Profilaktyka niedostosowania społecznego 4.10.2012 Cel i założenie zajęć: Prezentacja wybranych zagadnień z zakresu niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży, jako interdyscyplinarnego obszaru dociekań i badań. Przybliżenie istoty i znaczenia terminu niedostosowanie społeczne itd. Terminy zajęć: 4.10; 18.10; 8.11; 22.11; 6.12; 20.12; 10.01 Terminy dyżurów: czwartek 15:45 17:15, pokój 112A Mail: 1.marek.kulesza@gmail.com Wykład jest obowiązkowy!!! Egzamin pisemny w formie testu: " Egzamin pisemny w formie testu ć% I część: 10 pytań zamkniętych wielokrotnego wyboru, ć% II część: 3 pytania otwarte. ć% Minimum 55% punktów zalicza, " Warunkiem uzyskania oceny z egzaminu jest pozytywna ocena z ćwiczeń. Zagadnienia: 1. wokół pojęcia niedostosowanie społeczne 2. wybrane koncepcje teoretyczne wyjaśniające niedostosowanie społeczne, geneza niedostosowania, młodzież a ryzyko i zagrożenie 3. rola środowiska szkoły w niedostosowaniu społecznym dzieci i młodzieży 4. rodzina i grupy rówieśnicze w rozwoju niedostosowania społecznego 5. czym jest profilaktyka? Uwagi o bardzo modnym pojęciu 6. programy profilaktyczne wśród dzieci i młodzieży. Konstruowanie, wdrażanie, ewaluacja. Literatura podstawowa: 1. Szymański A. Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży. Wybrane problemy. Warszawa 2010 2. McWhirter, Zagrożona młodzież. Ujęcie kompleksowe. Dla pracowników poradni, nauczycieli, psychologów i pracowników socjalnych. Warszawa 2008 3. Surzykiewicz J., Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania socjoekologiczne, Warszawa 2000 4. Urban B., Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży, Kraków 2000 5. Ostrihańska Z., Losy uczniów nieprzystosowanych społecznie, Lublin 1997 6. Urban B. Stanik J., Resocjalizacja, Teoria i praktyka pedagogiczna, Tom 1, Warszawa 2008 18.10.2012 Wokół pojęcia niedostosowanie społeczne 1. Adaptacja, a dostosowanie społeczne. a) Niedostosowanie jest pojęciem nieścisłym. Pojęcie niedostosowania społecznego w istocie jest pojęciem pustym. Trudno jest znalezć jednostkę, która w jakiś sposób nie dopasowała się do środowiska, w którym żyje. Za Likowskim (?) występuje rozróżnienie między adaptacją społeczną, a więc dostosowaniem się do warunków, w jakim jednostka żyje i przebywa, a dostosowaniem społecznym, które polega na 1 całkowitym dostosowaniu do życia i bytowania. Dostosowanie społeczne to problematyka przystosowania się młodego pokolenia do wymogów świata dorosłych. b) Zdaniem wielu autorów, zasadniczym pytaniem w rozważaniach nad pojęciem niedostosowania społecznego nie jest rozważanie nad tym, czy jednostka jest dostosowana, ale nad jakością jej dostosowania, Jakość tą możemy badać i opisywać przy użyciu różnych kryteriów. Kryteria te są społeczne, psychologiczne, kulturowe. " Kryteria niedostosowania społecznego biologiczne (ekologiczne) (wg Pytki): Kryteria przystosowania Kryteria nieprzystosowania Dążenie do zachowania własnej Zanik dążenia do przetrwania, tendencje egzystencji, do przetrwania w samo-niszczycielskie, samounicestwienie środowisku naturalnym i społeczno w sensie fizycznym i społeczno -kulturowym. kulturowym. " Kryteria medyczno psychiatryczne Kryteria przystosowania Kryteria nieprzystosowania Stan doskonałego zdrowia psychicznego Wyraznie zidentyfikowane objawy, i fizycznego, zgodnie z normami psychopatyczne, socjopatyczna, medycznymi, zdrowa struktura neurotyczna struktura osobowości osobowości i niezaburzone funkcje " Kryteria psychologiczne Kryteria przystosowania Kryteria nieprzystosowania Optymalne sposoby redukcji napięć Nieoptymalne sposoby redukcji napięć, wewnętrznych, utrzymywanie przerosty patologicznych homeostazy psychicznej i społecznej (subiektywne poczucie dobrego przystosowania, zadowolenia, szczęścia " Kryteria interakcyjne Kryteria przystosowania Kryteria nieprzystosowania Adekwatne reagowanie na bodzce Nieadekwatne reagowanie na bodzce, pochodzące z otoczenia fizycznego i nieumiejętność przeciwstawiania się społecznego, zdolność i umiejętność presji niekorzystnych czynników przeciwstawiania się presji biopsychicznych, środowiskowych, niekorzystnych czynnikow sytuacyjnych biopsychicznych, środowiskowych, sytuacyjnych " Kryteria statystyczne Kryteria przystosowania Kryteria nieprzystosowania Zachowania mieszczące się w granicach Zachowania wykraczające poza obszar jednego lub dwóch odchyleń jednego lub dwóch odchyleń standardowych od średniej standardowych od średniej " Kryteria społeczne Kryteria przystosowania Kryteria nieprzystosowania Zgodność postępowania i jego podstaw Otwarty konflikt zachowań i motywacyjnych z przyjętymi i przyjmowanych motywów z akceptowanymi wzorcami i normami obowiązującymi wzorcami i normami społecznymi, swobodne uczestnictwo w społecznymi, uczestnictwo w grupach 2 grupach pozytywnego odniesienia podkulturowych i identyfikacja z ich standardami " Kryteria pedagogiczne Kryteria przystosowania Kryteria nieprzystosowania Dążenie do samo-urzeczywistnienia, Fiksacja lub regres w rozwoju, zanikanie autonomii, samowychowania i rozwoju autonomii i samodzielności 1. Niedostosowanie społeczne skrót myślowy dla oznaczenia rozmaitych zachowań o charakterze antyspołecznym. Zachowaniom tym towarzyszą negatywne reakcje społeczne. Jako forma ustalenia kategorii młodzieży szczególnie zagrożonej, wymagającej objęcia jej specjalnie planowanymi działaniami interwencyjnymi i terapeutycznymi oraz zaplanowania działań o charakterze prewencyjnym, profilaktycznym, a więc mających przeciwdziałać zjawisku. 