Blok radziecki i demokracje zachodnie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych.
~ Układ sił na świecie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych.
U góry odręczna, supertajna notatka, datowana na 12 XII 1979 r. Przywódcy Kremla: Leonid Breżniew, Michaił Susłow, Wiktor Griszin, Andriej Kirilenko, Arwid Pelsze, Dmitrij Ustinow, Konstantin Czernienko, Jurij Andropow, Andriej Gromyko, Nikołaj Tichonow i Borys Ponomariow zapisali w niej decyzję o wysłaniu wojsk radzieckich do Afganistanu. Poczqtek notatki brzmi: Odnośnie sytuacji w "A":
1. Zatwierdzić oceny i środki zaproponowane przez Jurija W. Andropowa, Dmitrija F.Ustinowa i Andrieja
A. Gromykę. Upoważnić ich do wprowadzenia drobniejszych korekt w trakcie realizacji tych środków (...]
~.
.l i ~ y: ,
/ -.. ~ ~.~,~1 ,. 9 ~ L~ fiH ~ ~~
1f Å‚W~~ 4J`~ ~ ~~ y ~ ~~" ~~ta~I,~J~J, ~~ I ~.
.~ , .. ,
....rt ^~~ . . .~.. ~. ~E.,.....". a =% ~.f.
~.,, e. , P-/.; "· ·· .
. ". ~ nA, ~·~'f w·:~L;./ ·: Y 7 /
/. .,. rs~~'.9'·z fl
enlf ~Cl ~ -`1 . m?.c -wi~~'ialxF
Radziecka interwencja w Afganistanie
Zachęcony powodzeniem dotychczasowych akcji i trudnościami Waszyngtonu na Srodkowym Wschodzie, Kreml zdecydc>wal się podjąć kroki, które zapoczątkowaly nowy etap światowych zmagań. 27 XII 1979 r. radzieckie sily zbrojne rozpoczęty interwencję w Afganistanie.
Miejscowy reżim komunistyczny, ustanowiony w 197 r., nie mógl sobie poradzić z rosnącym oporem powstańców. ale oomawial przyjęcia "pomocy" radzieckiej. Desant komandosów K(~l opanowal Kabul i ustanowil tam nowe kierownictwo I3abraka Karmala. Akcja ta okazala się punktem zwrotnym w rozwoju sytuacji międzynarodowej. Po raz pierwszy bowiem ZSRR zbrc>jnic interweniowal poza obrębem obszaru uznawanego milcząco przez Zachód za sferę radzieckich wplywów. W przemowieniu do Kongresu prezydent Carter określil akcję Kremla jako "największe zagrożenie pokoju światowego od czasu II wojny światowej" i zapowiedzial, że Związek Radziecki poniesie konsekwencje tego kroku. Ponieważ przypuszczano, że zbrojne opanowanie Afganistanu może stanowić pierwszy krok ZSRR ku wybrzeżu Zatoki Perskiej, Carter ostrzegl, iż Stany Zjednoczone zareagowalyby na taki atak silą.
Reakcje międzynarodowe na radziecką interwencję w Att~anistanie byty zróżtucowane. Stany Zjednoczone nalożyly embargo na eksport zboża i technologii do Związku Radzieckiego oraz zawiesily prace nad ratyfikacją ukladu SALI' II. W styczniu 1911 r. w Pekinie bawil amerykański sekretarz obrony, omawiając możliwości wspólpracy wojskowej między Stanami Zjednoczcmymi i ChlZl.. Agresja radziecka zahamowala postępującą od jesieni l9ifl r. poprawę stosunków Moskwa-Pekin. Chińczycy dodali do swoj listy warunków nowy postulat - w~~cofanicy Armii Radzieckiej
19/

Przybycie wojsk pancernych ZSRR do Kabulu pod koniec 1979 r.
