i tolerancji, co można wyrazić np.
jako czyń to, co chciałbyś, aby i tobie czyniono i było to ogólnie obowiązującym
prawem, aby tak jak ty, wszyscy czynili, postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki
której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem. Podejmujący
wybór i działanie wolny i szanujący wolność człowiek, powinien kierować się 3
podstawowymi wartościami:
- wolność (przynależna wszystkim ludziom),
- praworządność (zależności wszystkich od wspólnie ustanowionego prawa)
- równość (wszystkich wobec prawa).