2. Uznaje się, że to pojęcie wprowadziła Maria Grzegorzewska (1959. 1964) w miejsce dotychczas używanych dziecko trudne , dziecko zaniedbane , dziecko wykolejone . Symptomy: a) tendencje społecznie destruktywne, b) chęć wyżycia się w akcji społecznie destruktywnej, c) nieżyczliwy stosunek do człowieka, d) zrzucenie winy, e) brak hamulców, f) nadmierna sugestywność, g) nieumiejętność wyjścia z trudnych sytuacji 3. Stopniowo w tradycji refleksji pedagogicznej wykształciło się podejście łączące aspekty osobowościowe z zakłóceniem społecznego funkcjonowania jednostki. 4. Z zakresu znaczeniowego pojęcia wyklucza się często negatywne zachowania społeczne, spowodowane wyłącznie przyczynami endogennymi biologicznymi i psychicznymi. 5. 1978 - Wg CZ. Czapówa i ST. Jedlewskiego pojęcie NIEDOSTOSOWANIA SPOAECZNEGO przybiera formę wielopoziomowego konstruktu teoretycznego, obejmującego: a) Manifestacje, polegające na czynnościach sprzecznych z normami strzegącymi interesów społeczeństwa oraz tych systemów społecznych i instytucji, które warunkują istnienie kultury. b) Stany osobowości, stanowiące podłoże zaburzeń w zachowaniu zgodnym z tymi normami. c) Przyczyny tych zaburzeń. 6. Klasyfikacja definicji: a) definicje objawowe: nieprzystosowanie społeczne określone zostaje poprzez powołanie się na podstawowe specyficzne objawy, wskazniki o charakterze behawioralnym, b) definicje teoretyczne: prócz charakterystyki symptomów angażują one pewne pojęcia / modele teoretyczne wynikające z ogólnej teorii przystosowania / normalnego funkcjonowania jednostki, c) definicje operacyjne: wskazujące nie tylko na symptomy zjawiska nieprzystosowania / niedostosowania społecznego, ale przede wszystkim sposoby pomiaru, d) definicje utylitarne: ujmujące z reguły niedostosowanie społeczne z perspektywy środowiska społecznego wobec jednostki sprawiającej trudności, związanej z koniecznością wskazania grupy zagrożonej, wobec której należy zastosować środki specjalne. 7. Niedostosowanie wg MENiS Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzież, u których na skutek zaburzeń 3 wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone zaburzenia w zachowaniu. Zagrożeni niedostosowaniem dzieci i młodzież wychowująca się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju psychospołecznego, na który negatywny wpływ wywierają takie środowiska wychowawcze jak: rodzina, grupa rówieśnicza i inne, a także, u której rejestrowane przejawy zaburzeń występują sporadycznie. 8. Interpretacja pojęcia Wg L. Pytki niedostosowanie społeczne może być interpretowane na trzech płaszczyznach: a) behawioralnej, jako charakterystyka występujących form zachowania, b) psychologicznej, jako charakter postaw i motywacji jednostki, c) etiologicznej, jako charakterystyka psychospołecznych uwarunkowań. 9. Fazy rozwoju zaburzeń w zachowaniu oraz niedostosowania społecznego (wg J. Konopnickiego, 1971): a) Faza I manifestacje w postaci bezpośredniej reakcji na zmianę warunków funkcjonowania, b) Faza II manifestacje w postaci reakcji bardziej skomplikowanych okrężnych , niezrozumiałych dla otoczenia i nieadekwatnych, c) Faza III całkowita aspołeczność. 10. Model Denisa H. Stotta a) to dziecko należy uznać za niedostosowane, które rozwija się w taki sposób, że odbija się to zle na nim samym albo na jego kolegach, a które bez specjalnej pomocy z zewnątrz nie może poprawić swoich stosunków z rodzicami, nauczycielami i innymi dorosłymi . " Dziecko niedostosowane nie działa w swoim najlepszym interesie " swoim działaniem stwarza sobie wiele kłopotów, których samo nie jest w stanie rozwikłać " jego reakcje na ogół nieproporcjonalne do bodzców, które je wywołały są trudne do przewidzenia co często powoduje ich negatywną ocenę przez innych, " konsekwencją takiego postępowania jest brak sukcesu, " niemożności osiągnięcia sukcesu towarzyszy złe samopoczucie dziecka, co wyraża się tym, że czuje się ono nieszczęśliwe. 