1 inwazja na Afganistan ~ reperkusje
międzynarodowe
Powrót zimnej wojny
Niezależnie od skutków radzieckiej interwencji w Afganistanie początek lat osiemdziesiątych przyniósl na arenie międzynarodowej istotne zmiany, które można skrótowo określić jako powrót zimnej wojny Blok radziecki stopniowo pogrążał się w stagnacji, choć Kreml nie rezygnowal z agresywnej retoryki oraz demonstracji sity, Chiny wkroczyły na drogę przyspieszonego rozwoju (zob. s. 233, 234), zaś wysoko rozwinięte państwa zachodnie przezwyciężały kryzys gospodarczy i odzyskiwały pewność w obronie swych interesów
198

Do zmiany atmosfery międzynarodowej przyczyniła się między innymi działalność Jana Pawła II. Postać papieża dowodziła, że można efektywnie działać na rzecz sprawiedliwości społecznej. Powszechnie zauważano nowy styl Jana Pawła II, jego ogromną aktywność i fascynującą osobowość, wywołującą entuzjazm tłumów, gdziekolwiek się pojawił. Papież ogłosił w krótkim czasie kilka encyklik (m.in. Redemptor hominis i Laborem exeYCens), stanowiących fundament teologiczny jego pontyfikatu. W 1979 r. Jan , ~ ~ ~ " Paweł II przebywał w Meksyku, ~ , . ,,~ ~Polsce, Irlandii, Stanach Zjedno
czonych oraz Turcji, w 1980 r.
",.. , w kilku państwach afrykańskich,
Francji i Brazylii. Wszędzie wita- V ły go niezliczone rzesze wier
nych. Ostrzeżeniem, że istnieją w świecie siły gotowe za wszelką cenę powstrzymać papieską misję pokoju i miłości, był zamach na życie Jana Pawła II, dokonany 13 V 1981 r. w Rzymie
przez terrorystÄ™ tureckiego. ~,
r Zgromadzono wiele poszlak
wskazujących, że zamach przygotowały tajne służby bułgarskie prawdopodobnie w porozumie
niu z KGB. Sprawy nie zdołano jednak wówczas wyświetlić do końca, a dziś wydaje się to jeszcze trudniejsze ze względu na zatarcie śladów Już na początku lat osiemdziesiątych w ZSRR i bloku radzieckim
można było zauważyć oznaki kryzysu strukturalnego. Trudności zapoczątkowała pogarszająca się sytuacja gospodarcza poszczególnych państw Poza załamaniem w PRL (zob. s. 157), zakłócenia nastąpiły w ZSRR w związku z surową zimą 1979 r. Tempo rozwoju ekonomicznego spadło na Węgrzech i w Czechosłowacji. W 1980 r. tendencja ta nasiliła się: kryzys w PRL narastał, na Węgrzech dochód narodowy obniżył się o 1%, a zahamowanie wzrostu rozwoju gospodarczego zaznaczyło się w ZSRR, Rumunii i CSRS. Produkcja stali, podstawy potęgi komunistycznej, przestała się zwiększać. Malała efektywność gospodarki. Nakłady inwestycyjne rosły coraz wolniej, a w przypadku PRL i Węgier spadły Przyczyny trudności były wielorakie: niesprawny system zarządzania, powiększająca się luka technologiczna, wynikająca ze znikomej innowacyjności gospodarki komunistycznej, rosnące koszty eksploatacji złóż surowcowych, katastrofalne zadłużenie, zwłaszcza krajów satelickich Moskwy, pogarszające się morale pracy, alkoholizm, korupcja, bałagan i brak odpowiedzialności wśród partyjnej nomenklatury
Nic nie wskazywało, by przywódcy Kremla i państw bloku potrafili zapobiec zagrożeniu podstaw ekonomicznych systemu. W Moskwie rządziło zachowawcze kierownictwo KPZR, a zły stan zdrowia Breżniewa stawał się przedmiotem różnych spekulacji. Represje wobec dysy
,~
I a
Papież Jan Paweł II trafiony kula zamachowca na placu świętego Piotra w Rzymie
w dniu 13 V 1981 r. Kwestia, kto stał za tureckim zamachowcem Mehmetem Ali Agcq, nie została do dziś w pełni wyjaśniona
199
i~ ,~,.w ~ , :~
.~ , z ~ ~~.; ,.

