Siergiej Michajłowicz Eisenstein 1898-1948 "Były zadatki, były chęci, ale tylko wicher rewolucji dał mi to, co podstawowe - swobodę samookreślenia. Rewolucja dała mi w życiu to, co dla mnie najdroższe - to ona uczyniła mnie artystą..." Siergiej Michajłowicz Eisenstein urodził się w styczniu 1898 roku w Rydze. W 1915 roku ukończył szkołę realną i dostał się do Instytutu Inżynierów Cywilnych (studiował architekturę). Po trzech latach zrezygnował z nauki i w wieku 20 lat wstąpił w szeregi Armii Czerwonej. W 1920 roku, po wyjściu z wojska, Siergiej wyjechał do Moskwy, żeby studiować język japoński w Akademii Sztabu Generalnego. Z powodów finansowych i tym razem musiał zrezygnować z nauki. Wkrótce dostał pracę w teatrze Proletkultu - początkowo projektował scenografię, po jakimś czasie zaczął reżyserować sztuki. W 1921 roku Eisenstein dostał się do Państwowych Wyższych Pracownii Reżyserskich prowadzonych przez Wsiewołoda Meyerholda. Meyerhold stał się jego nauczycielem i mistrzem - dzięki niemu Siergiej odnalazł własną artystyczną drogę. W tym samym roku - zatwierdzony już jako członek kolegium teatralnego Centralnej Areny Proletkultu - zrobił reżyserskie opracowanie sztuki Leonida Andriejewa "Car- Głód". Potem został współreżyserem "Meksykanina", a następnie wyreżyserował swą najbardziej znaną sztukę pt. "Mędrzec". Z Meyerholdem współpracował do pazdziernika 1922 roku. W 1924 roku na zamówienie partii komunistycznej nakręcił "Strajk" - był to jego debiut fabularny. Najsłynniejszym filmem Eisensteina jest "Pancernik Potiomkin" zrealizowany w 1925 roku dla uczczenia rewolucji roku 1905. Pochodząca z tego filmu sekwencja schodów odeskich, podczas której białogwardziści masakrują ludność cywilną, jest jedną z najsłynniejszych scen w historii kina. Kolejny film reżysera - "Pazdziernik", zrealizowany z okazji obchodów 10-lecia Rewolucji Pazdziernikowej, spotkał się z krytyką widzów, podobnie zresztą jak nakręcony w 1929 obraz "Stare i nowe" - Eisenstein główny nacisk w tych filmach położył bowiem na formalne eksperymenty, doskonaląc swoją technikę montażu. Krytycy zarzucali im przeintelektualizowanie. W 1928 roku Eisenstein wyjechał na Zachód, by poznać najnowsze techniki filmowe. Odwiedził Szwajcarię, Wielką Brytanię, Belgię, Holandię, Francję, Niemcy. W 1930 roku wyjechał do Hollywood, gdzie chciał nakręcić film, jednak żaden z jego pomysłów nie spotkał się z akceptacją producentów. W końcu amerykański pisarz Upton Sinclair zlecił mu zrealizowanie filmu o Meksyku. Prace nad projektem "Niech żyje Meksyk!" zostały jednak przerwane z powodu zbyt wysokich kosztów produkcji. W 1932 roku reżyser wrócił do ZSRR. Pierwszym filmem, jaki nakręcił po powrocie, były "Aąki bieżyńskie". Obraz spotkał się z ostrą krytyką ze względu na bibilijne skojarzenia, jakich dopuścił się reżyser. Wykorzystał tu chrześcijańską ikonografię do nakreślenia portretu socjalistycznego męczennika. Film został przez władze radzieckie skazany na nieistnienie i odesłany na półkę. Pod koniec 1963 roku odkryto kilka pojedyńczych ujęć z tego obrazu, które posłużyły do rekonstrukcji półgodzinnego fragmentu filmu. Po niepowodzeniu "Aąk bieżyńskich" Eisenstein zajął się pracą pedagogiczną i filmowo-teoretyczną. Na zamówienie Stalina zrealizował w 1938 roku film pt. "Aleksander Newski", który odniósł wielki sukces. Obraz ten, opowiadający o zwycięstwie ludowego ruszenia przeciw germańskim najezdzcom został jesienią 1939 roku, po zawarciu niemiecko-radzieckiego paktu o nieagresji, wycofany z dystrybucji i pokazywano go ponownie dopiero od 1941 roku. W 1940 roku Eisenstein został mianowany kierownikiem artystycznym wytwórni Mosfilm. Po wybuchu wojny siedziba wytwórni została przeniesiona do Ałma Aty. W 1943 roku rozpoczęto tu zdjęcia do epopei pt. "Iwan Grozny". Pierwsza część planowanej trylogii zostaje zaprezentowana w 1945 roku, wzbudzając entuzjazm Stalina, który utożsamiał się ze sławnym carem. Druga część - zatytułowana "Spisek bojarów" - w której reżyser pokazał carskie okrucieństwo, nie zyskała aprobaty Stalina i 4 września 1946 roku Komitet Centralny KPZR zakazał jej rozpowszechniania. Stalin obawiał się bowiem, iż widzowie mogliby dostrzec analogie między rządami Iwana a krwawymi rzeziami stalinowskimi. Film wprowadzono na ekrany dopiero w 1958 roku. Stalin zablokował także realizację ostatniej części trylogii - Eisensteinowi nie udaje się już dokończyć dzieła. Wszystkie