Wykład 6. Stres i radzenie sobie w sytuacjach trudnych Emocje i motywacje Dr Mariusz Zięba, SWPS Co to jest stres? Stres psychologiczny to złożona reakcja emocjonalno- behawioralna, która pojawia się wtedy, gdy wymagania sytuacji (środowiska) przewyższają możliwości poradzenia sobie z nimi przez człowieka. Stres obejmuje szereg zjawisk: stres fizyczny wynikający z przeciążenia organizmu narażonego na takie bodzce jak hałas czy praca w pośpiechu stres incydentalny reakcja na konkretne zdarzenie będące zródłem stresu, zwykle o charakterze zagrożenia stres organizacyjny związany z obecnością czynników specyficznych dla środowiska pracy stres chroniczny będący konsekwencją długotrwałego przeciążenia organizmu stres traumatyczny pojawiający się w sytuacjach bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia osoby Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 2 Czynniki stresowe Wśród czynników stresu można wyróżnić: dramatyczne zdarzenia (zwykle obejmujące całe grupy), czyli różnego rodzaju katastrofy, wiążące się z bezpośrednim zagrożeniem życia lub zdrowia jednostki charakteryzują się przeżywaniem ekstremalnie silnych emocji negatywnych, przeciążeniem systemu samoobrony psychologicznej i neurofizjologicznej oraz specyficznymi konsekwencjami reakcji pourazowej, w tym zespołu stresu pourazowego PTSD poważne wyzwania i zagrożenia, często o charakterze krytycznych wydarzeń życiowych dotyczą one spraw o ważnym znaczeniu dla celów życiowych jednostki i zakłócają jej funkcjonowanie w otoczeniu w na tyle radykalny sposób, że wymagają prowadzenia względnie istotnych i trwałych zmian w mechanizmach przystosowania jednostki drobne, codzienne utrapienia Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 3 1 Transakcyjna teoria stresu (Lazarus i Folkman) Stres psychologiczny zmiany występujące w psychologicznych mechanizmach regulacyjnych i czynnościach pod wpływem różnego rodzaju trudnych sytuacji. Stres to określona relacja między osobą, a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jego zasoby i zagrażająca jego dobrostanowi (Lazarus i Folkman, 1984). Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 4 Ocena sytuacji stresowej To, czy dana sytuacja (zdarzenie) stanie się zródłem stresu, oraz poziom i intensywność reakcji stresowej, zależy od wyniku subiektywnej oceny sytuacji stresowej: ocena pierwotna ocena stawki wchodzącej w grę w danej sytuacji, tzn. tego, czy zdarzenie jest ważne dla jednostki, jej dobrostanu oraz możliwości realizacji celów, oraz czy zdarzenie to jest sprzyjające (pozytywne), czy niesprzyjające (stresujące). Jeśli w wyniku oceny pierwotnej relacja łącząca jednostkę z otoczeniem zostanie uznana za stresującą, uruchamia się: ocena wtórna w której człowiek analizuje możliwości poradzenia sobie z sytuacją będącą zródłem stresu. Ocenie poddane zostają zasoby, jaki dysponuje jednostka i ich adekwatność w danej sytuacji. Wszystkie poziomy oceny są ze sobą powiązane i wpływają na siebie. Na jej przebieg i rezultat oprócz cech osoby oraz zdarzenia wpływa też wiele czynników kontekstowych i sytuacyjnych Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 5 Teoria zachowania zasobów (S.E. Hobfoll) Stres w ujęciu teorii Hobfolla Założenia teorii zachowania zasobów (COR): Ludzie dążą do uzyskania, utrzymania i ochrony tego, co jest dla nich cenne. Ludzie starają się dbać o to, co jest dla nich cenne Stres pojawia się, gdy: istnieje grozba utraty zasobów dochodzi do faktycznej utraty zasobów zainwestowanie znacznej ilości zasobów jednostki nie przynosi oczekiwanego zysku Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 6 2 Teoria zachowania zasobów (S.E. Hobfoll) Typologia zasobów Kategorie zasobów: Zasoby materialne obiekty fizyczne (dom, samochód) mające bezpośredni związek z przetrwaniem, ale też mające znaczenie dla samooceny (np. brylanty) Zasoby osobiste umiejętności oraz cechy osobowości Zasoby stanu obejmują zdrowie, zatrudnienie, pozycję społeczną, staż pracy, małżeństwo. Zasoby te dają dostęp do puli innych zasobów. Zasoby energii pieniądze, wiarygodność kredytowa i wiedza. Zasoby te można inwestować lub gromadzić oraz wymieniać na zasoby z pozostałych 3 kategorii. Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 7 Teoria zachowania zasobów (S.E. Hobfoll) Spirale zasobów i powiązania Zasady działania zasobów na przestrzeni czasu: Osoby dysponujące większymi zasobami są mniej narażone na ich utratę i mają większe szanse na uzyskanie zysku (przyrost zasobów) Osoby pozbawione zasobów są bardziej narażone na skrajne konsekwencje straty Niedostatek zasobów sprawia też, że strata początkowa pociąga za sobą kolejne Ludzie posiadający zasoby są bardziej zdolni do osiągania zysków Ludzie pozbawieni zasobów są skłonni przyjmować postawę defensywną i chronić to, co posiadają. Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 8 Reakcje na stres POZIOM REAKCJI EMOCJE ekscytacja, podniecenie WYZWANIE niepokój, nadzieja lęk ZAGROŻENIE strach irytacja depresja STRATA smutek, rozpacz poczucie winy Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 9 3 Symptomy stresu incydentalnego Symptomy (objawy) stresu incydentalnego to: Symptomy fizjologiczne zmiany w funkcjonowaniu organizmu związane z jego pobudzeniem do działania (walki lub ucieczki) Symptomy emocjonalno-behawioralne silna reakcja emocjonalna powodująca mobilizację rezerw ustrojowych (opóznienie zmęczenia fizycznego oraz zmniejszenie odczuwania bólu jako rezultat działania emocji). Symptomy poznawcze stres wpływa na procesy poznawcze w ten sposób, że obniża sprawność myślenia i zdolność uczenia się. Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 10 Symptomy stresu incydentalnego Symptomy fizjologiczne stresu incydentalnego to: Zwiększona aktywność bioelektryczna mózgu (możliwość rejestracji za pomocą EEG) Zwiększony poziom pobudzenia obwodowego układu nerwowego związany z ogólną mobilizacją zasobów energetycznych organizmu: Oczy wytrzeszcz oczu, rozszerzenie zrenic Twarz bladość twarzy (odpływ krwi, skurczenie się drobnych naczyń krwionośnych) Dłonie pocą się w celu zwiększenia swojej lepkości Mięśnie napinają się w wyniku rozszerzenia naczyń krwionośnych zaopatrujących włókna mięśniowe Usta zwiększona częstość oddechu, suchość w ustach Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 11 Symptomy stresu incydentalnego Zwiększony poziom pobudzenia obwodowego układu nerwowego (cd.) objawy trudniej dostrzegalne: Serce i układ krążenia wzrasta częstość uderzeń serca, zwężenie naczyń w jamie brzusznej i rozszerzenie w kończynach, zwiększenie krzepliwości krwi oraz ilości tlenu i glukozy we krwi, zwiększenie ciśnienia krwi Układ trawienia czynności trawienia i wydzielania ulegają zahamowaniu, zwężenie się naczyń krwionośnych w układzie trawiennym (odczucie ściskania w żołądku) Pęcherz pojawia się uczucie parcia Nadnercza zwiększenie wydzielania adrenaliny i innych hormonów Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 12 4 Czynniki stresu organizacyjnego Czynniki stresowe w środowisku pracy obejmują: Warunki w pracy obciążenie (lub przeciążenie) pracą, presja czasu, praca zmianowa, zmienność wymagań Stosunki społeczne brak wsparcia społecznego, konflikty, rywalizacja, styl sprawowania władzy Struktura i kultura organizacyjna poczucie osamotnienia, brak współpracy i współodpowiedzialności, zła komunikacja interpersonalna Rola w organizacji dwuznaczność i konfliktogenność roli, nieadekwatna do roli odpowiedzialność za zadania i ludzi, zbyt duża zależność yródła ekstraorganizacyjne problemy rodzinne, trudności finansowe, konflikty w pracy i w domu, rozłąka z rodziną Kariera zawodowa brak perspektyw rozwoju, status zawodowy niezgodny z aspiracjami Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 13 Symptomy stresu organizacyjnego Symptomy (objawy) stresu organizacyjnego to: Symptomy psychologiczne alienacja, lęk, nuda, obniżona samoocena, obniżony nastrój (ew. stany depresyjne), spadek motywacji do pracy, wrogość, irytacja, niezadowolenie z pracy i z życia Symptomy behawioralne absencja, błędy w działaniu, wypadki, złe pełnienie roli zawodowej, zachowania agresywne, nadużywanie alkoholu, uzależnienia (alkohol, nikotyna, leki, kofeina, narkotyki), nadmierne karanie, mała wydajność pracy, rezygnacja z pracy Symptomy zdrowotne choroba somatyczna, choroba psychiczna, nerwice Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 14 Stres i radzenie sobie ze stresem Style, strategie, procesy Styl radzenia sobie ze stresem trwała, osobowościowa dyspozycja jednostki do określonego zmagania się z sytuacjami stresowymi. Strategia radzenia sobie ze stresem poznawcze i behawioralne wysiłki, jakie jednostka podejmuje w konkretnej sytuacji stresowej Proces radzenia ze stresem ciąg zmieniających się w czasie strategii, związanych ze zmianami sytuacji i zmianami stanu psychofizycznego jednostki Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 15 5 Stres i radzenie sobie ze stresem Proces radzenia sobie (Lazarus i in.) Radzenie sobie ze stresem (coping) to stale zmieniające się (dynamiczne), poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obniżające lub przekraczające jej zasoby (Lazarus i Folkman, 1984). Proces radzenia sobie ze stresem pełni dwie funkcje: instrumentalną zorientowaną na rozwiązanie problemu, który był zródłem stresu, poprzez podjęcie (lub zmianę) określonego działania, albo zmianę zagrażającego otoczenia uregulowanie emocji obniżenie przykrego napięcia i innych negatywnych stanów emocjonalnych, oraz stymulowanie emocji w celu mobilizacji ich działania Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 16 Stres i radzenie sobie ze stresem Style radzenia sobie (CISS) Style radzenia sobie ze stresem (copingu): Nastawione na problem (zadaniowe) tendencja do podejmowania wysiłków zmierzających do rozwiązania problemu poprzez poznawcze przekształcenia lub próby zmiany sytuacji. Główny nacisk położony jest na zadanie lub planowanie rozwiązania problemu Nastawione na emocje tendencja do koncentracji na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak złość, poczucie winy, napięcie. Osoby te mają także tendencję do myślenia życzeniowego i fantazjowania. Działania takie mają na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową. Czasami jednak mogą powiększać poczucie stresu, powodować wzrost napięcia lub przygnębienie. Nastawione na unikanie tendencja do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania tej sytuacji. Styl ten może przyjmować dwie formy: a) angażowanie się w czynności zastępcze (np. oglądanie telewizji, objadanie się, myślenie o sprawach przyjemnych, sen); b) poszukiwanie kontaktów towarzyskich Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 17 Stres i radzenie sobie ze stresem Style radzenia sobie (S. Miller) Według S. Miller zasadniczą rolę w radzeniu sobie ze stresem odgrywa stosunek jednostki do informacji o sytuacji stresowej. Wyróżniono dwa niezależne wymiary (style): Tendencja do poszukiwania informacji (high monitoring) Tendencja do unikania informacji (high blunting) Do pomiaru tych stylów opracowano Miller Behavioral Style Scale Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 18 6 Stres i radzenie sobie ze stresem Strategie radzenia sobie (Carver i in.) W C.S. Carver i współpracownicy proponując wielowymiarowy model zmagania się ze stresem argumentują, iż analiza procesu zmagania się ze stresem i roli w nim czynników poznawczych i osobowościowych wymaga wyodrębnienia większej różnorodności strategii. Dla przykładu w ramach stylu skoncentrowanego na emocjach wyróżnić można zarówno tendencję do akceptowania, jak i odrzucania wiedzy o sytuacji trudnej. Obydwie te klasy reakcji prowadzą do podobnych rezultatów na poziomie samokontroli emocjonalnej, lecz wiążą się z uruchamianiem czasem zupełnie różnych zachowań, co prowadzi do odmiennych konsekwencji w zakresie adaptacji i rozwoju. Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 19 Stres i radzenie sobie ze stresem Strategie radzenia sobie (Carver i in.) C.S. Carver i współpracownicy wyróżniają następujące strategie zmagania się ze stresem: aktywne radzenie sobie (koncentruję moje wysiłki, aby coś z tym zrobić; podejmuję dodatkowe działanie, aby pozbyć się problemu) planowanie (tworzę plan działania, myślę intensywnie o tym, co zrobić) osłabianie konkurencyjnych aktywności (odkładam inne sprawy, aby skupić się na tym) powstrzymywanie działania (zmuszam się do poczekania, aż nadejdzie właściwy czas na działanie; powstrzymuję się przed zrobieniem czegoś zbyt szybko) poszukiwanie instrumentalnego wsparcia społecznego (pytam ludzi, którzy mieli podobne doświadczenia, co należy robić) poszukiwanie emocjonalnego wsparcia społecznego (mówię komuś, co czuję; poszukuję zrozumienia i akceptacji u innych) Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 20 Stres i radzenie sobie ze stresem Strategie radzenia sobie (Carver i in.) pozytywna reinterpretacja (poszukuję dobrych stron tego, co się stało; staram się rozwinąć w rezultacie tego doświadczenia) akceptacja (uczę się z tym żyć; akceptuję to, co się stało i to, że to się już nie zmieni) zwrot ku religii (szukam pomocy Boga; modlę się więcej, niż dotychczas) skupienie się na emocjach (wyrzucam z siebie swoje uczucia; czuję się zaniepokojony i bardzo się tego obawiam) wyparcie (mówię sobie to niemożliwe ; odrzucam wiarę, że to mogło się stać) unikanie działania (po prostu rezygnuję z osiągania moich celów; ograniczam wysiłek, jaki wkładam w rozwiązanie tego problemu) unikanie myślenia (oddaję się marzeniom o innych rzeczach; idę do kina lub oglądam TV, żeby mniej o tym myśleć) unikanie z wykorzystaniem używek (piję alkohol, albo biorę narkotyki, żeby mniej o tym myśleć) Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 21 7 Stres i radzenie sobie ze stresem Strategie radzenia sobie (E. Heim) Podstawą stworzenia the Bernese Coping Modes były wieloletnie obserwacje dokonywane w czasie pracy klinicznej z chorymi somatycznie. W efekcie opracowano wywiad strukturalizowany, który uwzględnia trzy wymiary strategii radzenia sobie ze stresem związanym z chorobą: Radzenie sobie dotyczące czynności Radzenie sobie o charakterze poznawczym Radzenie sobie dotyczące emocji Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 22 Stres i radzenie sobie ze stresem Strategie radzenia sobie (E. Heim) Radzenie sobie dotyczące czynności Aktywność jako ucieczka podejmowanie działań zastępczych Altruizm podejmowanie działań ze względu na innych Aktywne unikanie nie podejmowanie leczenia, nie przyjmowanie leków itp. Aktywność twórcza realizowanie czegoś konstruktywnego, na co nie było czasu przed chorobą Kompensacja natychmiastowe zaspokajanie własnych zachcianek sprawiających przyjemność Wycofanie społeczne potrzeba bycia w izolacji, aby mieć warunki do refleksji Przejawianie inicjatywy poszukiwanie informacji, zwracanie się o pomoc, współpraca w leczeniu Domaganie się uwagi i opieki potrzeba opowiadania i bycia słuchanym Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 23 Stres i radzenie sobie ze stresem Strategie radzenia sobie (E. Heim) Radzenie sobie o charakterze poznawczym Odwracanie uwagi przenoszenie uwagi z choroby na inne sprawy Akceptacja akceptacja choroby może być połączona z rezygnacją, albo z aktywnym działaniem Dysymulacja minimalizowanie i wypieranie objawów choroby zachowanie twarzy samokontrola w obecności innych Analizowanie problemu rozpoznawanie, rozważanie, decydowanie Relatywizacja porównywanie swojej sytuacji z innymi Religijność szukanie wsparcia w religii, modlenie się Przeżuwanie stałe rozmyślanie o tym, co się stało Nadawanie znaczenia zmiana hierarchii, przewartościowanie Wiara w