dentów i ruchów narodowych przygasiły wprawdzie oznaki buntu, ale wojna w Afganistanie, kosztująca życie tysiące żołnierzy radzieckich, pogłębiła skrywane niezadowolenie społeczeństwa. Ideologia komunistyczna okazywała się coraz mniej użyteczna jako instrument władzy
Pierwsze lata prezydentury Cartera wyglądały zachęcająco. Z czasem jednak jego popularność zaczęła spadać, co wiązało się z pogorszeniem sytuacji ekonomicznej i niepowodzeniami na arenie międzynarodowej. Układ SALT II z 1979 r. oznaczał równowagę supermocarstw w dziedzinie zbrojeń strategicznych, jednak stopniowe rozmieszczanie rakiet SS-20, sprzeczne z postanowieniami układu, dawało Kremlowi perspektywę przewagi w Europie. W 1980 r. administracja Cartera poniosła kolejną prestiżową porażkę. Próba uwolnienia siłą amerykańskich zakładników w Teheranie w kwietniu 1980 r. zakończyła się niepowodzeniem. W kampanii przed wyborami prezydenckimi w 1980 r. zwyciężyło przekonanie, że Stany Zjednoczone nie wykorzystują swojej pozycji ekonomicznej i politycznej, wikłając się w porozumienia, które bardziej służą mało wiarygodnemu rywalowi, za jakiego uznano ZSRR. Ponadto kampania wykazała rosnące poparcie dla konserwatywnej ideologii gospodarczej głoszonej przez republikańskiego gubernatora Kalifornii, Ronalda Reagana. Jego doradcy twierdzili, że stagnacja gospodarcza Stanów Zjednoczonych wiąże się z nadmiernymi obciążeniami podatkowymi, które dławią prywatną przedsiębiorczość, stanowiącą podstawę sukcesów państwa w przeszłości. W listopadzie 1980 r. Carter przegrał wybory, a prezydenturę objął w styczniu 1981 r. Reagan.
W lecie 1980 r. nowym problemem międzynarodowym stały się strajki na polskim Wybrzeżu i powstanie "Solidarności" (zob. s. 257). Ten ostatni fakt okazał się przełomowy - po raz pierwszy w historii komunizmu zalegalizowano bowiem masową organizację niezależną od
W wyniku realizacji fatalnych planów nawadniania pól bawełny w Uzbekistanie pustynia wdarła się na dziesiqtki kilometrów w głqb Morza Aralskiego. Uwięziła wiele statków i łodzi rybackich, pozbawiajqc dziesiqtki tysięcy ludzi źródeł utrzymania. Uzbecki pisarz Sagdulla Karamatow pisał w 1983 r.: Kto spustoszył ten kraj - może obca inwazja2
W każdym razie to ludzie będq musieli znieść tę klęskę (...]. Państwo zabrało żyznq ziemię
i ogrody, nie dajqc nic w zamian. Przyroda odpowiedziała zgodnie ze swymi prawami, zapraszajqc do pomocy pustynny wiatr
~~=.
"Taszczi z zawoda daże gwozdz, wied ty chaziain
a nie gost" (zabierz z fabryki choćby gwóźdź. Jesteś przecież gospodarzem, a nie gościem) - popularne powiedzonko radzieckie
z poczÄ…tku lat osiemdziesiÄ…tych
200

partii. Robotniczy charakter "Solidarności" zadawal klam twierdzeniom o państwach komunistycznych jako systemach rządzonych w imieniu proletariatu. Jej powstanie jeszcze bardziej podzielilo ruch komunistyczny Entuzjastycznie powitaly ją niektóre środowiska lewicowe na Zachodzie. W państwach bloku ra
dzieckiego propaganda musiała dokonywać karkołomnych sztuk, by fakt ten przemilczeć lub zinterpretować jako "kontrrewolucję".
Kreml nie godzi) się z istnieniem "Solidarności" i usilnie nalega) na jej likwidację. Ponieważ nie było to dla komunistów polskich proste, w Moskwie przygotowywano plany inwazji na Polskę. Chciano
tam wykorzystać dogodny moment, gdy Stany Zjednoczone byty zaabsorbowane problemem zakladników amerykańskich w Iranie, a także końcem kadencji Cartera i początkiem urzędowania Reagana. Na początku grudnia satelitarny wywiad amerykański wykryl przemieszczanie się poważnych sil Armii Radzieckiej w pobliże granicy z Polską. Na wniosek swego doradcy do spraw bezpieczeństwa państwa Zbigniewa Brzezińskiego prezydent Carter wydal depeszę do Breżniewa, ostrzegając go przed skutkami ewentualnego użycia przez ZSRR sity w Polsce. Nazajutrz złożył publicznie oświadczenie w tej sprawie. Z podobną interwencją wystąpi) papież Jan Paweł II. Moskwa zdecydowała się wstrzymać akcję, jednak nie zaprzestala presji na władze PRL. Pytanie, w jakim stopniu kierownictwo radzieckie byto rzeczywiście zdecydowane na interwencję zbrojną, pozostaje nadal pytaniem bez odpowiedzi.