11. Rodzaje niedostosowania wg Stotta: a) Zachowania zahamowane: cechują się biernością, apatią, bojazliwością wobec nowych sytuacji i wyzwań, napięciem w sytuacji ekspozycji społecznej, brakiem poczucia mocy, osiągnięciamni poniżej możliwości intelet=ktualnych b) Zachowania wrogie c) Aspołeczność d) zachowania niekonsekwentne trudności w koncentracji uwagi, niekonsekwencja w działaniu itp. 12. Kategorie zachowań niedostosowanych wg Thomasa Achenbacha (1978) a) zachowania internalizacyjne (nadmiernie kontrolowane) " skala WYCOFANIE " skala DEPRESJA " skala ZACHOWANIA PRZESTPCZE " skala ZACHOWANIA AGRESYWNE b) zachowania eksternalizacyjne (słabo kontrolowane) 13. O. Lipowski (1976) niedostosowanie społeczne to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach spowodowanych zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju. 14. Czym jest niedostosowanie społeczne? 4 a) Społeczne niedostosowanie wyraża się w negatywnym stosunku do norm społecznych, do uznawanych społecznie wartości, b) jest wyrazem trudnej wewnętrznej sytuacji jednostki społecznie niedostosowanej, c) trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostosowania cechuje znaczna trwałość postaw antyspołecznych, d) jest ogólną postacią (syndromem) zachowania negatywnego wobec norm społecznych, 15. Teorie wyjaśniające: a) klasyfikacja modeli wyjaśniających nieprzystosowanie społeczne b) teorie organiczne 2. Przystosowanie społeczne jako cel wychowania? 3. Niedostosowanie społeczne jako synonim wadliwego funkcjonowania jednostki w ramiach i rolach społecznych. 4. Kryteria niedostosowania. 8.11.2012 Niedostosowanie społeczne symptomy, wyjaśnienia teoretyczne. Zagrożona młodzież. Niedostosowanie społeczne jest terminem nieostrym, mało precyzyjnym, choć zyskującym znaczną popularności i zastosowanie w różnych dyscyplinach. W powszechnym odbiorze stanowi formę skrótu myślowego, dla określenia zbioru zachowań stojących w jawnej sprzeczności z obowiązującym systemem aksjo-normatywnym. Właściwe pytanie brzmi nie czy, tylko jak jednostka jest społecznie dostosowana. (L. Pytka). Różne grupy kryteriów, na podstawie których możemy wnioskować, jak dalece jednostka jest społecznie dostosowana. " Biologiczne " medycznymi 3 płaszczyzny: " psychologiczna " etiologiczna " behawioralna. W literaturze naukowej brak jest zgodności dotyczącej nie tylko samej istoty niedostosowania społecznego, lecz także liczby i rodzajów jego przejawów. Objawami nieprzystosowania społecznego są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i nakazy zawarte w przypisanych jednostce rolach społecznych. Często określane są one mianem zaburzeń w zachowaniu. Liczba najczęściej wymienianych podstawowych symptomów niedostosowania zawiera się w przedziale 3 15. PAASZCZYZNA BEHAWIORALNA L. Pytka: " notoryczne kłamstwa " wagary " alkoholizowanie się " ucieczki z domów " kradzieże " niekonwencjonalne zachowania seksualne " rozmaite formy agresji antyspołecznej, łącznie z autoagresją. O. Lipkowski (uczeń w szkole): " notoryczne kłamstwa " werbalna agresja 5 " lenistwo szkolne " lękliwość " nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły " zaburzenia koncentracji uwagi " konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami. M. Grzegorzewska " tendencje społecznie negatywne " odwrócenie zainteresowań dla tzw. złych czynów " cynizm i brawura w tym względzie " nieżyczliwy stosunek do człowieka " stałe konflikty z otoczeniem " wykłamywanie się zrzucanie winy " niechęć do pracy i nauki " życie chwilą, przygodą, awanturą " brak hamulców " sugestywność " nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji. Dla potrzeb naszych rozważań przyjmijmy zatem że do głównych przejawów niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży zaliczymy (płaszczyzna behawioralna): " nagminne wagary " ucieczki z domu " agresja, bójki, czyny godzące w życie, zdrowie i godność innego człowieka " stosowanie różnych form przemocy, uczestnictwo w sytuacjach przemocowych " wandalizm, niszczenie mienia " włóczęgostwo, żebractwo " nadużywanie alkoholu i alkoholizm. " odurzanie się i uzależnienia " kradzieże włamania oszustwa " zamachy samobójcze, samobójstwa " notoryczne kłamstwa " prostytucja i inne niekonwencjonalne zachowania seksualne. PAASZCZYZNA ETIOLOGICZNA Niedostosowanie społeczne jest terminem nieostrym, mało precyzyjnym. Jako takie odwołuje się do szeregu koncepcji teoretycznych, które znajdują zastosowanie w wyjaśnianiu zachowań antyspołecznych. Przegląd nurtów myślowych należy traktować umownie, przede wszystkim jako sygnalizację kierunków myślowych obecnych w różnych dyscyplinach zajmujących się aspołecznymi formami zachowań dzieci i młodzieży. Wyjaśnienia biologiczne Koncentrują się na próbach powiązania występowania zachowań o charakterze aspołecznym z właściwościami organicznymi jednostek. Koncepcje kryminalistyczne, które powszechnie uznaje się za przedawnione, zweryfikowane, nieaktualne teorie antropologiczne, które próbowały wiązać anomalie zachowaniowe z anomaliami cielesnymi jednostek ludzkich. Modne w XIX wieku poglądy frenologiczne doszukują się związku pomiędzy intelektualnymi, moralnymi i psychicznymi właściwościami ludzi a budową mózgu kora mózgowa podzielona na odrębne ośrodki, z których każdy zapewniał fizykalne podstawy zjawisk psychicznych (Franc Joseph Gall). 