SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Zagadnienia ogólne 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24
4.1.3. Ćwiczenia 25
4.1.4. Sprawdzian postępów 26
4.2. Instalacje w budownictwie ogólnym 27
4.2.1. Materiał nauczania 27
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 34
4.2.3. Ćwiczenia 34
4.2.4. Sprawdzian postępów 37
4.3. Instalacje przemysłowe 38
4.3.1. Materiał nauczania 38
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 42
4.3.3. Ćwiczenia 43
4.3.4. Sprawdzian postępów 44
4.4. Eksploatacja i konserwacja instalacji elektrycznych 45
4.4.1. Materiał nauczania 45
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 47
4.4.3. Ćwiczenia 47
4.4.4. Sprawdzian postępów 49
5. Sprawdzian osiągnięć 50
6. Literatura 54
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik, który Ci przekazujemy, będzie pomocny w przyswajaniu wiedzy
o wykonywaniu instalacji elektrycznych, dokonywaniu sprawdzenia poprawności montażu
i działania instalacji, a także kształtowaniu umiejętności lokalizacji i usuwania prostych usterek.
W poradniku będziesz mógł znalez
ć następujące informacje ogólne:
- wymagania wstępne określające umiejętności, jakie powinieneś posiadać, abyś mógł
rozpocząć pracę z poradnikiem,
- cele kształcenia, czyli wykaz umiejętności, jakie opanujesz w wyniku kształcenia w ramach
tej jednostki modułowej,
- materiał nauczania, czyli wiadomości teoretyczne konieczne do opanowania treści
jednostki modułowej,
- zestaw pytań sprawdzających, czy opanowałeś już podane treści,
- ćwiczenia zawierające polecenia, sposób wykonania oraz wyposażenie stanowiska pracy,
które pozwolą Ci ukształtować określone umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów pozwalający sprawdzić Twój poziom wiedzy po wykonaniu
ćwiczeń,
- sprawdzian osiągnięć opracowany w postaci testu, który umożliwi Ci sprawdzenie Twoich
wiadomości i umiejętności opanowanych podczas realizacji programu jednostki
modułowej,
- literaturę związaną z programem jednostki modułowej, umożliwiającą pogłębienie Twej
wiedzy z zakresu programu tej jednostki.
W poradniku został zamieszczony wybrany materiał nauczania, ćwiczenia z zakresu
wykonywania instalacji elektrycznych, pytania sprawdzajÄ…ce.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju
wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
724[05].Z2
Instalacja maszyn
i urządzeń elektrycznych
724[05].Z2.01 724[05].Z2.03
Wykonywanie Montaż i uruchamianie układów
instalacji elektrycznych sterowania
724[05].Z2.02 724[05].Z2.04
Wykonywanie pomiarów Montaż tablic rozdzielczych
sprawdzajÄ…cych w instalacjach i rozdzielnic
elektrycznych
724[05].Z2.05
Instalowanie maszyn i urządzeń
wraz z układem zasilania i zabezpieczeń
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- rozpoznawać osprzęt instalacyjny na podstawie wyglądu zewnętrznego, oznaczeń na nim
stosowanych oraz na schematach,
- rozróżniać funkcje osprzętu instalacyjnego w układach instalacji elektrycznych,
- charakteryzować podstawowe parametry osprzętu instalacyjnego,
- określać zastosowanie różnego rodzaju asortymentu osprzętu instalacyjnego,
- rozpoznawać przewody instalacyjne na podstawie wyglądu zewnętrznego,
- opisywać budowę przewodu na podstawie symbolu,
- czytać schematy ideowe instalacji elektrycznej,
- charakteryzować układy sieciowe typu TN, TT, IT,
- posługiwać się miernikami elektrycznymi,
- dobierać do wykonywanych pomiarów rodzaj i zakres mierników,
- korzystać z literatury i kart katalogowych osprzętu instalacyjnego i przewodów,
- korzystać z norm dotyczących instalacji elektrycznych,
- stosować podstawowe prawa i zależności dotyczące obwodów prądu stałego
i przemiennego,
- stosować zasady bhp i ochrony ppoż. obowiązujące na stanowisku pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji ćwiczeń podanych w poradniku powinieneś umieć:
- rozpoznać rodzaj instalacji na podstawie dokumentacji technicznej instalacji,
- rozpoznać typ przewodów i osprzęt instalacyjny na podstawie dokumentacji technicznej
instalacji,
- dokonać zestawienia materiałów potrzebnych do wykonania instalacji,
- dobrać narzędzia potrzebne do wykonania różnych czynności podczas montażu instalacji,
- zorganizować stanowisko pracy z zachowaniem zasad bhp, ochrony ppoż. i ochrony
środowiska,
- wyznaczyć trasę przewodów i miejsca na osprzęt na podstawie dokumentacji technicznej,
- wykonać gięcie i łączenie rur instalacyjnych,
- zamocować i połączyć rury w instalacji podtynkowej oraz natynkowej,
- zamocować elementy instalacji listwowej,
- zamocować osprzęt i oprawy oświetleniowe na różnych podłożach,
- ułożyć przewody zgodnie z dokumentacją,
- wyodrębnić poszczególne obwody instalacji,
- połączyć przewody różnymi metodami,
- dokonać sprawdzenia poprawności montażu instalacji,
- dokonać sprawdzenia poprawności działania instalacji,
- zlokalizować i usunąć proste usterki w instalacji,
- skorzystać z literatury, norm i kart katalogowych wyrobów,
- zastosować zasady bhp, ochrony ppoż. i ochrony środowiska obowiązujące na stanowisku
pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Zagadnienia ogólne
4.1.1. Materiał nauczania
Rodzaje instalacji
Instalacje elektryczne można podzielić na dwie zasadnicze grupy:
- instalacje w budownictwie ogólnym (mieszkaniowe); ze względu na podobny charakter
jaki posiadajÄ… instalacje mieszkaniowe, instalacje znajdujÄ…ce siÄ™ w biurach, budynkach
użyteczności publicznej itp. traktowane są również jako mieszkaniowe,
- przemysłowe.
Ze względu na rodzaj odbiorników instalacje dzieli się na:
- oświetleniowe (zasilające z
ródła światła a także silniki sprzętu domowego, sprzęt
elektroniczny, AGD, komputery, grzejniki przenośne, które zalicza się do oświetlenia),
- siłowe (zasilające trójfazowe silniki i grzejniki).
Podział instalacji ze względu na czas użytkowania:
- instalacje stałe,
- prowizoryczne  montowanych doraz
nie (np. na placach budowy).