te wydarzenia sprawiają, że reżyser podupada na zdrowiu i po zawale serca wycofuje się z filmu. Siergiej Eisenstein umiera 11 lutego 1948 roku w wieku 50 lat. Dzieciństwa reżyser nie wspominał najlepiej - jego rodzice ciągle się kłócili - gdy Siergiej miał 14 lat, postanowili się rozstać. Matka wyjechała do Petersburga, a chłopiec został z ojcem. Właśnie wtedy odkrył kino i teatr. Teatr obecny był w jego życiu także podczas wojny - brał udział w przedstawieniach amatorskiego klubu teatralnego (jako reżyser, aktor i dekorator). W "Pancerniku Potiomkin" reżyser powierzył wszystkie role amatorom. Sekwencja schodów odeskich trwa 6 minut. Materiał z nie ukończonego obrazu "Niech żyje Meksyk!" został wykorzystany przez reżysera Sola Lessera do zmontowania filmu fabularnego pt. "Burza nad Meksykiem". Jego żoną była dziennikarka Pera Ataszewa, a przyjacielem - Charlie Chaplin, którego poznał podczas swojego pobytu w USA. Sekwencję 35-minutowej bitwy na skutym lodem Jeziorze Czudzkim w "Aleksandrze Newskim" nakręcono latem, używając soli zamiast śniegu. W drugiej części "Iwana Groznego" widoczny jest po raz pierwszy kolor, jednak jego użycie jest przypadkowe - ekipie zabrakło czarno-białej taśmy. Jednak Eisenstein szybko sprowadził z Mosfilmu kolorową Agfę. W 1947 roku Eisenstein zostaje powołany na stanowisko kierownicze Sekcji Filmu radzieckiej Akademii Nauk w Moskwie. 1939 - "Aleksander Newski" - Eisenstein otrzymuje za ten film Order Lenina 1945 - "Iwan Grozny" cz. I - Nagroda Stalinowska W spektaklach teatralnych po raz pierwszy zastosował "montaż atrakcji", polegający na takim zestawieniu elementów scenograficznych, które emocjonalnie oddziałują na widza i których zadaniem jest wyrażanie idei, a nie tylko formalna gra - bardzo często wykorzystywał to pózniej w filmach ("Mędrzec", "Strajk", 'Pancernik Potiomkin"). Ów "montaż atrakcji" powinien wpływać agresywnie na myślenie i uczucia widzów, a funkcjonowanie atrakcji trzeba zbadać doświadczalnie, by można ich było użyć w sposób właściwy - niemal matematycznie obliczalny. Rezygnacja z ciągłości fabularnej i indywidualności postaci (jak w "Strajku", gdzie bohaterowie zredukowani zostali do roli i miejsca w walce klasowej czy w "Pancerniku Potiomkin", gdzie bohaterem filmu jest tłum, z którego wyłaniają się poszczególne "typy") - brak tu bohatera jednostkowego, który wprowadzony został dopiero w filmie "Stare i nowe". Zderzanie ze sobą scen nie będących ze sobą w bezpośrednim związku, ale wzajemnie się komentujących ("Strajk" - sceny z robotniczej masakry zestawione z ujęciami z rzezni) - ta zasada zderzania przeciwieństw (montaż kontrastów) widoczna jest także w szczegółach, np. w przeciwstawianiu ruchów w górę i w dół (scena schodów odeskich w "Pancerniku Potiomkin") lub w gwałtownych przeskokach od zbliżeń do planów ogólnych. W "Pancerniku Potiomkin" akcja rozwija się według schematu 5-aktowej tragedii antycznej (ekspozycja, rozwój akcji, kulminacja, katastrofa, epilog), wyrażonym tytułami części. Każdy akt ma w połowie cezurę, po której następuje całkowita zmiana nastroju. Częste szeregowanie obrazów w coraz szybszym tempie wywołujące wrażenie skokowo narastającego przyspieszenia akcji (montaż rytmiczny) Stosowanie patosu jako głównego środka artystycznego wyrazu. Nacisk na tzw. "montaż intelektualny", gdy ze zderzenia dwóch kontrastujących kadrów powstaje trzecia idea, w kadrze nie istniejąca. W "Aleksandrze Newskim" reżyser zastosował montaż polifoniczny, będący syntezą obrazu, słowa i muzyki. Obrazy skomponowane zostały zależnie od dynamiki zdarzeń - gdy napięcie w filmie spada ujęcia są dłuższe, punkty widzenia niezmienne oraz wyrównane oświetlenie; gdy zbliża się kulminacja zmieniają się punkty widzenia, zmienia się oświetlenie i kontrastowo stosowane są gamy czerni i bieli. To właśnie w tym filmie po raz pierwszy Eisenstein położył nacisk na muzykę, która pełni tu funkcje dramaturgiczne, kontrapunktując obraz (dzwięk piszczałek symbolizuje Rusinów, trąby i rogi - Niemców). 1924 - "Strajk" 1925 - "Pancernik Potiomkin" 1928 - "Pazdziernik" 1929 - "Stare i Nowe" 1930 - "Romans Sentymentalny" (film eksperymentalny) 1932 - "Niech Żyje Meksyk!" (nie ukończony, zrekonstruowany w 1979) 1936 - "Aąki Bieżyńskie" (nie ukończony, zrekonstruowany w 1967) 1938 - "Aleksander Newski" 1945 - "Iwan Grozny" Cz. I 1946 - "Spisek Bojarów" ("Iwan Grozny" cz. II - na ekranach od 1958)