Coraz gorsze wyniki ekonomiczne ZSRR i państw bloku radzieckiego, nadmiernie obciążonych wysilkiem zbrojeniowym, zahamowanie ofensywy politycznej w skali światowej, przedlużająca się wojna w Afganistanie i zdecydowana polityka prezydenta Reagana stwarzaly dla Kremla poważne trudności. Rządy konserwatywne lub chadeckie umocnily się w Wielkiej Brytanii i RFN, co ulatwialo konsolidację polityki zachodniej wobec ZSRR. Reformy zapoczątkowane przez ekipę Deng Xiaopinga w Chinach stanowily wyzwanie dla skostnialego systemu planowania i zarządzania w ZSRR. Poprawiające się stosunki między Pekinem a Stanami Zjednoczonymi i Japonią wywolywaly obawy przywódców Kremla o możliwość okrążenia ZSRR przez przeciwników ideologicznych. Zmiany w systemie radzieckim stawały się coraz pilniejsze, jednak starzejące się kierownictwo Kremla byto zupełnie bezwładne. 10 XI 1982 r. zmarl Breżniew Dwa dni później I sekretarzem KC KPZR zostal Jurij Andropow, wieloletni szef KGB. Dostrzega) on narastające problemy w ZSRR i podjął nawet próby zaostrzenia dyscypliny w życiu publicznym, ale ze względu na opór rządzącej nomenklatury nie udało mu się wiele zmienić.
Ronald Reagan (ur. 1911 ),
były aktor Hollywood, prezydent Stanów Zjednoczonych w latach 1981-1989, uosabiał amerykańsko politykę w końcowym okresie zimnej wojny. Styl Reagana był swoistq kopiq metod dyplomacji radzieckiej. Lansujctc propagandę pokojowq, przyspieszał on jednocześnie zbrojenia.
Jego pewność siebie może ilustrować żart, na jaki sobie pozwaiił podczas prbi~y mikrofonu w 1984 r.: OK. Wyjmiemy ZSRR spod prawa i zaczniemy jego bombardowanie w pięć minut
· poczdtek pontyfikatu Jana PawÅ‚a II
· stagnacja w obozie radzieckim Reagan prezydentem
· miÄ™dzynarodowe znaczenie "SolidarnoÅ›ci" · Å›mierć Breżniewa
201

Ofensywa strategiczna Zachodu
Zgodnie z ustaleniami z grudnia 1979 r., pod koniec 1983 r. państwa NATO mialy podjąć decyzję o rozmieszczeniu rakiet średniego zasięgu w Europie Zachodniej w celu zapobieżenia narastającej przewadze radzieckiej na Starym Kontynencie. Kreml próbowal przeciwdziałać temu, m.in. mobilizując ruchy pacyfistyczne i opinię publiczną na Zachodzie, a także stosując politykę zastraszania. Temu ostatnie
mu służyło pospieszne rozmieszczanie radzieckich rakiet SS-20, wycelowanych w miasta zachodnioeuropejskie. Szczegól
nym przejawem tej polityki stalo się zestrzelenie poludniowokoreańskiego samolotu pasażerskiego nad radzieckimi wodami terytorialnymi we wrześniu 1983 r. Wydarzenie to skonsolidowało ostatecznie Pakt Północnoatlantycki. Czasy rozdźwięków między Waszyngtonem i jego sojusznikami w Europie, tak wyrażnych na przelomie dekady, minęly Stanowcza polityka Reagana spotkala się z poparciem konserwatywnego rządu brytyjskiego
Margaret Thatcher, która po wygraniu wyborów w 1979 r. pelnila funkcję premiera przez na
stępne dwanaście lat. W 1982 r. wybory zachodnioniemieckie przyniosly porażkę socjaldemo
kratów, a nowy rząd, oparty na koalicji chadecji i liberalów, stworzyl Helmut Kohl, który również byt zwolennikiem polityki Reagana. Mimo że w 1981 r. wybory prezydenckie we Francji przyniosly zwycięstwo socjalisty Fran~ois Mitteranda, również i on wkrótce popart stanowczą politykę Zachodu wobec ZSRR. Rządy państw NATO zrozumia
ly, że dalsze zwlekanie może tylko zwiększyć groźbę ataku radzieckiego i zdecydowaly się rozmieścić rakiety typu Pershing II oraz rakiety samosterujące Cruise w Europie Zachodniej. W odpowiedzi Kreml
Premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher (ur. 1925) zapoczqtkowała zmianę w brytyjskiej polityce ekonomicznej, obniżajqc podatki i zaangażowanie państwa w gospodarkę. Co denerwowało mnie w polityce ostatnich trzydziestu lat mówiła - to jej stała orientacja na społeczeństwo kolektywistyczne. Ludzie jui zapomnieli
o spofeczeńsfwie składajqcym się z osób. I zadajq sobie pytanie: czy j~a się liczę, czy ja coś znaczę Na co krótka odpowiedź brzmi: tak
Od 19$3 r. trvrało w Europie Zachodniej instalowanie rakiet Pershing
202
wycofal się z genewskich rozmów rozbrojeniowych. Zimna wojna sięgnęła tym samym kolejnego szczytu.