6 Rozwinięcie tych pomysłów doprowadziło do zastosowania w odniesieniu do rozważań nad właściwościami ludzkimi tzw. kraniometrii słynnych z pózniejszych badań nad rasami pomiarów czaszki. Niejako dalszym rozwojem tego myślenia było tzw. antropologia kryminalna (Cesare Lombroso 1835 1909). Przestępcy osoby biologicznie niedorozwinięte, posiadające cechy ludzi pierwotnych. Obserwacje doprowadziły do wyodrębnienia szeregu cech fizjologicznych pozwalających na określenie kierunku zaburzeń. Przypuszczano, że ludzie rodzą się z pewnymi skłonnościami. Prócz przestępców urodzonych (40% skazanych) Lombroso dostrzegał przestępców nałogowych , działających pod wpływem afektu oraz przestępców przypadkowych. Pewne założenia tych koncepcji podjęte zostały przez nurty genetyczne i organiczne. Wyjaśnienia genetyczne ich rola w wyjaśnianiu zachowań aspołecznych wydaje się w ostatnim czasie wręcz wzrastać. Początkowo rozważania o możliwości dziedziczenia skłonności do zachowań aspołecznych bazowały na badaniach genealogicznych, ich wyniki wywołały poruszenie oraz znaczny rezonans społeczny. Badania rodziny Deborah Kallikak Henry H. Goddard, badania rodziny Kallikak (nazwisko Kallikak jest pseudonimem utworzonym z greckiego kalos i kakos, znaczących odpowiednio dobry i zły). Inteligencja, zdrowie psychiczne, a nawet moralność mogą być uwarunkowane genetycznie, a nawet dziedziczone. Związek prawego obywatela z osobą uznawaną za ułomną może powodować całe pokolenia ułomne, żyjące na koszt zdrowej części społeczeństwa. Goddard postulował odizolowanie upośledzonych umysłowo i uniemożliwienie im prokreacji. Ustalenia tych badań były wielokroć krytykowane!!! Obecnie ważnych impulsów w debacie nad dziedzicznością skłonności do zachowań dewiacyjnych dostarczają analizy blizniąt (jedno i dwujajowych). Bliznięta jednojajowe dzielą zasadniczo ten sam materiał genetyczny, natomiast geny blizniąt dwujajowych są jednakowe w niemal 50%. Jednym z kierunków wnioskowania było zatem porównanie zgodności do zachowań przestępczych obu typów blizniąt. Współczynnik zgodności pod względem skłonności przestępczych jest istotnie wyższy pomiędzy blizniętami jednojajowymi. Cechy dziedziczne w wyższym stopniu odpowiedzialne są za czyny dorosłych niż dzieci, wśród których znaczącą rolę ogrywają wciąż czynniki środowiskowe. Potwierdzeniem referowanych spostrzeżeń były analizy stawania się przestępcami dzieci adoptowanych. Badania zasadniczo potwierdzają uczestnictwo czynnika genetycznego w kształtowaniu się aspołecznych form zachowań. Inne typy teorii, które mogą być dyskutowane w tym kontekście to koncepcje: " odwołujące się do uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego; " związanych z zaburzeniami biochemicznymi / hormonalnymi. Konrad Lorenz - koncepcje wyjaśniające zachowania o charakterze agresywnym etiologiczne: " postrzegające pewne formy zachowań ludzkich jako formy postępowania, zwiększające prawdopodobieństwo przetrwania gatunku oraz przeżycia jednostki. To narzędzie przystosowawcze jest również odpowiedzialne za przemocowe oraz częściowo aspołeczne aktywności ludzi. Koncepcje psychologiczne: zasadniczo koncentrują się na właściwościach / zaburzeniach osobowościowych, podkreślając znaczenie stanów psychicznych dla pojawiania się / rozwoju zachowań o charakterze aspołecznym. Do najczęstszych nurtów wyjaśniających dewiacje należą: behawiorystyczne, psychoanalityczne / psycho-dynamiczne, humanistyczne, poznawcze. BEHAWIORYZM perspektywa teoretyczna koncentrująca się jednoznacznie na obserwowalnych zachowaniach oraz ewentualnych zmianach, które podlegają społecznej ocenie. Można założyć, że Behawioryzm stawia sobie za cel wyjaśnienie, przewidywanie i modyfikowanie zachowań przez ustalenie związków przyczynowo skutkowych między docierającymi do jednostki. Założenia behawioryzmu: 7 1. zachowania mają charakter wyuczony, a uczenie przebiega według zasad warunkowania 2. zachowanie człowieka jest wynikową wyposażenia genetycznego oraz wpływów środowiska, 3. człowiek poprzez swoje zachowanie także wpływa na środowisko, 4. jednostka jest układem reaktywnym, jest zdeterminowana całkowicie oddziaływaniem bodzców które do niej docierają, 5. środowisko jest układem aktywnym, podlegającym ciągłym zmianom, 6. stany wewnętrzne człowieka nie mają pierwszoplanowego wpływu na ludzkie reakcje i zachowania, 7. środowisko społecznie może dowolnie sterować zachowaniami człowieka, 8. człowiek nabywa umiejętności