Istotne elementy instalacji elektrycznych to:
- przewody,
- osprzęt instalacyjny,
- rozdzielnice,
- urządzenia automatyki (np. SZR  samoczynne załączenie rezerwy).
Głównie w instalacjach mieszkaniowych rozróżnia się dodatkowo elementy:
- przyłącze,
- złącze,
- wewnętrzna linia zasilająca (WLZ),
- instalacja odbiorcza.
Rys. 1. Elementy instalacji elektroenergetycznej [3]:
1  sieć energetyki, 2  przyłącze, 3  złącze, 4  wewnętrzna linia zasilająca (WLZ), 5  tablica rozdzielcza.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Instalacja odbiorcza doprowadzająca energię elektryczną do poszczególnych
odbiorników  znajduje się za licznikiem rozliczeniowym (patrząc od strony zasilania).
Wewnętrzna linia zasilająca (WLZ)  linia łącząca złącze z tablicami rozdzielczymi.
Złącze jest głównym zabezpieczeniem zasilanego obiektu. Z jednej strony są do niego
przyłączone przewody zasilające obiekt, a z drugiej  przewody WLZ lub licznik.
Przyłącze łączy złącze z siecią energetyki zawodowej.
Warunki pracy instalacji
Instalacje elektryczne pracują w bardzo różnych warunkach środowiskowych, z tego też
powodu muszą być odporne na różnego rodzaju wpływy otoczenia, takie jak: wilgoć, wysoka
temperatura, zapylenie. Umożliwiać muszą bezpieczną eksploatację w otoczeniu gazów lub
pyłów łatwopalnych albo wybuchowych.
W celu ujednolicenia wymagań, jakie stawia się instalacjom i urządzeniom elektrycznym,
PBUE (Przepisy Budowy Urządzeń Elektrycznych) określają rodzaje pomieszczeń
charakteryzujących się różnego typu zagrożeniami (tabela 1). Przestrzenie na zewnątrz
budynków uważa się również za pomieszczenie. Pomieszczenia, których cechy nie zostały
wymienione w tabeli 1 nazywa się pomieszczeniami zwykłymi.
Tabela 1. Klasyfikacja pomieszczeń wg PBUE [3]
Rodzaj pomieszczenia Charakterystyka pomieszczenia Przykłady pomieszczeń
Przejściowo wilgotne bez gwałtownych zmian klatki schodowe, kuchnie,
temperatury, przejściowo może łazienki, niektóre piwnice
występować para i skropliny
Wilgotne wilgotność 75÷100% piwnice, suszarnie, kuchnie
zbiorowego żywienia
Bardzo wilgotne wilgotność ok. 100%, ściany łaz
nie, niektóre
pokryte skroplinami pomieszczenia produkcyjne
GorÄ…ce temperatura przekracza 35°C Å‚az
nie, palmiarnie
Zapylone zawiera duże ilości pyłu cementownie, zakłady
przewodzÄ…cego lub wapiennicze, szlifierskie
nieprzewodzÄ…cego
Z wyziewami żrącymi zawiera lub może zawierać niektóre hale produkcyjne lub
gazy, pary lub osady żrące składy materiałów
chemicznych, obory, stajnie,
chlewy, akumulatornie
Niebezpieczne pod względem produkuje się lub magazynuje stolarnie, tartaki, młyny,
pożarowym materiały palne fabryki włókiennicze,
niektóre fabryki chemiczne
Niebezpieczne pod względem powstają lub mogą powstać rafinerie, fabryki materiałów
wybuchowym mieszaniny wybuchowe wybuchowych, lakiernie,
wytwórnie waty
Ze względu na niebezpieczeństwo dla otoczenia wprowadzono pojęcia:
- pomieszczenia o zwiększonym niebezpieczeństwie porażenia:
- przejściowo wilgotne i wilgotne,
- z pyłem przewodzącym,
- gorÄ…ce,
- z podłogami z materiałów przewodzących,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
- w których jest możliwe jednoczesne dotknięcie metalowych części urządzeń
elektrycznych i części połączonych z ziemią,
- pomieszczenia szczególnie niebezpieczne:
- bardzo wilgotne,
- wyziewach żrących,
- wykazujące, co najmniej dwie cechy pomieszczeń o zwiększonym niebezpieczeństwie.
Podział ten ułatwia dobór rodzaju i sposobu montażu instalacji ze względu na różne
warunki środowiskowe.
Tabela 2. Zasady doboru rodzaju instalacji i sposobu jej montażu dla różnych pomieszczeń [3]
Rodzaj
Rodzaj instalacji i sposoby montażu
pomieszczenia
- przewody szynowe gołe i izolowane na wspornikach izolowanych,
- przewody płaszczowe natynkowe w izolacji i powłoce z polwinitu,
- przewody w rurach instalacyjnych stalowych, winidurowych na
wierzchu i pod tynkiem,
Zwykle
- przewody wtynkowe,
- kable,
- przewody kabelkowe* w wiÄ…zkach, korytkach i w instalacji
podłogowej.
Przejściowo - jak dla pomieszczeń zwykłych z wyjątkiem przewodów
wilgotne płaszczowych, w rurach izolacyjnych oraz instalacji podłogowych.
- przewody gołe i izolowane na wspornikach izolacyjnych
z wyjątkiem przewodów aluminiowych,
- przewody wtynkowe z osprzętem szczelnym,
Wilgotne
- przewody kabelkowe w wiązkach i korytkach z osprzętem
i bardzo wilgotne
szczelnym,
lub zapylone
- przewody izolowane w rurach stalowych i winidurowych
z osprzętem szczelnym,
- kable.
- jak dla pomieszczeń zwykłych z wyjątkiem przewodów i kabli
Gorące w izolacji lub powłoce z polwinitu oraz z wyjątkiem rur
winidurowych.
Z wyziewami - jak dla pomieszczeń wilgotnych z wyjątkiem przewodów
żrącymi izolowanych w rurach stalowych.
- przewody izolowane w rurach izolacyjnych pod tynkiem lub na
tynku w miejscach nie narażonych na uszkodzenia mechaniczne,
- przewody izolowane w rurach stalowych i winidurowych,
Niebezpieczne pod
- przewody wtynkowe,
względem
- przewody kabelkowe* i kable bez zewnętrznego oplotu
pożarowym
włóknistego,
- gdy w pomieszczeniach znajduje się pył, należy stosować osprzęt
szczelny.