siebie pozytywna ocena własnych możliwości Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 24 8 Stres i radzenie sobie ze stresem Strategie radzenia sobie (E. Heim) Radzenie sobie dotyczące emocji Bunt protest wobec choroby i jej konsekwencji Wyrażanie emocji ekspresja emocji i uczuć Supresja nie dopuszcza się do uczuć adekwatnych do sytuacji Optymizm przekonanie, że trudności zostaną przezwyciężone Pasywna współpraca przenoszenie odpowiedzialności na inną osobę, powierzanie się komuś w opiekę Rezygnacja, fatalizm utrata nadziei Samooskarżanie poszukiwanie błędów w sobie, poczucie winy Wyrażanie gniewu ekspresja gniewu, złości, irytacji Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 25 Teoria zachowania zasobów (S.E. Hobfoll) Stres ekstremalny Stres ekstremalny w sytuacji katastrofy: wiąże się z poważnymi stratami zasobów jest nie tyle efektem końcowym, co bolesnym systemem ostrzegawczym i aktywizuje system reakcji biopsychospołecznych, takich jak: reakcja czujności dokonanie oceny niebezpieczeństwa wybór strategii radzenia sobie uruchamia gwałtowne cykle strat i zysków Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 26 PTSD zespół stresu pourazowego PTSD (ang. posttraumatic stress disorder) zespół stresu pourazowego, to zaburzenie lękowe o charakterze przedłużonej lub opóznionej reakcji na zagrożenie, spowodowane przez stres o dużej sile, powodujący kryzys psychiczny, przekraczający ludzkie przeżywanie (wojna, gwałt, przebywanie w obozie koncentracyjnym). Początek zaburzenia występuje po okresie latencji, który może trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy. Przebieg stresu pourazowego ma charakter zmienny, ale w większości przypadków można oczekiwać ustąpienia objawów. U niektórych osób zaburzenie może utrzymywać się przez wiele lat i przejść w trwałą zmianę osobowości Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 27 9 Zespół stresu pourazowego Kryteria diagnostyczne PTSD Kryteria diagnostyczne PTSD według DSM-IV: A. Osoba doświadczyła zdarzenia traumatycznego, podczas którego spełnione zostały obydwa kryteria: Osoba doświadczyła, była świadkiem lub została skonfrontowana ze zdarzeniem które pociągnęło ze sobą śmierć, zranienie lub zagrożenie fizycznej integralności siebie lub innych (lub poczucie zagrożenia takim wydarzeniem) Reakcję osoby charakteryzował intensywny strach, bezradność lub przerażenie Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 28 Zespół stresu pourazowego Kryteria diagnostyczne PTSD B. Traumatyczne wydarzenie jest stale lub na nowo przeżywane w jeden (lub więcej) ze sposobów: Powracające, intruzywne, powodujące dystres/cierpienie wspomnienia zdarzenia (obrazy, myśli lub doznania zmysłowe) Powracające, powodujące dystres/cierpienie sny, w których pojawia się zdarzenie traumatyczne Nagłe działanie lub czucie się tak, jakby traumatyczne zdarzenie nastąpiło ponownie Intensywny dystres podczas ponownego kontaktu z zewnętrznymi lub wewnętrznymi sygnałami symbolizującymi lub przypominającymi aspekt zdarzenia traumatycznego Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 29 Zespół stresu pourazowego Kryteria diagnostyczne PTSD C. Uporczywe unikanie bodzców skojarzonych z traumą i zmniejszanie ogólnej reaktywności*), na co wskazują 3 (lub więcej) z wymienionych objawów: Usiłowanie unikania myśli, uczuć lub rozmów związanych z traumą Usiłowanie unikania aktywności, miejsc lub osób wywołujących wspomnienie traumy Niezdolność przypominania sobie ważnych aspektów traumy Znacząco zmniejszone zainteresowanie bądz udział w ważnych aktywnościach Poczucie wyobcowania, odizolowania od innych ludzi Ograniczony zakres doznawanych emocji Poczucie braku perspektyw na przyszłość *) Taka jest definicja DSM-IV. Nie chodzi o obniżanie reaktywności emocjonalnej jako cechy temperamentu (RTT), ale o unikanie bodzców w celu zmniejszenia reaktywności rozumianej tu jako ogólny poziom