poprzez stosowanie pewnych wzmocnień pozytywnych i negatywnych, 9. zachowanie nakierowane jest na osiągnięcie korzyści, uniknięcie strat, 10. kontrola zachowania dokonuje się poprzez osiągane konsekwencje. Struktura osobowości w tym ujęciu to zorganizowana struktura popędów i nawyków oraz sposobów zachowania, zapewniające jednostce specyficzne przystosowanie do środowiska. KONCECJE UCZENIA SI: Dewiacje, przestępczość, zachowania aspołeczne, zaburzenia w zachowaniu postrzegane są w tym obszarze teoretycznym jako formy zachowań nabyte i podtrzymane w procesie uczenia się. Uczenie się może być w tym kontekście procesem względnie stałej zmiany indywidualnych dyspozycji. Uczymy się nie tylko samych zachowań, lecz także motywacji, neutralizacji winy, popędów, nawyków. Tak jak środowisko doprowadziło do wyuczenia określonych zachowań, tak może ono także wpływać na ich wyeliminowanie. Jako istotne dla nabywania agresywnych form zachowań są przytaczane 4 psychologiczne koncepcje uczenia się: 1. warunkowanie klasyczne 2. warunkowanie instrumentalne 3. uczenie się na przykładzie 4. uczenie kognitywne Koncepcje socjologiczne wspólne dla tego typu kierunku rozważań jest koncentrowanie się na znaczeniu struktur społecznych, względnie przeobrażeń w nich zachodzących dla powstania zjawiska niedostosowania społecznego. Proces tworzenia się zaburzeń zachowaniowych zachodzi w jednostce, jednak decydujący wpływ na ich powstawanie, manifestacje oraz utrwalanie się moją uwarunkowania w środowisku społecznym. ANOMIA Durkheim / Merton oznacza stan braku norm i reguł, jest stanem społecznym, w którym świadomość społeczna jest osłabiona a cele działania stają się niejasne, co jest związane z upadkiem lub wręcz brakiem zakorzenionych w społeczeństwie moralnych sądów. Pierwotna teza tej koncepcji w wyniku procesów industrializacji i kryzysu wartości dochodzi do zatracania się norm i reguł. Wytwarzanie się anomicznych struktur determinuje częstość zachowań aspołecznych i jest właściwością współczesnych społeczeństw. Pierwotne założenia koncepcji odnosiły się do samobójstw, by przez interpretatorów były rozszerzane także na inne zachowania dewiacyjne. Robert Merton wprowadził do teorii rozróżnienie pomiędzy strukturami kulturowymi i społecznymi: " struktury kulturowe to cel do osiągnięcia tj. to do czego powinni dążyć członkowie społeczeństwa. " Struktury społeczne określają natomiast realnie istniejące możliwości i szanse osiągnięcia tych celów. Rozbieżności pomiędzy wymienionymi obszarami są kompensowane przez różne formy adaptacyjne. 5 wzorców reakcji Mertona: 8 1. konformizm przyjęcie stanu obecnego, takim, jakim jest, akceptacja celów do realizacji i środków do ich osiągnięcia; 2. rytualizm stopniowa rezygnacja z celów, dopasowanie celów do posiadanych możliwości, akceptacja i eksponowanie dostępnych środków; 3. eskapizm wycofanie się ze społeczeństwa, rezygnacja z celów uznawanych przez społeczeństwo za najważniejsze, brak akceptacji dla środków potrzebnych do osiągnięcia celów; 4. innowacja próba zdobycia celów przy użyciu nowych, niekoniecznie akceptowalnych społecznie środków; 5. rebelia brak akceptacji celów i środków potrzebnych do osiągnięcia, bunt próba zastąpienia celów i środków społecznie akceptowalnych nowymi, nieakceptowalnymi. 22.11.2012 Teoria etykietowania (labeling approach) zjawisko szkolnej przemocy w koncepcji etykietowania odchodzi się od etologicznej orientacji przyczynowo-skutkowej. Głównym zainteresowaniem analiz nie są zatem przyczyny zachowań dewiacyjnych, lecz społeczne procesy reaktywne, a więc definiowanie kogoś poprzez postrzeganie czy odbiór jego zachowań. Aspołeczne formy zachowań nie są postrzegane jako efekt kulturowych, społecznych czy osobowościowych czynników wpływu, lecz wynik procesów interakcyjnych. Podejście do zachowań aspołecznych - prekursorzy: " Edwin Lemert [1912 1996] twórca teorii wprowadził rozróżnienie między dewiacją pierwotną a dewiacją wtórną. " Howard Becker [1928 - ...] (cytat z 1963 roku ze zbioru esejów pt. Outsiders) dewiacja nie wynika z jakości popełnionego przez osobę czynu, lecz jest raczej konsekwencją zastosowania reguł i sankcji wobec sprawcy. Dewiantem jest ten, do kogo udało się z powodzeniem przypiąć odpowiednią etykietę; zachowania dewiacyjne to takie, które w jako takie zostaną zdefiniowane . Jeżeli będziemy wskazywać kogoś jako dewianta, ta osoba prędzej czy pózniej przyjmie tę rolę. To grupa nadaje tego typu role jednostkom. Społeczna użyteczność dewiacji nurt rozważań zapoczątkowany przez K.T. Eriksona dewiacja postrzegana być może jako przydatna w wyznaczaniu i podtrzymywaniu granic społeczności w przestrzeni kulturowej. Jako centralny argument zapotrzebowania społeczeństwa na dewiację uchodzą dane o wysokiej stabilności poziomu dewiacji. Takie postrzeganie