Niebezpieczne pod - przewody kabelkowe*,
względem
- kable.
wybuchowym
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Rodzaj
Rodzaj instalacji i sposoby montażu
pomieszczenia
- jak dla pomieszczeń wilgotnych z wyjątkiem rur winidurowych 
Na zewnÄ…trz
przewody w izolacji z polwinitu powinny być osłonięte od działania
budynków
promieni słonecznych.
* Przewody w izolacji i powłoce polwinitowej.
Osprzęt instalacyjny
Osprzętem instalacyjnym są urządzenia stanowiące wyposażenie instalacji. Do osprzętu
zalicza siÄ™:
- rury instalacyjne,
- elementy konstrukcyjne instalacji prefabrykowanych,
- Å‚Ä…czniki instalacyjne,
- gniazda,
- odgałęz
niki (puszki instalacyjne),
- bezpieczniki,
- oprawy oświetleniowe.
Rys. 2. Odgałęz
niki [3]:
a) odgałęz
nik natynkowo-wtynkowy, stosuje siÄ™ w instalacjach mieszkaniowych wtynkowych i natynkowych,
b) centralna puszka rozdzielcza (CPR), stosuje siÄ™ w instalacjach mieszkaniowych wtynkowych
i natynkowych, c) odgałęz
nik bryzgoszczelny w obudowie bakelitowej, stosowane w instalacjach układanych
w pomieszczeniach wilgotnych lub w instalacjach prowadzonych w rurach, d) odgałęz
nik w obudowie
metalowej, stosowane w instalacjach układanych w pomieszczeniach wilgotnych lub w instalacjach
prowadzonych w rurach
Odgałęz
niki (puszki instalacyjne) stosowane są do łączenia przewodów instalacyjnych
oraz do wykonywania odgałęzień. Wykonuje się je z melaminy, bakelitu lub polwinitu.
W puszce instalacyjnej umieszcza się porcelanowy pierścień z zaciskami, do których przykręca
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
się żyły przewodów. Przewody te wprowadzane są do puszki po wyłamaniu okrągłych
otworów w bocznej ściance.
Złączki stosuje się do przyłączenia przewodów do tablic, opraw i aparatów elektrycznych.
Rodzaje złączek:
- złączki przewodowe gwintowe,
- złączki gwintowo-zaciskowe,
- listwy zaciskowe,
- zaciski tablicowe,
- zaciski instalacyjne WAGO.
Rys. 3. ZÅ‚Ä…czki i zaciski [3]:
a) złączka przewodowa gwintowa, b) złączka gwintowo-zaciskowa LZW-B, c) listwa zaciskowa LZ-35,
d) zacisk instalacyjny WAGO - umożliwiają one szybki montaż i demontaż instalacji bez kłopotliwego
przykręcania przewodów.
Dokumentacja projektowo-kosztorysowa
Dokumentacja projektowo-kosztorysowa jest to zbiór dokumentów określających sposób
wykonania i koszt zamierzonych robót.
Na podstawie dokumentacji projektowo-kosztorysowej zatwierdza się środki finansowe,
zamawia materiały, organizuje budowę, wykonuje montaż oraz kontroluje jakość i koszty
wykonania robót.
Dla każdego obiektu budowlanego powinna być sporządzona oddzielna dokumentacja.
Dokumentację wykonują biura projektowe na podstawie założeń projektowych otrzymanych
od zleceniodawcy (inwestora).
Dokumentacja projektowo-kosztorysowa powstaje w trzech etapach.
Etapy powstawania dokumentacji projektowo-kosztorysowej:
- projekt wstępny (tylko dla dużych i skomplikowanych obiektów, na przykład elektrowni),
- projekt techniczny i kosztorys,
- następnie rysunki robocze.
Zadaniem projektu wstępnego jest wykazanie technicznej możliwości i gospodarczej
celowości wykonania inwestycji w danym miejscu i czasie.
Po przyjęciu i zatwierdzeniu projektu wstępnego przez inwestora odpowiednie biuro
projektowe wykonuje projekt techniczny.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Projekt instalacji elektrycznych wykonywany jest zazwyczaj od razu, jako projekt
techniczny.
Każdy projekt wstępny i techniczny poddawany jest kilkakrotnej kontroli pod względem
technicznym i ekonomicznym a następnie zatwierdzany przez odpowiednie władze.
Przed przystąpieniem do prac projektowych i w czasie opracowywania projekt musi być
uzgadniany z właściwymi instytucjami.
Projekt części energetycznej powinien być uzgodniony z władzami energetycznymi
okręgu, w którym znajduje się projektowany obiekt. Należy przy tym uzgodnić na etapie
projektu wstępnego przewidywane zapotrzebowanie energii elektrycznej, sposób przyłączenia
zakładu do sieci energetycznej oraz sposób wykonania sieci wewnątrzzakładowej.
Niezależnie od uzgodnienia projektu z instytucjami powinno się odbywać stale w ciągu
projektowania uzgadnianie projektu z projektantami innych specjalności, a w szczególności
z projektantami części technologicznej, budowlanej, sanitarnej i transportowej.
Zadaniem projektu technicznego jest rozwiązanie wszystkich zasadniczych zagadnień
technicznych dotyczących budowy, montażu i eksploatacji projektowanego obiektu, ustalenie
kosztu robót i urządzeń oraz ustalenie terminów i organizacji wykonania.
Projekt techniczny jest podstawą do zamówienia dostawy maszyn, urządzeń i materiałów
oraz do zawarcia umowy z przedsiębiorstwami wykonującymi budowę, jak również do
uzyskania funduszów z banku.
Projekt techniczny instalacji elektroenergetycznej zawiera:
1. opis techniczny,
2. obliczenia obciążeń oświetleniowych, siłowych i innych, obliczenia natężeń oświetlenia,
3. obliczenia sieci zasilajÄ…cej rozdzielczej i odbiorczej,
4. schematy uproszczone,
5. plany instalacji, sieci, rozdzielnic,
6. schematy szczegółowe,
7. rysunki wykonawcze (fragmentów urządzeń, np. tablic rozdzielczych),
8. rysunki listwowania (tylko dla budowli o konstrukcji żelbetowej),
9. kosztorys z wyceną materiałów i montażu, analizę cen,
10. zestawienie materiałów wg działów robót.
Opis techniczny
Zadaniem opisu technicznego jest objaśnienie trudniejszych części projektu oraz
uzasadnienie przyjętych założeń. Przede wszystkim opisane są w nim występujące w projekcie
rozwiązania nietypowe. Na początku opisu technicznego powinny znajdować się opisy
budynków, terenu oraz wszystkie szczegółowe warunki budowy mające wpływ na
projektowanie i montaż urządzeń elektrycznych. Opis techniczny powinien zawierać
uzasadnienia dotyczące takich zagadnień, jak: wybór określonego typu urządzeń, rodzaju
instalacji, typu lamp, rodzaju zabezpieczeń silników, metody kompensacji mocy, rodzaju sieci
rozdzielczej (kablowa, napowietrzna), wysokości napięcia itp.
