Borys Paszkiewicz, Monety koronne Władysława Jagiełły...
_____________________________________________________________________________________________________________
Borys Paszkiewicz (Wrocław)
MONETY KORONNE WA
ADYSA
AWA JAGIEA
A
Y:
MI
DZY WSCHOW
I KRAKOWEM?
Mennictwo polskie schyłkowego średniowiecza, od objęcia władzy przez nową
dynastię w 1386 roku aż do roku 1506, zostało opracowane naukowo w serii prac Stani-
sławy Kubiak1. Prace te, napisane stosunkowo niedawno, dają nam przekonanie, że
zagadnienie mennictwa wczesnojagiellońskiego mamy w zasadzie rozpoznane.
Cóż zatem o początkach mennictwo jagiellońskiego wiemy? Surowiec do
mennictwa srebrnego pochodził z Węgier. Dopiero w latach dwudziestych XV wieku
wznowiono eksploatację niezbyt obfitych złóż na zachód od Krakowa; być może srebro
wydobywano również w Chęcinach. Ze względu na niedostatek krajowego kruszcu,
mennictwo srebrne było niesamodzielne względem mennictwa sąsiadów. W sferze
najpowszechniej używanej monety srebrnej rolę dominującą odgrywał grosz praski,
złotej zaś  floren węgierski, niesłusznie dziś zwany w Polsce dukatem, bo wówczas był
to po prostu złoty.
Mennictwo krajowe (pomijamy tutaj problematykę Rusi Czerwonej) było wy-
łącznie srebrne, ograniczone do monet małych i średnich. Największą monetą był pół-
grosz zwany też kwartnikiem dużym. W ten szczególny sposób polski system monetar-
ny spajał dwie tradycje: ciężki grosz pochodzenia czeskiego, który dał początek pol-
skiemu groszowi obrachunkowemu, i grosze lekkie, różnie nazywane, obiegające za-
równo w strefie pontyjskiej jak bałtyckiej i będące wzorcami polskiego kwartnika.
Kwartnik, jako półgrosz spajał obie te tradycje. W rzeczywistości jednak polski grosz
obrachunkowy, złożony z dwóch takich półgroszy, ceniony był niżej od bitego grosza
czeskiego, i gdy płatności w groszach dokonywano monetą polską, należało ją uzupeł-
nić o dopłatę (ażio).
Drugim gatunkiem był kwartnik mały, póz
niej zwany ternarem. Obie te mone-
ty, duży i mały kwartnik, wprowadzone w ostatnich latach panowania Kazimierza
Wielkiego (1333-1370), tworzyły razem klasę zwaną moneta maior, czyli moneta więk-
sza. Mały kwartnik był pierwotnie połową dużego, a ćwiercią grosza, ale od 1396 roku
trzy małe kwartniki odpowiadały jednemu dużemu (czyli sześć ich szło na grosz).
1
S. Kubiak, Monety pierwszych Jagiellonów (1386-1444), Wrocław 1970; taż, Kilka uwag nad mone-
tami koronnymi dynastii Jagiellonów, Biuletyn Numizmatyczny, 1977, nr 5, s. 92-94; taż, Póz
nośrednio-
wieczne mennictwo polskie w dobie jagiellońskiej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnogra-
ficznego w A
odzi. Seria Numizmatyczna i Konserwatorska, nr 5, 1985, s. 63-68; taż, Monety Jagiellonów w
Królestwie Polskim w latach 1386-1506, [w:] Problematika mincovníctva Jagelovcov, red. Eva Kolníková,
Nitra  Svit 1988, s. 85-97; taż, Jeszcze raz o znalezisku grobowym monet jagiellońskich z opactwa tynieckie-
go, [w:] Benedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z Sesji Naukowej. Wawel-Tyniec, 13-15.10.1994,
red. K. Żurowska, Kraków-Tyniec 1995, s. 179-183; taż, Monety koronne z drugiej połowy XV w. (1447-
1506), Wiadomości Numizmatyczne, R. XLII, 1998, z. 3-4, s. 117-181; taż, Analiza podstaw datowania
półgroszy koronnych Władysława Jagiełły bez sygnatur pod koroną (Kub. typ XI), Wiadomości Numizma-
tyczne, R. XLVI, 2002, z. 1, s. 75-82.
107
Biuletyn Numizmatyczny 2010:2 (358)
_____________________________________________________________________________________________________________
Najmniejszą monetą był mały pieniądz albo pieniążek, w z
ródłach łacińskich
nazywany denarius i stÄ…d dzisiejsi numizmatycy oznaczajÄ… go nazwÄ…  denar , w polsz-
czyz
nie XV wieku nie używaną. Na jeden grosz polski szło 16 pieniążków, a od 1398
roku 18, czyli trzy na mały kwartnik, a dziewięć na półgrosz. Obie zmiany relacji wy-
miennych między poszczególnymi gatunkami polskich monet, w 1396 i 1398 roku,
miały na celu wyeliminowanie dopłat do groszy czeskich, ale ich konsekwencje były
raczej krótkotrwałe.