dewiacji pełni szczególną i ważną rolę w odniesieniu do młodzieży, która od zawsze konfrontowana jest z zarzutami stanowienia zagrożenia (bycia zagrożeniem) oraz znajdowania się w stanie zagrożenia. Młodzież stanowi zagrożenie, ale i sama jest zagrożona. Niedostosowanie społeczne symptomy, wyjaśnienia teoretyczne, zagrożona młodzież Zagrożona młodzież wychowawcy / pedagodzy używają chętnie pojęcia zagrożenia / ryzyka do wskazania młodzieży zagrożonej wypadnięciem z systemu edukacji lub też młodzieży nieprzyswajającej sobie podstawowych umiejętności / kompetencji niezbędnych do samodzielnego radzenia sobie po skończeniu szkoły. Zagrożenie / ryzyko - zespół mechanizmów przyczynowo-skutkowych przypuszczalnie narażających dzieci i młodzież na negatywne zdarzenia w przyszłości. Zagrożenie lub ryzyko oznacza układ złożonej dynamiki przyczynowo-skutkowej, która stawia konkretne dziecko lub nastolatka w niebezpieczeństwie z uwagi na przyszłe negatywne wyniki. Zagrożenie oznacza sytuację, która niekoniecznie jest aktualną, lecz którą można przewidywać w wypadku braku interwencji. Tym samym myślenie w kategoriach zagrożenia i ryzyka rozszerza naszą perspektywę refleksji nad profilaktyką, nakazując wyjście poza zachowania manifestowane, lecz zakładając potrzebę wczesnych oddziaływań profilaktycznych. 9 ZACHOWANIA RYZYKOWNE przykłady na hand out od Anity. Zachowania te występują także u dorosłych, jednak u młodzieży negatywne konsekwencje ryzykownych zachowań są poważniejsze i występują szybciej z powodu nie zakończonego jeszcze rozwoju biologicznego, intelektualnego, emocjonalnego i społecznego. Faza młodzieńcza (w ujęciu rozwojowym) jest tym okresem życia, w którym występuje podwyższona skłonność do przejawiania różnego rodzaju zachowań ryzykownych. Szkoła a niedostosowanie społeczne (1) 1. szkoła wobec zachowań problemowych uczniów; 2. szkoła wobec współczesnych wyzwań przemiany w środowisku wychowawczo- edukacyjnym szkoły; 3. przejawy niedostosowania i innych zachowań problemowych; 4. agresja i przemoc w szkole; 5. szkolne i pozaszkolne uwarunkowania problemowych zachowań uczniów; 6. szkoła wobec profilaktyki. Przemiany w roli szkoły " Przekazywanie w gestię szkoły nierozwiązanych zagadnień / kwestii społecznych; rosnące wymagania względem szkoły; " niedostateczne przygotowanie szkoły do wypełnienia funkcji wychowawczych koncentracja na zadaniach kwalifikacyjnych, selekcyjnych, na przekazywaniu wiedzy; " konieczność kompensowania zaniedbań / skutków oddziaływania w rodzinach, grupach rówieśniczych, mediach. Przejawy niedostosowania w szkole: " Bullying; " agresja; " przemoc; " Fala; " Zaburzenia w zachowaniu. Problemy z uczelniami Zaburzenia w zachowaniu (Sulestrowska 1989) niepsychotyczny zespół zachowań dzieci i młodzieży, który stanowi odchylenie od oczekiwanego, zgodnego z przyjętymi normami zachowania społecznego. Dotyczy więc zachowań w różnym stopniu aspołecznych, antyspołecznych i przestępczych. Bullying (Olweus 1999) wyraża występujący często w szkołach podtyp agresywnych zachowań u dzieci i młodzieży, charakteryzujący się następującymi elementami: " Dysproporcją sił - sprawca lub sprawcy są zawsze silniejsi niż ofiary. " Trwałością - zachowania takie są stosunkowo stabilne i powtarzają się regularnie. " Intencją - sprawcy mają zamiar skrzywdzić ofiary, które takich działań nie prowokują. " Formą działania przybierają charakter psychiczny i/lub fizyczny, będąc nakierowane bezpośrednio lub pośrednio na ofiarę. Fala rytuały inicjacyjne w szkołach, przybierające nierzadko formy nie tylko agresji / przemocy psychicznej oraz werbalnej, lecz także fizycznej, seksualnej. W literaturze zwraca się uwagę zwłaszcza na możliwe trwałe następstwa tego typu doświadczeń dla ofiar. Agresja i przemoc szerokie spektrum celowych czynności i działań podejmowanych przez członków społeczności szkolnej (w tym przypadku wyłącznie uczniów), które zdarzają się w szkole lub w drodze do niej i których następstwem są fizyczne bądz psychiczne cierpienia osób działających na obszarze szkoły, lub zniszczenie przedmiotów znajdujących się na jej terenie (Kulesza 2009 str. 25). Charakterystyka zjawiska agresji i przemocy w szkołach 10 " nieproporcjonalność sił; " grupowy charakter; " powiązania roli i statusu sprawcy oraz ofiary; " powtarzalność zachowań; " instrumentalność agresja i przemoc jako instrument do osiągania celów; " intencjonalność; " szkoła jako środowiskowy kontekst zachowań problemowych. 