Obliczenia
Obliczenia dotyczą tylko tych elementów projektu, których wielkość lub wymiary mogą
być ustalone dopiero na podstawie obliczeń takich jak:
- mocy zastępczej,
- przekrojów przewodów i kabli na nagrzewanie i spadek napięcia,
- natężeń oświetlenia i potrzebnej do ich uzyskania mocy z
ródeł światła,
- słupów, prądów zwarciowych i występujących przy zwarciach naprężeń mechanicznych itp.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Obliczeń nie stosuje się do znanych powszechnie elementów typowych
i znormalizowanych.
Schematy uproszczone obejmujÄ…:
- dla instalacji elektrycznych  schematy całkowitej sieci zasilającej od zakładowej stacji
transformatorowej, aż do ostatnich rozdzielnic włącznie,
- dla zakładowych sieci elektrycznych  ogólny schemat sieci zasilającej od sieci
państwowej do przyłączy poszczególnych budynków (jeśli nie wynika on bezpośrednio
z planu sieci).
Schematy są rysowane jednokreskowo i bez zachowania podziałki. Przykład takiego
schematu pokazany jest na rys. 4.
Na schematach podaje się przekroje przewodów, wartość obciążeń, dane dotyczące
zabezpieczeń i inne dane niezbędne do łatwego zorientowania się i wytworzenia sobie obrazu
całości urządzeń.
Rys. 4. Schemat układu zasilania budynku mieszkalnego czteropiętrowego o dwóch klatkach schodowych,
o 30 mieszkaniach dwupokojowych bez kuchni elektrycznej (układ TN) [5]:
1. złącze, 2. główna tablica rozdzielcza budynku, 3. główny wyłącznik, 4. tablica rozdzielcza administracyjna
(obwód piwnicy chroniony wyłącznikiem różnicowoprądowym), 5. wewnętrzna linia zasilająca (WLZ),
6. tablica rozdzielcza piętrowa, 7. odgałęzienie od WLZ do mieszkania, 8. tablica rozdzielcza mieszkaniowa
(z wyłącznikiem różnicowoprądowym)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Plany instalacji
Plany instalacji są najistotniejszą częścią projektu urządzeń elektrycznych (rys. 5).
Wykonuje się je na rzutach poszczególnych kondygnacji (poziomów) budynku przez
wrysowanie jednokreskowe instalacji elektrycznych wszystkich rodzajów. Plany instalacji
w budynkach powinny być sporządzone w podziałce 1:100. Część budowlana jest podawana
na planie instalacji elektrycznej bez wymiarów oraz bez szczegółów o znaczeniu jedynie
budowlanym. Powinny być natomiast na planie podane: kierunek otwierania drzwi, położenie
filarów, ciągów kominowych, otworów wentylacyjnych oraz wszelkie inne szczegóły mające
wpływ na prowadzenie przewodów lub montaż urządzeń instalacji elektrycznych.
Na planie instalacji elektrycznej są oznaczone wszystkie trasy zarówno sieci zasilającej
(przewody zasilające, piony), jak i sieci odbiorczej (poszczególne obwody oświetleniowe,
siłowe lub inne). Są również wrysowane wszystkie punkty świetlne, odbiorniki siłowe oraz
elementy instalacji sygnalizacyjnych, łączniki, punkty odgałęz
ne, tablice rozdzielcze,
uziemienia, przewody instalacji odgromowej oraz wszystkie inne szczegóły mające znaczenie
dla wykonawcy instalacji elektrycznej.
Rys. 5. Plan instalacji elektrycznej w typowym mieszkaniu z wykorzystaniem puszki CPR [3]
Linie należące do instalacji różnego rodzaju powinny na schemacie w wyraz
ny sposób
różnić się od siebie. W planach instalacji powinny być podane objaśnienia użytych oznaczeń
nieznormalizowanych.
Schematy szczegółowe można podzielić na 3 rodzaje:
- ideowe,
- rozwinięte,
- montażowe.
Schematy ideowe pokazują połączenia między aparatami, maszynami oraz wyjaśniają
działanie układu elektrycznego. Stosowane są przy budowie i uruchamianiu skomplikowanych
układów elektrycznych. Wykonywane są, jako jedno- lub wielokreskowe. Cechą
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
charakterystyczną tych schematów jest oznaczanie wszystkich elementów składowych
aparatów (cewki, styki) oraz głównych połączeń wszystkich przyrządów sterujących,
pomiarowych i sygnalizacyjnych, a również wszelkich połączeń pomocniczych. Schematy
ideowe nie uwzględniają listew zaciskowych ani położenia aparatów.
Schematy rozwinięte (zwane również obwodowymi) przedstawiają wszystkie połączenia
urządzeń elektrycznych w stanie rozwiniętym, czyli każdy obwód wraz z jego elementami
umieszczony jest na jednej poziomej, równoległej do innych linii (rys. 6). Schematy rozwinięte
uwzględniają również wszystkie przyrządy pomiarowe, wskaz
nikowe, sygnalizacyjne
i sterownicze.
Schematy montażowe służą do wykonania montażu bardziej skomplikowanych urządzeń
elektrycznych, np. tablic sterowniczo-sygnalizacyjnych w układach automatyki. Schematy
montażowe wykonywane są z uwzględnieniem szczegółów konstrukcyjnych, tablic i pulpitów
oraz z uwzględnieniem rozmieszczenia przyrządów elektrycznych. Są one rysowane w ten
sposób, że pokazują faktyczne rozmieszczenie przewodów i aparatury oraz wskazują, które
zaciski przyrządów należy połączyć ze sobą za pomocą przewodów.
Rys. 6. Schemat rozwinięty instalacji z rys. 5 [2]:
W  Å‚Ä…cznik, L  lampa, G  gniazdo, K  kuchnia, A
 łazienka, Pp  przedpokój, P1, P2  pokoje, Tb 
tablica bezpiecznikowa.
Liczby na schemacie oznaczają długości obwodów w metrach.
Rysunki wykonawcze (robocze) służą do wykonania w warsztatach potrzebnej konstrukcji
lub części. Rysunki wykonawcze wykonuje się dla konstrukcji nietypowych i powinny one
zawierać wszystkie niezbędne wymiary. Ponadto na rysunkach wykonawczych podaje się dane
dotyczące materiału, z którego ma być przedmiot wykonany, np. wymiar kształtownika
stalowego, przekrój szyny aluminiowej itp.