Standard srebrny pieniążków jest niejasny, podobnie jak ich chronologia. Wia-
domo, że przez cały XV wiek wybijane były w tym nominale drobne monety z koroną
na jednej stronie, a orłem na drugiej, pozbawione napisów i zwane ogólnie denarami
jagiellońskimi. Stanisława Kubiak podzieliła je na trzy typy w zależności od uformowa-
nia korony. Pierwszy z nich, charakteryzujący się całkowicie rozdzielonymi fleuronami
(czyli wysokimi liśćmi stojącymi na obręczy), przypisała Władysławowi Jagielle (1386-
1434). Ów typ I został jeszcze podzielony na trzy podtypy, grupy oznaczone literami A,
B i C (il. 1-3). W grupie A pojawiają się monety z małymi pierścieniami (potocznie
mówiąc: kółeczkami) wokół korony. Grupa B gromadzi pieniążki ze zwykłym kształ-
tem korony. W grupie C natomiast są monety, na których korona nie ma poziomej,
prostej linii obręczy. Chronologię tych monet ustaliła Stanisława Kubiakowa w kolejno-
ści ich oznaczeń: A w latach 1389-1396, B w latach 1396-1414 i C w latach 1431-1434.
il. 1. Polska, Władysław II Jagiełło, pieniążek z początku XV wieku,
Kraków (tzw. denar jagielloński typu IA). Według Stanisławy Kubiak.
il. 2. Polska, Władysław II Jagiełło, pieniążek z lat 1396-ok. 1400?,
Kraków (tzw. denar jagielloński typu IB). Archiwum Tadeusza Kałkowskiego.
il. 3. Polska, Władysław II Jagiełło, pieniążek z lat 1414-1422,
Kraków? (tzw. denar jagielloński typu IC). Allegro 170951297.
108
Borys Paszkiewicz, Monety koronne Władysława Jagiełły...
_____________________________________________________________________________________________________________
Z nielicznych z
ródeł pisanych dowiadujemy się, że w 1389 roku miasto Kra-
ków wydało pewną kwotę na urządzenie mennicy, a to znaczy, że była ona wówczas w
rękach miasta, może wydzierżawiona od króla. Do 1396 roku zawartość kruszcu w
pieniążkach została obniżona tak bardzo, że w owym roku wymieniono je na nowe po
kursie 2:1.
Które to były monety? Według Stanisławy Kubiakowej, miasto Kraków w wy-
dzierżawionej mennicy w latach 1389-1396 wybijało monety grupy IA. Za tak wcze-
snym datowaniem przemawia ich jednoznacznie niska jakość, która pozwala przypusz-
czać, że monety te nadawały się do wymiany po tak niekorzystnej cenie (dwa denary
stare za jeden nowy) w 1396 roku. Ich waga to 0,31-0,47g, próba 0,125-0,149, a więc
bardzo niska. Poza tym w obu zespołach znaleziskowych z Tyńca, które według dato-
wania kwartników mniejszych zostały ukryte po 1407 roku, tej grupy nie ma  zdaniem
Stanisławy Kubiakowej dlatego, że została już wycofana. Są tylko pieniążki zaliczane
do grupy B, bez dodatkowych znaków. W myśl tej koncepcji, wymiana denarów w
1396 zastąpiłaby więc pieniążki z dodatkowymi znakami nową emisją bez tych znaków,
wykonanÄ… z poprawionego srebra. Wniosek ten wymaga, moim zdaniem, ponownego
rozpatrzenia.
Odtwarzając sekwencję pieniążków Władysława II Jagiełły bitych w Krakowie
Stanisława Kubiakowa pominęła typ, który uważała za emisję miejskiej mennicy
wschowskiej w czasach andegaweńskich (1370-1386). Są to małe, beznapisowe monety
pojawiające się w skarbach na początku panowania króla Władysława Jagiełły, z orłem
z pionowymi piórami po jednej stronie, a tarczą z podwójnym krzyżem po stronie dru-
giej (il. 4). Ich przeciętna waga wynosi 0,231 g, próba (według dziewiętnastowiecznych
badań)  0,250.
il. 4. Polska, Władysław II Jagiełło, pieniążek z lat 1386-1396,
Kraków (tzw. wschowski denar andegaweński). WCN 36:106.
Wcześniejsi badacze przydzielali te monety Władysławowi Jagielle na począt-
ku panowania: tarcza z podwójnym krzyżem była bowiem znakiem tego króla, a wi-
doczna często u góry litera W byłaby jego inicjałem. Podstawą odmiennej tezy Stani-
sławy Kubiak był fakt, że w przywileju menniczym dla Wschowy z 1404 roku król
Władysław Jagiełło nakazał umieszczać na wybijanych w tym mieście halerzach nasze
królewskie znaki, które zostały dokładnie opisane: po jednej stronie orzeł, a po drugiej
krzyż podwójny. Krzyż podwójny został póz
niej herbem Wschowy (prawdopodobnie
właśnie za pośrednictwem wybitych po 1404 roku miejskich monet), są też znane nie-
wątpliwie póz
niejsze denary wschowskie z takimi właśnie, zaordynowanymi przez
króla znakami (il. 5). Zdaniem Stanisławy Kubiakowej, Władysław Jagiełło w swym
przywileju nakazał Wschowie umieszczać na monetach te znaki, które zamieszczane
tam były dotychczas, a jedynie pod wpływem przemian stylistycznych uległy one prze-
kształceniu.