pobudzenia Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 30 10 Zespół stresu pourazowego Kryteria diagnostyczne PTSD D. Utrzymujące się objawy zwiększonego pobudzenia, co wskazuje dwa (lub >) z poniższych objawów: Trudności z zasypianiem lub snem Drażliwość lub wybuchy gniewu Trudności w koncentrowaniu się Nadmierna czujność Nasilona reakcja orientacyjna (przestrachu) E. Czas trwania zaburzenia dłuższy niż jeden miesiąc F. Zaburzenie powoduje istotny klinicznie dystres lub upośledzenie społecznego, zawodowego bądz innych aspektów funkcjonowania Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 31 Psychiczna reprezentacja emocji T. Maruszewski i E. Zdankiewicz-Ścigała KODY ABSTRAKCYJNE pojęcia wizualizacja KODY KODY OBRAZOWE WERBALNE werbalizacja skrypty schematy Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 32 Zespół stresu pourazowego Trauma a tworzenie reprezentacji zdarzeń Specyficzne cechy tworzenia reprezentacji zdarzeń w traumie: nieustanna aktywizacja biologicznych reakcji na stres w przypadkach zetknięcia się z bodzcami przypominającymi traumę przy traumatycznym poziomie stresu układ hipokampa przestaje funkcjonować, a układ ciała migdałowatego staje się nadreaktywny, co daje fragmentaryczne (a nie czasowo-przestrzenne i spójne) kodowanie oparty na hipokampie system kategoryzacji pamięci przestaje funkcjonować pozostawiając wspomnienia zakodowane jako stany afektywne lub percepcyjne zablokowane kodowanie werbalne ślady pamięciowe nie są zorganizowane w spójną całość Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 33 11 s a e j m c d a a a j e z n i c s l t e a o y z m b z i l a a m o c n y b j t a s y m z y a s c e j d a Zespół stresu pourazowego Trauma a tworzenie reprezentacji zdarzeń cd.: zdarzenia zakodowane na poziomie sensoryczno- motorycznym i afektywnym osoba skupiona wyłącznie na wyzwalających strach cechach wydarzenia dostęp do śladów pamięciowych związanych z traumą kosztem innych wspomnień zaburzenia koncentracji uwagi lęk dominującą emocją, co blokuje proces semantyzacji uszkodzenie kory przedczołowej, upośledzona pamięć operacyjna, myślenie oraz rozumowanie wyższego szczebla Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 34 Zespół stresu pourazowego Psychobiologiczne konsekwencje Długotrwałe utrzymywanie się reakcji stresowej prowadzi do złożonych konsekwencji psychobiologicznych, m.in: dysocjacja wyłączenie się z zewnętrznego świata i skierowanie uwagi na bodzce płynące ze świata wewnętrznego pierwszą reakcją na utrzymujące się zagrożenie może być znieruchomienie w sensie dosłownym lub tzw. psychiczne zamrożenie (freezing) może to pociągać za sobą oszołomienie, odrętwienie, marzenia na jawie, fugę, fantazje, derealizacje, depersonalizację, omdlenie i katatonię Reakcja na traumę jest najczęściej kombinacją dwóch pierwotnych wzorców adaptacyjnych: pobudzenia i dysocjacji Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 35 Zespół stresu pourazowego Psychobiologiczne konsekwencje cd. analgezja postresowa (zniesienie reakcji na ból) u osób z PTSD narażenie na działanie bodzca przypominającego oryginalny uraz powoduje odpowiedz układu opioidowego. Stres analgezji postresowej polega na wstrzymaniu ruchowych i afektywnych reakcji, na rzecz takich, które pozwalają organizmowi przezwyciężyć bezpośrednie skutki stresu nadwrażliwość silna stymulacja centralnego układu nerwowego może stać się przyczyną trwałych zmian neuronalnych, które w negatywny sposób wpływają na uczenie się, habituację i dyskryminację bodzców. Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 36 12 Zespół stresu pourazowego Moderatory skutków stresu Czynnikami chroniącymi człowieka przed szkodliwymi skutkami ekstremalnego stresu są: Czynniki osobowości i temperamentu poczucie kontroli twardość poszukiwanie wrażeń Czynniki środowiskowe wsparcie społeczne sytuacja rodzinna pozytywne doświadczenia życiowe Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 37 Zespół stresu pourazowego ofiary katastrof Wsparcie społeczne a rozwój PTSD Wsparcie społeczne: pomoc materialna, emocjonalna, informacyjna, towarzyska otrzymywane rzeczywiście vs. spostrzegane aby było skuteczne, powinna zaistnieć interakcja między dawcą a odbiorcą wsparcia yródłem wsparcia społecznego w obliczu traumy są: najbliższa rodzina przyjaciele instytucje lokalne i państwowe organizacje pozarządowe i inicjatywy społeczne media Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 38 Zespół stresu pourazowego ofiary katastrof Deterioracja wsparcia społecznego Deterioracja wsparcia społecznego to obniżone poczucie wsparcia w obliczu katastrof. Jest ona wynikiem oddziaływania takich czynników, jak: odcięcie ofiar katastrof od ważnych zródeł wsparcia wskutek fizycznej izolacji, śmierci, okaleczeń osoby, które mogłyby być zródłem wsparcia (np. członkowie rodziny, sąsiedzi) sami mogli zostać ofiarami klęski wskutek katastrofy zmienia się struktura i jakość więzi społecznych (często nieodwracalnie) Główną siłą przeciwdziałającą deterioracji wsparcia społecznego jest mobilizacja wsparcia społecznego (Kaniasty i Norris) Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 39 13 Salutogenetyczna koncepcja stresu Aarona Antonovskyego Główne założenia: Stres jest elementem życia, a stresory są powszechne. Nie zawsze są to czynniki patogenne mogą również sprzyjać zdrowiu. Nie należy koncentrować się na stresorach, ale na zasobach umożliwiających radzenie sobie ze stresem. Stresory sprzyjają wzbudzaniu reakcji adaptacyjnych, w których wykorzystuje się i wzbogaca zasoby odpornościowe. Wpływ stresu na zdrowie może być pozytywny, a zależy to od wyniku transakcji pomiędzy poziomem obciążenia stresorami a zasobami. Ważna rola metazasobu jakim jest poczucie koherencji zrozumiałości, zaradności i sensowności. Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 40 Krytyczne wydarzenie życiowe Koncepcja Holmesa i Rahe a (1967) Krytyczne wydarzenia życiowe (life change events) to znaczące emocjonalnie wydarzenia dotyczące ważnych spraw w życiu jednostki. Kiedy w życiu człowieka występują pewne zewnętrzne zmiany, które wymagają od niego poważnego wewnętrznego psychicznego przystosowania się, wówczas pojawia się u niego tendencja częstego zapadania na choroby. Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 41 Krytyczne wydarzenie życiowe Skala Ponownego Przystosowania Społecznego 100 pkt. śmierć współmałżonka 73 pkt. rozwód 63 pkt. kara więzienia 63 pkt. śmierć członka bliskiej rodziny 53 pkt. własna choroba lub uszkodzenie ciała 50 pkt. zawarcie związku małżeńskiego 47 pkt. zwolnienie z pracy 45 pkt. pogodzenie się małżonków (& ) 17 pkt. kredyt lub pożyczka poniżej 10 000 dolarów 16 pkt. zmiana przyzwyczajeń związanych ze snem 15 pkt. zmiana liczby spotkań rodzinnych 15 pkt. zmiana przyzwyczajeń związanych z jedzeniem 13 pkt. wakacje 12 pkt. Święta Bożego Narodzenia 11 pkt. drobne naruszenie prawa Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 42 14 Krytyczne wydarzenie życiowe Skala Ponownego Przystosowania Społecznego Skala Ponownego Przystosowania Społecznego służy(ła) do orientacyjnej oceny nasilenia wydarzeń w ciągu roku, a badania przy jej pomocy wykazały, że nagromadzenie się w krótkim czasie wydarzeń zmiany życiowej obniża odporność organizmu i jest czynnikiem ryzyka. Z badań Holmesa i Rahe a wynika, że: 150 - 199 jednostek stresu to 37% szansy choroby w ciągu kolejnych 2 lat 200 - 299 jednostek stresu to 51% szansy choroby w ciągu kolejnych 2 lat ponad 300 jednostek stresu to 79% szansy choroby w ciągu kolejnych 2 lat Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 43 Rozwój potraumatyczny R.G. Tedeschi i L.G. Calhoun (2004) Znaczące kryzysy życiowe są okazją do znaczących zmian w życiu człowieka. Rozwój potraumatyczny to pozytywna zmiana, która następuje w człowieku w rezultacie przeżycia przez niego traumatycznego wydarzenia. Zmiana ta dokonuje się w podstawowych schematach świata i ja . Rozwój potraumatyczny polega na restrukturyzacji (przebudowie) reprezentacji poznawczych świata w taki sposób, że w rezultacie zwiększa się poczucie rozumienia przez jednostkę sensu jej życia. Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 44 Rozwój potraumatyczny Obszary zmian rozwojowych Podstawowe obszary, w jakich dokonuje się rozwój potraumatyczny, to: zwiększenie znaczenia życia i zadowolenia z niego, odkrycie radości życia (appreciation of life) poprawa i pogłębienie relacji z innymi ludzmi zwiększenie poczucia osobistej siły (personal strenght) odkrycie nowych możliwości w swoim życiu rozwój duchowy Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 45 15 Rozwój potraumatyczny Dynamika i bilans zmian życiowych Zmiany w życiu człowieka wynikające z przeżycia krytycznego wydarzenia życiowego mogą być zarówno pozytywne, jak i negatywne. zmiany negatywne zmiany pozytywne czas Za: Filipp, S. H. (1992) Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 46 Proces rozwoju postresowego Model Schaefer i Moos (1992) Cechy jednostki płeć, wiek, temperament, osobowość Cechy środowiska (otoczenia) wsparcie społeczne, warunki życia Cechy wydarzenia trudność (stressfulness), czas trwania, kontrolowalność Strategie radzenia sobie aktywne radzenie sobie, planowanie, poszukiwanie wsparcia instrumentalnego i emocjonalnego, pozytywne przewartościowanie, akceptacja, zwrot ku religii, itp. Pozytywne zmiany (wzrost postresowy) polepszenie relacji społecznych, wzrost zasobów osobistych i kompetencji Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 47 Proces rozwoju potraumatycznego Model Calhoun i Tedeschi (1998) Wybrane konstrukty (elementy procesu): Ujawnienie się (disclosure) i uzyskanie wsparcia społecznego inni ludzie oferują dobre opowieści (craft narratives) wyjaśniające, co się stało i dlaczego, odpowiednie metafory, oraz inną perspektywę spojrzenia na problem Zmiana planów życiowych i sposobów rozumienia świata (worldview) rezygnacja z nieosiągalnych celów i formułowanie nowych celów; zmiana sposobów pojmowania świata na takie, które pozwalają zrozumieć traumę Zaangażowanie poznawcze (cognitive engagement) nieustanne rozmyślanie o krytycznym zdarzeniu, jego przyczynach i konsekwencjach, oraz o tym, co dalej będzie. Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 48 16 Bibliografia Literatura obowiązkowa (do egzaminu): Heszen-Niejodek, I. (2000) Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: Strelau J. (red.) Psychologia. Gdańsk: GWP (s. 465-480). Lis-Turlejska, M. (1998). Traumatyczny stres. Koncepcje i badania. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN (s. 13-37) Niektóre pozycje, z których korzystałem przygotowując wykład: Antonovski, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować, IPN, Warszawa. Carver, S.C., Scheier, M.F. i Weintraub, J.K. (1989). Assessing Coping Strategies: A Theoretically Based Approach. Journal of Personality and Social Psychology, 56, 2, 263- 283. Hobfoll, S.E. (2006). Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu. Gdańsk: GWP Lazarus, R.S. i Folkman, S. (1984). Stress, appraisal and coping. New York: Springer-Verlag Taylor, S. (1983/1984). Przystosowanie do zagrażających wydarzeń. Nowiny Psychologiczne, 6-7/84 (23-24), 15-40 Tedeschi, R.G., Park, C.L. i Calhoun, L.G. (1998). Posttraumatic Growth: Positive Changes in the Aftermath of Crisis. Mahwah, N.J.: Lawrence Erlbaum Associates, 1998 Terelak, J.F. (2001). Psychologia stresu. Bydgoszcz: Wydawnictwo Branta Terelak, J.F. (2005). Stres organizacyjny: koncepcje, przyczyny, symptomy i sposoby radzenia sobie. Warszawa: Wyższa Szkoła Menedżerska. Zdankiewicz-Ścigała, E. i Przybylska, M. (2002). Trauma. Proces i diagnoza. Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii PAN Dr Mariusz Zięba, "Emocje i motywacje", WYKAAD 6 (zaoczni) 49 17