Rysunki listwowania wykonywane są tylko dla budowli o konstrukcji żelbetowej.
Przy prowadzeniu rurek instalacyjnych pod tynkiem w budynkach tego rodzaju, przed
wykonaniem szalowania do betonowania, muszą być zaprojektowane kanały (bruzdy)
w filarach, podciągach i sufitach. Wykuwanie takich kanałów w betonie jest bardzo
pracochłonne, a poza tym jest ryzykowne ze względu na osłabianie konstrukcji nośnej
budynku. Na planach budowlanych, dotyczÄ…cych betonowania, a mianowicie na rysunkach
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
roboczych o podziałce 1:50 wrysowuje się listwy, kreśląc jednocześnie obok ich przekroje
w większej podziałce (1:5 lub 1:10).
Kosztorys stanowi bardzo ważną część projektu. W kosztorysie określone są
poszczególne czynności, które muszą być wykonane przy budowie urządzenia
i wyszczególnione potrzebne do tego celu materiały. Kosztorys jest jednocześnie dokumentem
prawnym, na podstawie którego wykonawca rozlicza się z inwestorem. Powinien zawierać
dokładny opis wszystkich czynności z powołaniem się na cennik, według którego pozycja
została wyceniona.
Analiza cen ma na celu udowodnienie, że zastosowane w kosztorysie ceny są prawidłowe.
Zestawienie materiałów opracowane jest na podstawie kosztorysu. Służy do sporządzania
przez wykonawcę zamówień na materiały i maszyny. Materiały podawane są w oddzielnych
grupach: osobno rurki instalacyjne i sprzęt do nich, osobno przewody, osobno kable itd.
Zestawienia materiałów sporządzane przez biura projektowe nie zawierają tzw.
materiałów drobnych, jak: gwoz
dzie, gips, drut wiązałkowy, klocki drewniane itd. Dlatego też
przed każdorazowym przystąpieniem do robót należy uzupełnić zestawienie materiałowe
wykazem materiałów drobnych i zamówić je wraz z pozostałymi materiałami.
Zasady organizacji montażu instalacji elektroenergetycznych
Kolejność prac podczas montażu instalacji powinna wyglądać następująco:
1. zapoznanie siÄ™ z dokumentacjÄ… instalacji,
2. przygotowanie materiałów i narządzi,
3. trasowanie  wyznaczanie tras przewodów, miejsca na osprzęt, na uchwyty lub podpory
przewodów,
4. kucie rowków, otworów i wnęk,
5. układanie rurek,
6. osadzanie puszek, półfajek, kotew i haków,
7. instalowanie elementów wsporczych  montaż uchwytów na przewody, podpór osprzętu
prefabrykowanego itp.,
8. montaż rur i puszek lub osprzętu prefabrykowanego,
9. tynkowanie i suszenie  gdy instalacja jest podtynkowa,
10. układanie przewodów  wciąganie przewodów do rur lub układanie przewodów
na podporach,
11. malowanie ścian,
12. montaż osprzętu łączeniowego i gniazd,
13. łączenie przewodów  wykonywanie wszelkich połączeń metalicznych między
przewodami,
14. montaż odbiorników (lamp, dzwonków, silników, grzejników i innych),
15. kontrola prawidłowości wykonania całej instalacji i przekazanie do użytku.
W zależności od rodzaju wykonania instalacji nie wszystkie wymienione wyżej punkty
mogą wystąpić lub też wystąpią, ale w zmienionej formie.
W tych instalacjach, w których przewody są niewidoczne (podtynkowe i wtynkowe),
należy prowadzić przewody po liniach prostych, równoległych lub prostopadłych do podłogi.
Dzięki temu można ustrzec się przed wbiciem gwoz
dzia w niewidoczny przewód, a po
lokalizacji gniazd, puszek i łączników łatwo się zorientować w przebiegu przewodów.
W instalacjach elektrycznych stosuje się obecnie wyłącznie przewody miedziane.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Przygotowania formalne
Przed przystąpieniem do montażu właściwe zorganizowanie robót wymaga dokonania
następujących kolejnych zadań:
1. analiza dokumentacji projektowo-kosztorysowej,
2. zamówienie materiałów i prefabrykatów,
3. opracowanie harmonogramu robót,
4. opracowanie planu technologii wykonania i organizacji robót (dla robót
skomplikowanych),
5. organizacja zaplecza gospodarczego,
6. przeszkolenie i organizacja załogi montażowej,
7. uzgadnianie z inwestorem warunków montażu i odbioru zleconych robót,
8. skompletowanie na budowie materiałów i prefabrykatów,
9. przejęcie od inwestora miejsca pracy,
10. rozdzielenie zadań na brygady montażowe.
Do obowiązków wykonawcy robót instalacyjnych jest sprawdzenie, czy na podstawie
otrzymanej dokumentacji można wykonać powierzoną pracę, czy treść opisu, symbole
i rysunki są dostatecznie zrozumiałe, czy zestawienie materiałów zawiera materiały osiągalne w
handlu.
Do obowiązków wykonawcy robót analizującego dokumentację należy również
zamówienie wszystkich drobnych pomocniczych materiałów nie ujmowanych (zgodnie
z obowiązującymi przepisami) w zestawieniach materiałowych.
W przypadku dostrzeżenia w dokumentacji drobnych błędów wykonawca zmuszony jest
sam zaprojektować brakujące szczegóły (i uzgodnić je z inwestorem).
W instalacjach wykonywanych rurami stalowymi pomija siÄ™ w dokumentacji rysunki
robocze sposobu uziemiania lub zerowania poszczególnych fragmentów instalacji, ograniczając
się jedynie do ogólnikowego stwierdzenia w opisie, że instalację należy zerować lub uziemiać.
Luka ta może doprowadzić do przykrych następstw, jak porażenie obsługi prądem
elektrycznym, na skutek wykonania połączeń uziemiających wg niedostatecznie
sprecyzowanych wymogów.
Rezultatem analizy dokumentacji jest podpisanie protokołu uzgodnienia.
Przygotowanie materiałów
W oparciu o otrzymaną i sprawdzoną dokumentację projektowo-kosztorysową należy
zgromadzić wszystkie materiały potrzebne do wykonania całości robót.
W instalacjach elektrycznych stosuje się bardzo dużo rodzajów i odmian materiałów,
których nazwy wraz z ich doskonaleniem ulegają zmianom.