109
Biuletyn Numizmatyczny 2010:2 (358)
_____________________________________________________________________________________________________________
il. 5. Wschowa, Władysław II Jagiełło, halerz, po 1404 roku.
WAG 29:3502.
Jest to typ dobrze widoczny w skarbach z Tyńca. Skarby te, ale nie tylko one,
lecz w ogóle liczne znaleziska w Krakowskiem i Sandomierskiem przy zupełnie wyjąt-
kowym występowaniu tych monet w Wielkopolsce, świadczą wyraz
nie, że są to monety
bite w Krakowie, a nie we Wschowie. Tarcza z podwójnym krzyżem stanowi na nich
znak osobisty Władysława Jagiełły i nie była używana we Wschowie przed jego pano-
waniem. Trudno też uwierzyć, by wymiana monety w 1396 roku przy znacznej różnicy
ich wartości nie pociągała za sobą zmiany typu pieniążków. Po czym bowiem mieliby
użytkownicy odróżniać, które drobne monetki są wycofane z obiegu po połowie ceny, a
które są ważne? Toteż wolno sądzić, że to właśnie ów wczesny, błędnie przypisany do
Wschowy typ bity był aż do 1396 roku. Dodatkową przesłanką  dotychczas jeszcze w
dyskusji nad tymi monetami niewykorzystaną  jest nieuwzględniany w klasyfikacjach
tzw. próbny denar Władysława Jagiełły, znany w dwóch egzemplarzach, z których
jeden znaleziono na Wawelu (il. 6)2. Stanowi on pośrednie ogniwo, łączące denary
 niby-wschowskie z  jagiellońskimi , gdyż ma jeszcze tarczę z krzyżem podwójnym i
literę W, jak te pierwsze, ale orła uformowanego już jak te drugie  a także jak kwartni-
ki małe i duże. Pieniążek ten jest w dodatku niez
le datowany, gdyż ma w tarczy literę
mincerską n, jak na kwartnikach małych typu IV, oznaczającą  jak się uważa  Mikoła-
ja (Nicolaus) Bochnera, przełożonego mennicy krakowskiej w 1396 roku i jakiś czas
póz
niej, żupnika olkuskiego i chęcińskiego.
il. 6. Polska, Władysław II Jagiełło, pieniążek z 1396 roku, Kraków.
Według Józefy Natkaniec-Frasiowej.
Ostatecznie na przesunięcie rzekomych denarów wschowskich do Krakowa
przed reformę 1396 roku zgodziła się nawet Stanisława Kubiakowa, choć już nie zrewi-
dowała chronologii innych typów. Spróbujemy więc teraz zrobić pierwszy krok w tym
kierunku, bo przecież jeśli do 1396 roku w Krakowie Władysław Jagiełło wybijał pie-
niążki  niby-wschowskie , to nie wybijał wtedy tak zwanych denarów jagiellońskich,
czyli monet z koroną i orłem, podtypu IA. Ale, sądząc ze struktury skarbów, pierwszą
2
J. Natkaniec-Frasiowa, Próbny denar koronny i monety obiegowe Władysława Jagiełły znalezione w
Krakowie na Wawelu, Wiadomości Numizmatyczne, R. XXIX, 1985, z. 3-4, s. 194.
110
 Borys Paszkiewicz, Monety koronne Władysława Jagiełły...
_____________________________________________________________________________________________________________
grupą denarów jagiellońskich bitą od 1396 roku, były te właśnie pieniążki podtypu IB,
które umieszcza tam Kubiakowa, tyle, że nie nastąpiły one po grupie A, lecz po rzeko-
mych denarach wschowskich, a pieniążki grupy A są póz
niejsze. W skarbach z Tyńca
podtypu IA nie było, bo został wybity po ich ukryciu.
Pieniążki podtypu IB silnie różnią się między sobą pod względem standardu
srebra, nawet należąc do tej samej odmiany. Są tu monety lekkie o stosunkowo znacznej
zawartości srebra, i okazy cięższe, ale zawierające wyraz
nie mniej kruszcu (tabela 1).
Za najbardziej charakterystyczne standardy tych monet uznać można następujące wiel-
kości:
a) 0,35 g, próba: 0,147 (0,051 g Ag);
b) 0,47 g, próba: 0,153 (0,072 g Ag);
c) 0,29 g, próba: 0,354 (0,103 g Ag).
Tabela 1. Dane metrologiczne pieniążków typu I Kubiakowej (Władysław II Jagiełło).
Wg S. Kubiak, Monety pierwszych Jagiellonów, s. 220. W kolumnach odpowiednio: numer typu, średnie
wagi: arytmetyczna, medialna i modalna, średnica minimalna i maksymalna
oraz rezultaty badań próby srebra. Zakreślono grupę pieniążków typu IB z  dobrego srebra .
Każdy doświadczony kolekcjoner tych monet wie, że istnieje wśród nich grupa
pieniążków z  dobrego srebra , wyraz
nie bielszych i lżejszych niż pozostałe, staranniej
wybitych  to właśnie standard c (należy do nich okaz z il. 2). Niestety, w badaniach
Stanisławy Kubiakowej cechy zewnętrzne tej grupy nie zostały wyodrębnione spośród
innych monet tego podtypu; w rezultacie podanie odmiany według Kubiakowej nie
informuje, czy jest to moneta z  dobrego srebra , czy też  czarna .