6.12.2012 Szkoła a niedostosowanie społeczne (2) Czynniki wspierające i czynniki ochronne Indywidualne cechy osobowościowe Czynniki wspierające Czynniki ochronne " Impulsywność, preferowanie " Pozytywny, zrównoważony aspołecznych postaw i wartości; temperament, " niski poziom empatii " podwyższony poziom kompetencji społecznych " trudności z radzeniem sobie z frustracjami. " ponadprzeciętny poziom inteligencji, " pozytywny (lecz realistyczny) obraz własnej osoby. Rodzinny kontekst socjalizacyjny Czynniki wspierające Czynniki ochronne " Ubóstwo w rodzinie " Wsparcie społeczne i emocjonalne ze strony rodziców " niski poziom więzi z rodzicami " odpowiedni poziom kontroli w procesie " doświadczenia przemocowe w rodzinie wychowawczym " negatywny wpływ mediów Grupy rówieśnicze Czynniki wspierające Czynniki ochronne " System norm i wartości preferowany " Brak przynależności do band, gangów przez rówieśników, oraz grup o wysokim wskazniku zachowań dewiacyjnych, " poziom agresji oraz przyzwolenia na nią w grupie, " doświadczenia więzi i przynależności do grup o charakterze niedewiacyjnym (np. " przestępczość w grupach rówieśniczych, hobby), względnie pewny poziom " używanie alkoholu, narkotyków izolacji. Środowisko lokalne Czynniki wspierające Czynniki ochronne " Trudna sytuacja ekonomiczna i/lub " Pozytywne systemu norm i wartości w społeczna, środowisku lokalnym, 11 " poziom przestępczości, dostępność broni " wysoki poziom identyfikacji, i narkotyków. uczestnictwa i współodpowiedzialności za społeczność lokalną, " poziom kontroli społecznej. Szkolny kontekst socjalizacyjny Czynniki wspierające Czynniki ochronne " Niepowodzenia w szkole, " Więzi społeczne w szkole, " niski poziom powiązań ze szkołą, " wysoki poziom identyfikacji ze szkołą, " negatywny klimat szkoły. " pozytywny klimat w szkole, " kontrola społeczna. Właściwości szkoły: " powszechność, " nieuniknioność, " podwyższony poziom kontroli społecznej, " organizacja i struktura (formalna i nieformalna), " grupowanie (przymusowe) młodzieży (relacje społeczne, tworzenie się grup, presja, konformizm), " specyfika instytucji (klimat, etos, kultura). Niepowodzenia szkolne: " czynniki społeczno-ekonomiczne (złe warunki materialne rodziny, zaniedbanie, brak opieki, bezrobocie, niekorzystne stosunki w rodzinie, niedojrzałość/niegotowość szkolna dzieci), " czynniki biologiczno-psychiczne (uzdolnienia/preferencje uczniów, poziom intelektualny, temperament, charakter, defekty narządów zmysłów, zaburzenia funkcji poznawczych), " czynniki pedagogiczne (niewłaściwe treści nauczania, niepowodzenia związane z potrzebami i zainteresowaniami oraz życiem codziennym uczniów, deficyty dydaktyczne, warunki pracy szkoły w tym organizacja nauczania np. zmiany nauczycieli, liczebność klas indywidualne podejście do ucznia motywacja, sposoby sprawdzania wiedzy). 12 Właściwości szkoły: " szkoła nie tylko jako miejsce, w którym mają miejsce zaburzenia zachowaniowe, lecz także środowisko życiowe, które można kształtować, " szkoła nie tylko jako obszar realizacji kognitywnych celów nauczania, lecz również nabywania umiejętności emocjonalno-społecznych, " konieczna koncentracja na wychowawczych funkcjach szkoły jako alternatywy dla negatywnie ukierunkowanej profilaktyki. 10.01.2013 o profilaktyce Co to jest profilaktyka? Etymologicznie termin profilaktyka pochodzi bezpośrednio od łacińskiego prophilacticum, gdzie przyjęło greckie określenie prophylaxis zapobieganie. To proces, który wspiera człowieka w prawidłowym rozwoju i zdrowym życiu (Z.B. Gaś). Jest także jednym, ze sposobów reagowania na rozmaite zjawiska społeczne, które oceniane są jako szkodliwe i niepożądane. Ocena skłania do traktowania takich zjawisk w kategorii zagrożeń i podejmowania wysiłków w celu ich ograniczenia i eliminacji. Powszechnie uważa się, że skuteczna profilaktyka jest optymalnym sposobem hamowania rozwoju lub ograniczania skali uznanych za dolegliwe społecznie. Głównie z tego względu jest znacznie bardziej opłacalna niż kosztowne działania zaradcze konieczne w sytuacji, gdy wzrasta skala niepożądanych zjawisk. Ewolucja przejść od profilaktyki (na przykładzie profilaktyki uzależnień) " początki działań profilaktycznych lata 60-te programy z obszaru profilaktyki uzależnień (narkotyki); Taktyka straszenia, moralizowania, przedstawiania informacji, społeczne i zdrowotne konsekwencje zażywania narkotyków; " lata 70-te, zaczęto uwzględniać czynniki indywidualne i społeczne wyeliminowanie przypuszczalnych powodów sięgania po narkotyki; " lata 80-te, akcentowanie podejścia behawioralnego rozwijanie umiejętności zachowań społecznych i radzenie sobie w sytuacjach społecznych; " lata 90-te, programy wszechstronne uwzględniające obszar afektywny, poznawczy, behawioralny główny akcent na eliminację zagrożeń; " obecnie programy wszechstronne, aktywizujące społeczność lokalną, skoncentrowane zarówno na wzmacnianiu zasobów, jak i na eliminacji zagrożeń. Profilaktyka: 1. eliminacja lub redukcja czynników ryzyka; 2. wzmacnianie czynników chroniących. Co to jest profilaktyka? Romano i Hage (2000) cele/wymiary profilaktyki: 1. zatrzymuje (zapobiega) zachowanie problemowe