Dlatego też w celu uniknięcia pomyłek pobierający materiały musi dokładne sprawdzić ich
zgodność z zestawieniem materiałowym zawartym w dokumentacji oraz wykazem drobnych
materiałów. Do materiałów drobnych zalicza się: cynę, taśmy izolacyjne, drut wiązałkowy,
gwoz
dzie, cement, gips, wsporniki, farby, pakuły itp.
Komplet materiałów powinien być dostarczony na stanowisko robocze przed
rozpoczęciem robót.
Dokładna znajomość narzędzi, maszyn i sprzętu oraz umiejętność posługiwania się nimi
jest jednym z podstawowych warunków kwalifikujących montera do samodzielnego
wykonywania prac. Stan tych urządzeń oraz porządek na stanowisku pracy świadczy
o kulturze technicznej montera.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Wyposażenie stanowiska roboczego montera-elektryka
Miejsce zajmowane przez pracujÄ…cego nazywamy stanowiskiem pracy lub stanowiskiem
montażowym.
Zestaw narzędzi i urządzeń potrzebny do montażu instalacji i obróbki materiałów jest duży
i narzędzia muszą być zmieniane w zależności od rodzaju pracy. Przed przystąpieniem do
pracy należy dobrze zapoznać się z dokumentacją i zastanowić się nad kolejnością czynności
podczas wykonywania roboty oraz materiałami, narzędziami i przyrządami niezbędnymi do
wykonania każdej z tych czynności. Podczas montażu urządzeń elektrycznych na nowych
obiektach, wyposażenie, rodzaj i organizację stanowiska montażowego dostosowuje się do
lokalnych warunków budowy. Narzędzia używane przy montażu instalacji elektrycznych
podzielić można na zwykłe i specjalne.
Narzędzia monterskie zwykłe służą do:
- wycinania rowków i zagłębień:
- ręczne, np.: młotki, przecinaki, wycinaki itp.,
- elektronarzędzia, np.: dwutarczowa wycinarka bruzd itp.,
- przebijania otworów w betonie i cegle, np.: przebijaki, wiertarki udarowe,
- nacinania pancerzy przewodów i kabli oraz zdejmowania izolacji z przewodów,
- określania przebiegu pionowych i poziomych odcinków tras instalacji elektrycznej: np.:
poziomnica, pion, przymiar itp.,
- obróbki mechanicznej rur winidurowych i stalowych,
- obróbki ślusarskiej: pilniki, piłki do metalu, rysiki, obcęgi, szczypce, gwintowniki
i narzynki, klucze do śrub i inne,
- montażu elektrycznego instalacji i osprzętu: wkrętaki płaskie i krzyżowe izolowane,
szczypce izolowane, kleszcze do zdejmowania izolacji, przeciągadło (sprężyna)
do wciągania przewodów i inne,
- prac murarskich: szpachle, packa do tynkowania i inne.
Narzędzia i urządzenia specjalne służą do:
- montażu instalacji w rurach winidurowych: grzejnik elektryczny do formowania rur,
skrobak do ukosowania rur, kalibrator, wzornik do gięcia rur, kleje do winiduru, kubek do
wody.
- montażu instalacji przewodami kabelkowymi: prostownice rolkowe do przewodów
kabelkowych, prostownice rolkowe do przewodów płaszczowych, klucz do wkręcania
dławików okrągłych,
- montażu przewodów szynowych: praski do wycinania otworów w szynach i blachach,
ściernica do przecinania materiałów, wiertarka stołowa, przyrząd do gięcia szyn, zaginarka
do blach, przyrzÄ…dy spawalnicze, kleszcze lub prasa do spajania na zimno szyn
aluminiowych,
- montażu tablic elektrycznych (rozdzielnic): praski do wycinania otworów w płytach
izolacyjnych i w blasze, wiertarka stołowa, szlifierka z giętkim wałem, szlifierka
elektryczna stołowa, przyrządy do cięcia drutu.
Aparatura kontrolno-pomiarowa
Do najczęstszych pomiarów wykonywanych przy montażu należą: pomiar napięcia,
pomiar prÄ…du, pomiar mocy czynnej, pomiar rezystancji, kontrola stanu izolacji i pomiar
rezystancji uziemień. Wykorzystywana aparatura:
- dzwonek elektryczny 4,5 V wraz z bateryjką lub inne urządzenie do sprawdzania ciągłości
połączeń,
- wskaz
niki (próbniki) do niskich i wysokich napięć,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
- multimetr,
- watomierz (pomiar mocy czynnej),
- miernik do pomiaru rezystancji uziemień,
- miernik do pomiaru stanu izolacji,
- i inne.
Przechowywanie i konserwacja narzędzi
Po zakończeniu pracy narzędzia powinny zostać oczyszczone, poukładane i pozamykane
do skrzynek lub szaf do tego przeznaczonych. Jeżeli nastąpiły uszkodzenia, należy wymienić
narzędzia na nowe lub naprawić we własnym zakresie.
Narzędzia zaopatrzone w rękojeści izolacyjne, np. śrubokręty lub szczypce uniwersalne
z gumowymi nakładkami izolacyjnymi, należy przechowywać w suchym miejscu i nie wolno
ich oliwić.
Sprzęt bezpieczeństwa pracy
Na każdym stanowisku pracy powinna być zapewniona możliwość korzystania ze sprzętu
zapewniającego bezpieczną pracę oraz sprzętu przeciwpożarowego.
W zależności od charakteru robót do sprzętu tego należeć mogą: transformator
bezpieczeństwa, tablice ostrzegawcze, przenośne tablice rozdzielcze do zasilania narzędzi
o napędzie elektrycznym, ubrania ochronne, buty i rękawice ochronne dielektryczne, apteczka,
gaśnica śniegowa.
Dla zapewnienia bezpiecznej pozycji pracownika podczas montażu, stanowiska do pracy
powyżej 2 m nad podłogą powinny być wyposażone w odpowiednie rusztowania, pomosty lub
podesty i odpowiednie drabiny pojedyncze względnie podwójne.
Na wysokości powyżej 3 m nad podłogą obowiązkiem pracownika pracującego
na rusztowaniu jest posługiwanie się pasem bezpieczeństwa przypinanym do trwałych części
konstrukcji budynku lub rusztowania, ponieważ podczas montażu powstają często sytuacje
grożące upadkiem z wysokości.
Bezpieczeństwo i organizacja pracy
Każdy pracownik odpowiada za prawidłowy i bezpieczny przebieg pracy w zakresie
powierzonych mu zadań. Monter odpowiada za dobre wykonanie montażu powierzonych mu
instalacji, za bezpieczeństwo pracy własne i swoich współpracowników, za oszczędne zużycie
materiałów, za prawidłowe posługiwanie się narzędziami, za przekazanie instalacji do użytku
oraz za prawidłową likwidację stanowisk pracy, zwrot narzędzi i zbędnych materiałów.