111
Biuletyn Numizmatyczny 2010:2 (358)
_____________________________________________________________________________________________________________
Jaki był standard kruszcowy obrachunkowego grosza polskiego, złożonego z
takich monet?
" Grosz obrachunkowy z 18 pieniędzy:
a) 0,918 g Ag;
b) 1,296 g Ag;
c) 1,854 g Ag;
" Grosz obrachunkowy z 6 małych kwartników  1,643 g Ag;
" Grosz obrachunkowy z 2 półgroszy  1,685 g Ag;
" Realny grosz praski Wacława IV (grupy IV, V, VI według JiY
ígo Hány) 
1,863 g Ag.
Jak widzimy, standard c pieniążków pomnożony przez 18 dałby grosz obra-
chunkowy lepszy niż odpowiednia suma moneta maior i z grubsza równy ówczesnemu
groszowi praskiemu. Taki układ wolno uważać za nieprawdopodobny. Ale, jeśli są to
monety sprzed dewaluacji pieniążka w 1398 roku i na grosz szło ich tylko 16, mamy
według standardu c 1,648 g czystego srebra  praktycznie biorąc, dokładnie tyle, ile w
groszu obrachunkowym z kwartników  czy to małych, czy dużych.
Z tego wynika, że pieniążki z  dobrego srebra standardu c pochodzą z okresu
1396-1398. Takie przypuszczenie nie stoi w sprzeczności ze skarbami, skądinąd nie-
licznymi i trudnymi do interpretacji. Najprawdopodobniej więc najstarsze tzw. denary
jagiellońskie były bite według tego samego standardu co moneta maior, aby zastąpić
stare, zdewaluowane pieniążki  niby-wschowskie w 1396 roku. Ale i one zostały
szybko zepsute, i to raczej skokowo, bo brak etapów pośrednich. Można jednak zauwa-
żyć, że w systemie z 1396 roku na mały kwartnik przypadało 2 2/3 pieniążka. Takie
niezgodności rachunkowe często przyspieszały procesy dewaluacyjne. W rezultacie
redukcji z 1398 roku powstał system monetarny znacznie łatwiejszy do rachunków: 1
grosz = 2 półgrosze (duże kwartniki) = 6 małych kwartników = 18 pieniędzy. Na mały
kwartnik przypadają równo 3 pieniążki. Jak wiadomo, system rachunkowy ustalony w
1398 roku przetrwał aż do czasów Stanisława Augusta (choć drobnych monet dawno
już wtedy nie bito), i to dzięki niemu właśnie kwartnik mały stał się ternarem czyli
trzeciakiem.
Następne dwa podtypy denarów jagiellońskich, IA i IC, składają się z wielu
drobnych wariantów. Na podstawie ustaleń Stanisławy Kubiakowej, dotyczących czasu
ich emisji, i naszych dotychczasowych spostrzeżeń należałoby je datować na dwa okre-
sy: 1398-1414 i 1431-1434. Jak widzimy jednak z powyższych rachunków, tylko część
grupy B została wybita do 1398 roku, reszta  w tym okazy o najniższej próbie  na
pewno trwała dłużej. Dodatkową przesłanką za takim datowaniem jest pieniążek nale-
żący do odmiany IB/19 według Stanisławy Kubiakowej, z uncjalnym n pod koroną3.
Raczej nie jest to to samo n Mikołaja Bochnera, co pod koroną na kwartnikach dużych i
małych Władysława Jagiełły (il. 7-8) i na wspomnianym pieniążku z 1396 roku, ponie-
waż forma korony na tym pieniążku jest inna, sprawia wrażenie znacznie póz
niejszej.
Jak zobaczymy, niektóre kwartniki małe z n są także póz
niejsze.
3
http://www.poszukiwanieskarbow.com/numizmatyka/denarki.html.
112
Borys Paszkiewicz, Monety koronne Władysława Jagiełły...
_____________________________________________________________________________________________________________
il. 7. Polska, Władysław II Jagiełło, półgrosz (kwartnik duży) z literą n,
z lat 1396-1398, Kraków. Allegro 32748.
il. 8. Polska, Władysław II Jagiełło, kwartnik mały z literą n,
z lat 1396-1398 lub po 1407 roku, Kraków. E-bay 2b4e_1 (7 IV 2007).
Poza wyjątkowym pieniążkiem z 1396 roku oraz wspomnianym wyżej nowym
odkryciem, te małe monetki nie mają literowych oznaczeń menniczych. Inaczej kwart-
niki, które dzięki związaniu umieszczonych na nich liter ze znanymi z zapisków mince-
rzami uchodzą za dość precyzyjnie datowane (co nie zawsze musi być słuszne). Przy-
czyny tej różnicy warto przemyśleć: albo produkcja obu gatunków monety królewskiej
była organizacyjnie wyodrębniona, albo pieniążki bito wtedy, gdy kwartniki również
nie miały liter mincerskich (co według chronologii Stanisławy Kubiakowej przypadłoby
na czas po 1406 roku). Ponieważ niezależność oznaczeń pieniążków i kwartników w
XV wieku jest niemal stała, bardziej prawdopodobne jest pierwsze rozwiązanie.