Stagnacja gospodarcza ZSRR powodowali, iż nawet w dziedzinie zbrojeń przestal on konkurować z Zachodem. Na amerykańskie plany budowy systemu laserowej obrony antyrakietowej, ogloszone w marcu 1983 r., Andropow odpowiedzial propagandowym oświadczeniem, że Moskwa nie użyje takiej broni pierwsza, co byto o tyle prawdą, że jej nie posiadali. Podezas gdy świat zachodni wchodzil na początku lat osiemdziesiątych w rewolucję mikroprocesorową, gospodarka radziecka coraz trudniej znosili obciążenie zbrojeniami i kosztami utrzymywania imperium. Prymat Stanów Zjednoczonych w kosmosie stal się w tym okresie przygniatający.
Spadek tempa wzrostu w ZSRR wyraź
ko. W przeciwieÅ„stwie do starzejÄ…cych r°~ siÄ™ przywódców Kremla, administracja republikaÅ„ska w Stanach Zjednoczonych ~r wykazywali dużą prężność i skuteczność. W listopadzie 1984 r. Ronald Reagan zostal ponownie wybrany na prezydenta. DysponujÄ…c wiedzÄ… o narastajÄ…
cych problemach ZSRR, Reagin wykazywal coraz większą determinację i propagandową sprawność. Nie zawahai się np. w marcu 1985 r. nazwać Związku Radzieckiego "imperium zla". Jego polityka wobec ZSRR opierali się na przekonaniu, że przyspieszenie wyścigu zbrojeń, zwlaszcza przez wprowadzenie najnowszych technologii, doprowadzi do gospodarczego oslabienia Moskwy i jej ustępstw. Dlatego też administracja Reagana zwiększyli wydatki wojskowe, podejmując program budowy nowych rakiet typu MX, broni neutronowej oraz opracowując projekt obrony przeciwrakietowej z wykorzystaniem broni laserowej (SDI), który potocznie nazywano planem "gwiezdnych wojen".
W polowie lat osiemdziesiątych gigantyczny wysiiek zbrojeniowy Związku Radzieckiego nie mógl zniwelować rosnącej przewagi technologicznej Zachodu. Podczas gdy rewolucja informatyczna na Zachodzie obejmowali miliony indywidualnych użytkowników komputerów osobistych (PC), system radziecki nie tolerowal masowego dostępu do informacji. Modernizacja armii radzieckiej wymagali zwiększenia efektywności całej gospodarki. Konserwatywne kierownictwo na Kremlu nie potrafilo jednak przezwyciężyć ideologicznych blokad postępu. W marcu 1985 r. zmarl Czernienko. Nowym sekretarzem generalnym KC KPZR zostal Michail Gorbaczow, najmlodszy czlonek ścislego kierownictwa partii.
Helmut Kohl (ur. 1930) pobił rekord Konrada Adenauera w długości sprawowania urzędu kanclerza RFN. W 1997 r minęło piętnaście lat od czasu, gdy objął to stanowisko
rozmieszczenie rakiet w Europie
rzddy prawicy w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i RFN
,. "gwiezdne wojny" zmiany na Kremlu
203