Trasowanie
Trasowanie jest to wyznaczanie tras, wzdłuż których układane będą przewody oraz
miejsca umocowania osprzętu i odbiorników. Trasowanie w instalacjach podtynkowych jak
i natynkowych oparte jest na tych samych zasadach. Trasy przewodów powinny przebiegać
poziomo lub pionowo. Nie należy trasować i układać przewodów ukośnie przez ściany lub
sufity. Należy omijać miejsca, w których przewiduje się wbijanie haków, gwoz
dzi itp.
Trasowania dokonuje siÄ™ za pomocÄ…:
- poziomicy laserowej,
- kilkumetrowego sznura powleczonego farbÄ… w proszku.
Trasowania dokonują dwie osoby posługujące się rozkładanymi drabinami. Wzdłuż
wyznaczonej w ten sposób linii osadza się uchwyty, puszki lub kute są otwory i rowki
instalacyjne. Przy równoległym prowadzeniu kilku linii należy uwzględnić więcej miejsca na
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
osadzenie puszek. Trasowania linii pionowych można dokonać za pomocą pionu (sznurka
z zawieszonym ciężarkiem). Poziome trasy przewodów należy wyznaczać ok. 25 cm poniżej
sufitu, jednak nie niżej niż 2,5 m od podłogi.
Przy wyznaczaniu tras należy wykorzystywać istniejące spoiny cegieł, złącza płyt
żelbetowych, krawędzie belek.
Wyznaczanie miejsc zamocowania osprzętu
Wysokość zamocowania łączników powinna wynosić około 130 cm od podłogi. W razie
braku podłogi (obiekt jest stadium budowy), trasowanie powinno uwzględniać grubość
projektowanej podłogi.
Gniazda wtyczkowe trasować należy na wysokości 30 cm od podłogi. W kuchniach
gniazdka wtyczkowe należy umieszczać na wysokości około 85 cm, w łazienkach na
wysokości 120 cm. W zakładach przemysłowych wysokość mocowania gniazd wtyczkowych
podyktowana jest warunkami technologii produkcji, dlatego też określona jest każdorazowo w
dokumentacji technicznej.
Odległość puszek pod łączniki od krawędzi muru przy drzwiach powinna wynosić
co najmniej 15 cm. A
ączniki należy osadzać po stronie klamki drzwi, tj. tak, żeby nie były
zakrywane otwartymi drzwiami, dlatego już podczas trasowania należy znać kierunek
otwierania drzwi. Puszki łącznikowe i rozdzielcze muszą być ponadto tak umieszczone, aby
nie znalazły się pod jakimś elementem dekoracyjnym ściany, na jej krawędzi lub na gzymsie.
Odległość między uchwytami rurek izolacyjnych płaszczowych powinna wynosić około
80 cm, między uchwytami rurek stalowych  około 100 cm, zaś między uchwytami
przewodów płaszczowych  około 50 cm. Uchwyty do przewodów kabelkowych w powłoce
ołowianej lub polwinitowej umieszczamy w liniach poziomych w odległości ok. 30 cm, a w
liniach pionowych  ok. 50 cm.
A
ączenie przewodów elektroenergetycznych
Przewody stosowane w instalacjach elektrycznych można podzielić stosując różne
kryteria.
Podział w zależności od przeznaczenia:
- przewody elektroenergetyczne (silnoprądowe), stosowane w energetyce do przesyłania
i rozdziału energii elektrycznej,
- przewody teletechniczne (słaboprądowe), stosowane w telekomunikacji, tj. telefonii,
telegrafii, radiotechnice itp.
Podział w zależności od rodzaju izolacji:
- przewody gołe, stosowane głównie w liniach napowietrznych i pomieszczeniach ruchu
elektrycznego (energetycznych i teletechnicznych), umocowane na izolatorach do słupów
lub innych konstrukcji wsporczych,
- przewody izolowane, energetyczne i teletechniczne.
Podział w zależności od zastosowania:
- przewody do układania na stałe - w rurkach, na różnego rodzaju izolatorach, pod tynkiem
lub na tynku,
- przewody do przyłączania odbiorników ruchomych energetycznych i teletechnicznych,
- przewody do wykonywania połączeń w urządzeniach i aparatach energetycznych
i teletechnicznych.
W instalacjach elektroenergetycznych wyróżnia się następujące rodzaje połączenia
przewodów:
- mechaniczne (dociskowe),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
- spawane,
- lutowane,
- zaprasowywane.
Sposoby Å‚Ä…czenia mechanicznego:
- z użyciem pierścieni, złączek oraz listew z zaciskami śrubowymi (przewody o małych
przekrojach  do 10 mm2),
- przez splatanie (małe przekroje przewodów  w instalacjach wnętrzowych
prowizorycznych, duże przekroje  w liniach napowietrznych),
- przy użyciu śrub (średnie i duże przekroje przewodów),
- poprzez spajanie na zimno (przewody o wszelkich przekrojach).
Rodzaje spawania:
- elektryczne bezłukowe (kontaktowe),
- elektryczne Å‚ukowe,
- gazowe (w formach otwartych lub zamkniętych),
- przez zalewanie.
Spawanie stosuje się do przewodów o dużych przekrojach.
Metody lutowania:
- przy użyciu lutów zwykłych,
- przy użyciu lutów reakcyjnych.
Te ostatnie stosowane są do przewodów o małych i średnich przekrojach.
Warunkiem dobrego wykonania wszelkich połączeń przewodów jest dobry i trwały styk
między łączonymi częściami i możliwie jak najmniejsza rezystancja przejścia. Wartość tej
rezystancji powinna być stała i nie powinna powiększać się podczas pracy złącza nawet przy
wahających się obciążeniach. Warunkowi temu odpowiadają najlepiej połączenia spawane,
ponieważ zostaje w nich całkowicie usunięta warstewka tlenków, a połączenie jest metaliczne
i jednorodne.
Przy wszystkich łączeniach, w których występuje docisk powierzchni łączonych, ciśnienie,
jakiemu powinna podlegać płaszczyzna styku, powinno być dostatecznie duże (co najmniej
0,5 kG/mm2).
Zachodzące pod działaniem ciśnienia odkształcenie materiału powoduje rozgniecenie
i poprzerywanie warstewki nowopowstałego tlenku. Aby odkształcenie nie było zbyt wielkie
i żeby przewód zaciskany nie wysuwał się, czynne powierzchnie styku muszą być dostatecznie
duże. Uzyskuje się to przez stosowanie podkładek przy śrubach lub nakrętkach, a w przypadku
zacisków  przez wykonywanie ich z dużymi powierzchniami styku.