Standard moneta maior był zmniejszany stopniowo ale, jak widzimy w tabeli
2, ogólny obraz tych redukcji wygląda na niespójny. Najprawdopodobniej nasza wiedza
o chronologii poszczególnych odmian nie jest tak ścisła, jak to sobie wyobrażamy. W
szczególności małe kwartniki bez znaków menniczych (il. 9) wyglądają na przynaj-
mniej częściowo wcześniejsze niż okres 1407-1414, gdzie umieszcza je Stanisława
Kubiakowa. Przypomnijmy, że to właśnie one datowały skarby z Tyńca po 1407 roku, a
skarby te zawierały pieniążki Władysława Jagiełły z grupy pseudowschowskiej i z gru-
py B, zatem najwcześniejsze. Na niespójną wygląda też grupa kwartników małych z
literą n  tak, jakby część z nich powstała gdzieś po 1407 roku. Tak czy owak, w ciągu
mniej więcej dekady polski grosz obrachunkowy stracił około ź swojego standardu
srebrnego.
il. 9. Polska, Władysław II Jagiełło, kwartnik mały bez litery,
około 1400 lub po 1407 roku, Kraków. WCN 35:96.
113
Biuletyn Numizmatyczny 2010:2 (358)
_____________________________________________________________________________________________________________
Trudniej powiedzieć coś o standardzie pieniążka w porządku chronologicz-
nym, ale jest widoczne, że nie jest on już równy monecie maior. Jeśli przytoczone po-
wyżej dane o standardzie pieniążka podtypu IA pomnożymy przez 18, okazuje się, że w
obrachunkowym groszu realizowanym takimi monetami jest mniej niż 1 gram srebra.
Spadek standardu pieniążka był zatem jeszcze głębszy niż monety maior.
Zaraz po reformach monetarnych z 1396 i 1398 roku ażio do płatności w gro-
szach polskich pojawiło się znowu w 1399 roku (wykres 1). Gdy grzywna 48 groszy
praskich była wypłacana w polskiej monecie, ażio rosło stopniowo od 5-7 groszy do 6-8
groszy i w latach 1405-1406 osiągnęło poziom 10 groszy. Następnie wielkość dopłat
uległa zróżnicowaniu w zależności od gatunku użytej monety polskiej i w 1414 roku
osiągnęła 20 groszy w pieniążkach (42%), ale w półgroszach utrzymywała się długo na
poziomie 5-7 groszy, nagle osiągając 18 groszy w roku 1415. Zatem ażio do płatności w
półgroszach sięgnęło wówczas 38%, mimo faktu, że przecież grosz czeski również uległ
w tym czasie zepsuciu.
Wykres 1. Ażio (opłata dodatkowa) przy płatności w groszach polskich, lata 1397-1415
(1 grzywna = 48 groszy).
Należy jednak pamiętać, że cyrkulująca w Polsce masa groszy praskich nie
składała się tylko z nowych dostaw z Kutnej Hory, ale z wielkich ilości różnych monet,
nowych i starych, po części obciętych, wytartych itd. Toteż podstawą dla określenia
rzeczywistego standardu grosza praskiego w Polsce są polskie skarby. Nie były one
jednak badane pod kątem próby kruszcu lub najnowszej typologii. Przeciętna waga
monet w skarbach4 i nasza wiedza o stopie menniczej stosowanej w Czechach uspra-
wiedliwiają nawet 18-30-procentowe dopłaty, które widzieliśmy. Gwałtowne pogorsze-
nie grosza bitego w Czechach zaczęło się niewiele przed 1410 rokiem i prawdopodob-
nie wywarło wpływ na polskie stosunki monetarne kilka lat póz
niej.
4
J. Piniński, Chronologia znalezisk groszy czeskich Wacława IV na ziemiach polskich, Prace i Materia-
Å‚y Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w A
odzi. Seria Numizmatyczna i Konserwatorska, nr 4,
1984, s. 5-17.
114
Borys Paszkiewicz, Monety koronne Władysława Jagiełły...
_____________________________________________________________________________________________________________
Cena węgierskiego florena była za to znacznie bardziej stabilna (wykres 2).
Dane o cenie wyrażonej w polskim pieniądzu są dość nieliczne, ale zupełnie wyraz
nie
pokazują, że przez wiele lat znacząca obniżka standardu kruszcowego polskiej monety
maior nie wywarła żadnego wpływu na jej stosunek do florena, który stale kosztował 24
grosze. Wobec tego można się domyślać, że redukcja standardu polskiej monety taki
właśnie miała cel: utrzymać stały kurs złotego węgierskiego (bardzo podobnie postępo-
wano w Miśni z tamtejszym groszem w połowie XIV wieku). I że cel ten był istotniej-
szy niż stabilna cena praskiego grosza.
Wykres 2. Cena florena węgierskiego w Polsce, lata 1393-1407.
Wydaje się, że warto pod tym kątem przeanalizować zyski i straty poszczegól-
nych grup politycznych wpływających na politykę menniczą Władysława Jagiełły,
mniej więcej tak, jak to Oliver Volckart uczynił niedawno dla ówczesnego państwa
krzyżackiego w Prusach5. Wstępnie można postawić hipotezę, że stabilnym kursem obu
walut zainteresowani byli wielcy kupcy krakowscy, którzy nie pobierali renty gruntowej
w srebrze, toteż standard krajowych monet srebrnych był dla nich mniej istotny.