tak, że się więcej nie powtarza; 2. opóznia początek zachowania problemowego; 3. redukuje wpływ już występującego zachowania problemowego; 4. rozszerza wiedzę, wzmacnia postawy i zachowania promujące dobrobyt emocjonalny i fizyczny; 5. daje wsparcie polityce instytucjonalnej, społecznej, rządowej promującej dobrobyt fizyczny i emocjonalny. Profilaktyk pierwszorzędowa obejmuje formy długotrwałych działań zapobiegawczych, koncentrujących się na pedagogicznych i 13 psychologicznych środkach wpływających na repertuar postaw i zachowań dzieci i młodzieży, w sytuacji, gdy nie wystąpiły zaburzenia. Tego typu praca ukierunkowana może być na trening kompetencji emocjonalnych i społecznych, polepszenie komunikacji, tworzenia przyjaznej przestrzeni szkolnej, umożliwienie kontroli agresywnych zachowań, rozwój psychospołecznych norm. Obejmuje formy długotrwałych działań zapobiegawczych, koncentrujących się na pedagogicznych i psych środkach wpływających na repertuar postaw i zachowań dzieci i młodzieży, w sytuacji, gdy nie wystąpiły zaburzenia. Tego typu praca ukierunkowana może być na trening kompetencji, emocji u społ, polepszenie komunikacji, tworzenie przyjaznej przestrzeni szkolnej, umożliwienie kontroli agresywnych efektów, rozwój prospołeczny. Drugiego stopnia Koncentruje się na grupach i sytuacjach (szczególnego) ryzyka i wkracza w momentach, gdy doszło już do manifestacji niechcianych/niepożądanych sytuacji/zjawisk. Dotyczyć może także poszczególnych jednostek dotkniętych sytuacjami problemowymi. Tego typu działania zmierzają do zmiany istniejącej sytuacji oraz wypracowania prospołecznych form zachowań. Zawierają one dwa zasadnicze akcenty: społeczny, odnoszący się do uwarunkowań kontekstowych, oraz osobowy, dotycz. Jednostek (por Surzykiewicz 2000. str. 664)/. Konkretnymi propozycjami tego typu aktywności mogą być treningi asertywności czy anty- agresywności, programy mediacyjne czy praca z młodzieżą zagrożoną. Trzeciego stopnia Odnosi się do działań regulujących utrwalone zachowania, postawy, zjawiska społeczne w tym także problematykę powrotu do niepożądanych zachowań. Aktywności tego typu mają przede wszystkim charakter korektywny. Taką formą prewencji (profilaktyki) są np. działania specyficzne, skierowane do sprawców i ofiar. Klasyfikacja profilaktyki: " profilaktyka ogólna, " profilaktyka specyficzna. Klasyfikacja profilaktyki szkolnej (Knopf): 1. nakierowane na instytucję szkoły poprawa warunków i jakości procesu kształcenia oraz wychowania 2. ukierunkowane na wszystkich uczniów kształtowanie odpowiednich kompetencji społecznych i emocjonalnych, 3. specyficzne dla sprawców zachowań problemowych odpowiednia interwencja, terapia oraz praca z grupami ryzyka. 4. Specyficzne dla ofiar - udzielanie wsparcia, ochrona, zapewnienie bezpieczeństwa oraz radzenia sobie z negatywnymi doświadczeniami 5. Koncepcje wielopłaszczyznowe, odnoszące się jednocześnie do różnych obszarów Wszystko profilaktyką? " Profilaktyka ukierunkowana jest z założenia na deficytach, niedostatkach, brakach, problemach (którym ma przeciwdziałać); " bez problemów, zagrożeń, nie ma profilaktyki; " deficytowy obraz młodzieży i dzieci: dzieci i młodzież jako podejrzani; " profilaktyka jako stałe poszukiwanie problemów, chorób, " wpływa na społeczną percepcję samych dzieci i młodzieży, paradoksalnie mogąc przyczyniać się do wzmacniania problemów; " czy wychowaniu potrzebna jest profilaktyka? 14 Socjoekologiczna orientacja profilaktyki " odchodzenie od jednostronnej koncentracji na czynnikach ryzykownych w kierunku systemowego modelu wpływów negatywnych i pozytywnych, " pojmowanie jednostki jako dynamicznej całości i ciągłości, kontinuum między zasobami (ludzkimi, środowiskowymi, strukturalnymi) oraz deficytami; " usamodzielnienie jednostek poprzez formowanie struktur kompetencyjnych w obszarach: poznawczym, osobowościowym, społecznym, emocjonalnym; " dynamiczne, rozwojowe postrzeganie jednostki w tym zwłaszcza krytycznych sytuacji biograficznych, w których obciążenie jest najwyższe (występowanie tego typu krytycznych zdarzeń jest niejako zaprogramowane); " projektowanie działań profilaktycznych powinno obejmować zarówno płaszczyznę insywidualno-osobową, jak i uwzględniać obszary interakcji pomiędzy osobą a różnymi (sub)systemami środowiskowymi. Program profilaktyczny " przez program profilaktyczny rozumie się tu działania psychoedukacyjne podejmowane według określonego scenariusza, których celem jest zapobieganie ryzykownym zachowaniom dzieci i młodzieży i szkodom wynikającym z problemów w ich otoczeniu; " programy powinny podlegać systematycznej weryfikacji i kontrolo, by mogły dawać wysoką gwarancję korzyści dla odbiorców. Jakość jest kategorią wielowymiarową, toteż standardy odnoszą się do wielu obszarów i wymiarów działań profilaktycznych. 15