Ale co się stało w 1407 roku, kiedy ten stabilny kurs nagle wzrósł? Jak pamię-
tamy, był to czas, kiedy ażio na płatności w pieniążkach również wzrosło. Toteż praw-
dopodobnie wtedy, lub może o rok wcześniej, pieniążki zostały obniżone co do standar-
du jeszcze bardziej niż dotychczas (pojawił się podtyp IA?), albo też wybito ich tyle, że
rynek nie był już w stanie umożliwić ich wymiany po stałym kursie na monetę maior. I
ta przemiana nie była jednak po myśli odbiorców rent  polskiego rycerstwa. Najwy-
raz
niej był to ruch, mający zaspokoić finansowe potrzeby króla.
5
O. Volckart, Die Münzpolitik im Ordensland und Herzogtum Preußen von 1370 bis 1550, Wiesbaden
1996 (Deutsches Historisches Institut Warschau. Quellen und Studien, Bd. 4).
115
Biuletyn Numizmatyczny 2010:2 (358)
_____________________________________________________________________________________________________________
Powodem, dla którego król potrzebował więcej pieniędzy niż zwykle, były
chyba przygotowania wojenne. Już od 1402 roku było w strategii politycznej Polski i
Litwy raczej jasne, że w dogodnym momencie trzeba będzie stoczyć rozstrzygającą
wojnÄ™ z Prusami. Po 1402 roku stopniowo wygaszane sÄ… konflikty graniczne, a oba
państwa zbierają siły. Nie miejmy jednak złudzeń co do siły gospodarczej Polski w tym
czasie  cóż dopiero mówić o Litwie! Toteż psucie pieniądza było jednym z niewielu
instrumentów, jakimi dysponował monarcha, i widać uznał je za cenę, którą warto za-
płacić.
Jak wiadomo, wojna skończyła się sukcesem, ale właśnie niedostatek gotówki
na opłacenie zaciężnych był co najmniej jedną z przyczyn, dla których Malbork nie
został wówczas zdobyty. W pierwszym pokoju toruńskim w 1411 roku ustalono, że
poza pewnymi cesjami terytorialnymi zwycięscy alianci otrzymają 6 milionów groszy
praskich tytułem okupu za jeńców. Jak zauważa Volckart, przy przeciętnym kursie 17
fenigów za grosz praski, okup wyniósł ponad 141 000 grzywien pruskich, tj. ponad
dwukrotny dochód roczny pruskich amtów lokalnych i centrali, szacowanych przez
Jürgena Sarnowskiego na 61-70 tysiÄ™cy grzywien pruskich. Okup odpowiadaÅ‚ okoÅ‚o 11
tonom czystego srebra. To dużo, niewiele królestw osiągało wówczas wyższy dochód
roczny. Na przykład dochód roczny Anglii można szacować na 29 ton srebra. Ale okup
za króla angielskiego Ryszarda I Lwie Serce, uzyskany przez Leopolda Austriackiego w
1192 roku (100 000 marek srebra), to ok. 23 ton srebra.
Co stało się z tymi pieniędzmi?
Wiemy, że 2 220 tysięcy groszy, tj. ok. 2/5 całości, trafiło do króla węgierskie-
go Zygmunta pod zastaw 13 miast spiskich. Część okupów trafiła na Litwę, gdzie  jak
sądzą badacze litewscy  stworzyła bazę srebrną do reformy monetarnej. Po przypusz-
czalnej dziesięcioletniej przerwie w mennictwie hospodarskim powstał tam nowy sys-
tem monetarny, oparty na groszu czeskim i na pieniÄ…dzu, stanowiÄ…cym dziesiÄ…tÄ… jego
część. Już w 1411 roku w Nowogrodzie odnotowano znaczącą obecność  groszy litew-
skich  mimo różnych prób objaśnienia tego terminu z
ródłowego nie mam wątpliwo-
ści, że chodziło tu o grosze czeskie napływające z Litwy. Podobnie jak w Polsce, na
Litwie również małe denary  pieniądze litewskie  tworzyły obrachunkowe litewskie
grosze, ale odliczane tylko po dziesięć, nie osiemnaście. O standardzie tych monet z
czasów Witolda wiemy niewiele. Według dawnych badań  ogniowych , próba czterech
egzemplarzy wyniosła: 49,2%, 49,0%, 47,6% i 38,6%, są więc z wyraz
nie lepszego
srebra niż polskie. Większość monet waży w granicach 0,25-0,28 g. Standard grosza
litewskiego odliczonego z dziesięciu pieniędzy wynosił więc około 1,2 g czystego sre-
bra. Jak widzimy, 10 pieniędzy litewskich nie zawierało ilości srebra porównywalnej z
groszem praskim, być może jednak niezbyt duża wydajność mennicy wileńskiej pozwo-
liła utrzymać ich kurs wymienny, który przetrwał do drugiej połowy XV wieku.
Mimo to jednak, masowy napływ srebra trudno dostrzec w mennictwie pol-
skim. Do 1414 roku mennica królewska w Krakowie biła słabej jakości pieniążki i być
może ograniczone ilości moneta maior. Nie mamy danych o cenie złota w tym czasie.
Od 1414 roku pracownicy mennicy znikajÄ… z krakowskich z
ródeł, a w 1422 roku król
obiecuje, że nigdy nie będzie bić monet bez zgody Rady Królewskiej. Uważa się więc,
że mennica krakowska była nieczynna w latach 1414-1431. Bicie kwartników małych
porzucono podczas tej przerwy na całe stulecie.
Ale w 1418 roku ażio na płatności w polskich kwartnikach wzrosło z 18 do 22
groszy od grzywny, a w następnym roku raz nawet odnotowano 24 grosze (wykres 3).
Dopiero w 1425 roku ażio spadło do 16 groszy i nawet do 5 groszy w 1431 roku. Spa-
116
 Borys Paszkiewicz, Monety koronne Władysława Jagiełły...
_____________________________________________________________________________________________________________
dek ten odzwierciedla prawdopodobnie redukcjÄ™ standardu grosza praskiego podczas
wojen husyckich od 1419 roku, ale poprzedzający go wzrost ażia byłby niemożliwy,
gdyby w Polsce wciąż nie bito monet.
Wykres 3. Ażio (opłata dodatkowa) przy płatności w groszach polskich, lata 1415-31.
Cena złotego węgierskiego wskazuje na to samo (wykres 4). Na początku XV
wieku była stabilna: 24 grosze za złoty, aż do wzrostu w 1407 roku. Wzrost trwał aż do
1422 roku, dopóki król nie obiecał nie bić monet. To sugeruje, że aż do tego czasu je
bił, a kurs monety krajowej spadał. Nowa tura wzrostu ceny złotego od 1431 roku po-
krywa się z ponownym otwarciem mennicy krakowskiej, poświadczonym w dokumen-
tach.
Wykres 4. Cena florena węgierskiego w Polsce, lata 1407-1444.
117
Biuletyn Numizmatyczny 2010:2 (358)
_____________________________________________________________________________________________________________
W skarbach można wypatrzeć monety bite po 1414 roku, zarówno półgrosze ze
znakami W, F i ! (il. 10), jak i pieniążki podtypu IC (il. 3). Zdaniem Stanisławy Kubia-
kowej, te półgrosze bito w latach 1416-1422 we Wschowie, a pieniążki w latach 1431-
1434 w Krakowie. Są to jednak monety bardzo do siebie podobne. Chyba jasno widać,
że oba rodzaje musiały być wybijane równocześnie w jednym ośrodku. Mennica we
Wschowie była jednak  na mocy przywileju z 1404 roku  oddana miastu i nie ma
żadnego poświadczenia z
ródłowego, by król miał w niej jakikolwiek udział. Do tego, o
czym się zapomina, Wschowa, choć należała do Polski, uważana była za część Śląska i
monety w niej wybijane miały kurs śląskich halerzy, jak wyraz
nie informuje przywilej
królewski. W śląskim systemie monetarnym nie było miejsca na polskie półgrosze.
Monety ze znakami W, F i ! wybito więc, moim zdaniem, w  centralnej mennicy kró-
lewskiej. Znak podwójnego krzyża na nich jest wciąż królewski, litery W i F (interpre-
towane jako inicjały polskiej i niemieckiej nazwy Wschowy)  zapewne jednak mincer-
skie. Co prawda, w tych latach nie ma poświadczenia działalności mennicy krakow-
skiej. Może uległa jakiejś reorganizacji, co spowodowało zniknięcie jej personelu z
krakowskich zapisek miejskich, albo została przeniesiona z miasta na Wawel? Możliwe
nawet, że mennica została wyprowadzona z Krakowa do jakiegoś zamku królewskiego
oddalonego od oczu mieszczaństwa (nasuwają się tu na przykład Chęciny, mające też
złoża srebra). Jest to na pewno temat do dalszych badań.
il. 10. Polska, Władysław II Jagiełło, półgrosz (kwartnik duży) z lat 1414-1422, Kraków?
(tzw. półgrosz wschowski). PDA/PGN 10:100.
Półgrosze tej grupy są zasadniczo ze srebra próby 1/3, co przy ich średniej wa-
dze około 1,6 g daje standard polskiego grosza około 1,04 g srebra. Ale trafiają się
między nimi egzemplarze o znacząco obniżonej zawartości, poniżej 0,180, nie różniące
się pod względem szaty zewnętrznej. Zdaniem Stanisławy Kubiakowej były to fałszer-
stwa. Można powiedzieć, że fałszerstwa nie byłyby fałszerstwami, gdyby się wyraz
nie
wyróżniały zewnętrznie, ale zwraca uwagę fakt, że w innych grupach półgroszy nie
mamy takiego zjawiska. Monety fałszywe, owszem, są, ale wyraz
nie słabszej od orygi-
nałów fabryki. Może więc jednak były to celowe produkty mennicy królewskiej, która
do monet ogólnie marnych dodawała jeszcze monety znacznie gorsze? Pieniążki bito z
jeszcze słabszego srebra niż półgrosze. Ich średnia waga to 0,33 g, a przeciętna próba
0,141, zatem standard grosza polskiego odliczonego z 18 małych pieniędzy wynosił
0,84 g srebra. Powód do tej emisji, bardzo niskiej jakości, jest za to dobrze widoczny:
118
 Borys Paszkiewicz, Monety koronne Władysława Jagiełły...
_____________________________________________________________________________________________________________
sądząc ze zbieżności czasowej, była to seria ekspedycji wojskowych do Prus, przepro-
wadzonych dla poprawy politycznych rezultatów Wielkiej Wojny, a zakończona w
1422 roku pokojem mełneńskim  który zakończył również na prawie całą dekadę kró-
lewską działalność menniczą.
Wnioski:
·ð Pieniążki (denary) typu  wschowskiego sÄ… najstarszymi monetami WÅ‚adysÅ‚a-
wa Jagiełły, bitymi w Krakowie do 1396 roku. Ostatnią ich emisją jest pienią-
żek  próbny , z literą n w tarczy. Następnymi pieniążkami są tzw. denary ja-
giellońskie typu IB, bite do początku XV wieku.
·ð Kwartniki maÅ‚e (ternary) typu VI (bez znaków mincerskich) wybito  przy-
najmniej częściowo  około 1400 roku, natomiast kwartniki małe typu IV, z li-
terą n, mogą częściowo pochodzić z okresu po 1407 roku.
·ð Mennica krakowska funkcjonowaÅ‚a prawdopodobnie do 1422 roku. Półgrosze
 wschowskie na pewno nie były bite we Wschowie, a najprawdopodobniej w
Krakowie, wraz z pieniążkami typu IC.
·ð Na politykÄ™ menniczÄ… pierwszych dwóch dziesiÄ™cioleci rzÄ…dów WÅ‚adysÅ‚awa
Jagiełły znaczny wpływ wywierali wielcy kupcy krakowscy, zainteresowani
stabilnym kursem węgierskiego złotego. Powodem znacznego obniżenia pol-
skich standardów menniczych w dalszych latach panowania Władysława Ja-
giełły, 1407-1422, były najprawdopodobniej koszty działań wojennych.
Okres mennictwa w półgroszach w kwartnikach małych
1396-1398 1,643 g 1,685 g, 1,24 g (litera n)
1399-1400 1,59 g (litera S)
1401-1402 1,44 g (AS)
1404-1405 1,38 g (SA)
1403? 1406? (A) 1,52 & 1,2 g (sic!) 1,395 g
1407- (bez litery) 1,27 g 1,44 g
Tabela 2. Szacunkowy standard srebrny polskiego grosza obrachunkowego w moneta maior do 1414 roku
119
Biuletyn Numizmatyczny 2010:2 (358)
_____________________________________________________________________________________________________________
Borys Paszkiewicz, Crown coins of Ladislaus Jagiello: between Wschowa and Cra-
cow?
Dating of Polish coins of the king Ladislaus Jagiello (1386-1434) and their at-
tribution to mints are based on the work of Stanisława Kubiak from 1970. New finds of
coins induce to revise the theses formulated there. First of all, pennies attributed to
Wschowa in times of the Angevine dynasty (1370-1386), turned out to be the oldest
coins of Ladislaus Jagiello, struck in Cracow till 1396. They depict on the one side a
double-crossed shield and a royal monogram W at the top, and on the other side an
eagle with vertical feathers of wings. Their last issue is the penny considered as  tenta-
tive , with letter n in a shield. Next pennies of Ladislaus Jagiello are so called Jagello-
nian denars (as usually are called pennies with a crown on one, and an eagle on the
other side) type IB according to Kubiak that means without additional signs around a
crown. They were struck to the beginning of the 15th c. After them, in 1406 or 1407,
appeared pennies with annulets around a crown (type IA according to Kubiak).
Except pennies also two species of larger coins were struck: kwartniki małe
[small kwartniks] (so-called ternary) and półgrosze [half-groschens] or differently
kwartniki duże [large kwartniks], defined together as moneta maior. Their mutual rela-
tions were subjected to two changes:
- until 1396: 8 pennies = 2 small kwartniks = 1 halfgroschen,
- 1396-1398: 9 pennies = 2 small kwartniks = 1 halfgroschen,
- since 1398: 9 pennies = 3 small kwartniks = 1 halfgroschen.
Some small kwartniks bear a letter symbols, and some are devoid of them. So
far it was thought that individual letters match coherent periods of issues, and the last
were coins without signs. It is not confirmed by alloy standard of coins and their style.
Small kwartniks without mint signs were struck  at least partly  about 1400, however
small kwartniks with letter n can partly come from the period after 1407.
After 1414 information about activity of Cracovian mint disappears from
sources, but changes of coinage rates on Polish market testify that coins were still
struck, probably until 1422. Hypothesis that royal coins were at that time struck in
Wschowa, city on the border with Lower Silesia, has not got real bases. Halfgroschens
so called  wschowskie were most probably struck in Cracow or in some royal castle in
the area, along with pennies type IC, with a crown without a band. Coins of both species
are made in very similar style, from very bad silver (180-141/1000).
Mint policy of first two decades of Ladislaus Jagiello s reign was considerable
influenced by large Cracovian merchants, interested in stable rate of the Hungarian
florin  probably that is why standard of silver coins was reduced in this time. The rea-
son for reducing considerably Polish mint standards in further years of Ladislaus Jagiel-
lo s reign, 1407-1422, were the most probably costs of wars.
120