MECHANICZNE A

CZENIE PRZEWODÓW
Mechaniczne łączenie przewodów łatwo wykonuje się w instalacjach montowanych
w pomieszczeniach bez dostępu wilgoci. Przy wykonywaniu złącz przewodów aluminiowych
ważne jest stworzenie odpowiedniej powierzchni styku, aby nie dopuścić do grzania złącza
wskutek zbyt dużej gęstości prądu.
A
ączenie przewodów za pomocą pierścieni i listew zaciskowych
W przypadku potrzeby połączenia dużej liczby przewodów zgromadzonych w jednym
miejscu, np. w obwodach sygnalizacji, automatyki, pierwszą czynnością jest przemyślenie
schematu połączeń całego obwodu i sprawdzenie jego prawidłowości. W przypadku układów
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
bardziej skomplikowanych, dla których brak jest w dokumentacji schematów ideowych, należy
wykonać własne szkice połączeń i sprawdzić, czy liczba wciągniętych przewodów odpowiada
schematowi.
A
ączenie przewodów w puszkach wykonuje się tylko przy użyciu zacisków śrubowych lub
przez lutowanie. Do celów oświetleniowych i zasilania małych odbiorników siłowych łączenie
w puszkach wykonuje się za pośrednictwem pierścieni łączeniowych. Budowę różnego rodzaju
zacisków do łączenia przewodów przedstawia rys. 7.
Zalety tych zacisków:
- odpowiednia powłoka w miejscach styku (niklowa, kadmowa, cynowa, srebrna lub
cynkowa),
- duża powierzchnia styku i sprężynowanie niektórych zacisków,
- możliwość zaciskania przewodu bez jego zginania (z wyjątkiem zacisku).
Rys. 7. Zaciski do łączenia przewodów energoelektrycznych [3]:
a) główkowy 1-przewodowy, b) główkowy 4-przewodowy, c) nakładkowy 2-śrubowy, d) nakładkowy 1-śrubowy,
e) nakładkowy 3-śrubowy, f) jedno- i dwuszczelinowe na pierścieniu rozgałęz
nym, g) tulejkowy, h) szczękowy,
sprężynujący, i) sworzniowy
Przystępując do łączenia, należy sprawdzić, czy przeznaczone do połączenia przewody
zmieszczą się w danym zacisku. Następnie należy przymierzyć końce przewodów do danego
zacisku w ten sposób, aby przewód tworzył pętlę o wewnętrznej średnicy puszki i trafiał do
zacisku.
Przy zdejmowaniu izolacji i umieszczaniu przewodów w zaciskach należy unikać
nadmiernych wygięć przewodów, żeby nie doprowadzać do osłabienia izolacji i do łamania się
lub osłabienia przewodów.
Na rys. 8 przedstawione jest połączenie przewodów opuszce.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Rys. 8. Przykład ułożenia przewodów w puszce [8].
Połączenia przy użyciu listew zaciskowych bardzo często stosuje się w instalacjach
wnętrzowych. Listwy służą do łączenia przewodów o małych przekrojach w obwodach
automatyki, sterowania, zabezpieczeń i sygnalizacji.
A
ączenie przewodów aluminiowych
Właściwości aluminium wymagają szczególnego postępowania z tymi przewodami. Do
niekorzystnych właściwości aluminium należą przede wszystkim: łamliwość przewodu, osłabienie
styczności pod zaciskiem na skutek tzw. pełzania, łatwość pokrywania się tlenkami izolacyjnymi.
Przewód aluminiowy, poddany dużemu naciskowi  płynie tj. po pewnym czasie ustępuje
pod naciskiem, co powoduje pogorszenie styczności w zaciskach. Na skutek szybkiego
utleniania się powierzchni aluminium, po pewnym czasie rezystancja połączenia wzrasta tak
dalece, że występuje grzanie się końcówek i iskrzenie (spowodowane również przez
rozluz
nianie się zacisku na skutek pełzania metalu przewodów). Powoduje to upalenie się
końcówek przewodów i przerwę w obwodzie, a może być również przyczyną pożaru. Dlatego
przewody te można łączyć tylko za pomocą specjalnych zacisków mocno sprężynujących. Przy
bezpośrednim styku aluminium z miedzią lub mosiądzem w atmosferze wilgotnej powstaje
zjawisko korozji elektrochemicznej. W celu uniknięcia tego zjawiska stosowane są podkładki
kupalowe (Cu-Al) ze sprasowanych na gorąco płytek miedzianych i aluminiowych.
Podkładki kupalowe umieszcza się między miedzią (stroną miedzianą) a aluminium (stroną
aluminiowÄ…).
A
ączenie na stałe za pomocą splatania stosowane jest w liniach napowietrznych.
Przy łączeniu przewodów aluminiowych należy ograniczać do minimum wszelkie zbędne
przegięcia oraz unikać skaleczenia żyły metalowej.
Zabronione jest wykonywanie łączeń przewodów aluminiowych przez zaplatanie.
Splatanie przewodów
Ten sposób łączenia stosowany jest jedynie w urządzeniach prowizorycznych,
zastępujących instalacje stałe.
Rys. 9. Prowizoryczne łączenie przewodów przez splatanie [5]:
a) splatanie cienkich przewodów, b) łączenie grubych przewodów, c) wykonanie odgałęzienia, 1  taśma
nagumowana, 2  taśma izolacyjna.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
A
ączenie przewodów za pomocą śrub
Dobre połączenie przewodów za pomocą śrub uzyskuje się przez oczyszczenie styków,
zapewnienie odpowiedniej powierzchni styków i mocne skręcenie śrub. Znaczną poprawę styku
powierzchni czynnych osiąga się przez stosowanie podkładek sprężynujących, zapobiegających
ujemnym skutkom odkształcania się przewodów (szczególnie aluminiowych).
Lutowanie przewodów
Lutowanie jest to łączenie metali za pomocą spoiwa (lutu). Rozróżnia się lutowanie:
- miękkie,
- twarde.
Lutowanie miękkie jest to łączenie metali za pomocą lutów miękkich, takich jak cyna,
stopy cyny z ołowiem, bizmutem i innymi domieszkami. Stopem cyny i ołowiu (o oznaczeniu
LC-30) lutuje się przewody elektryczne oraz części z blach cynkowych lub ocynkowanych,
a także służy on do łączenia mosiądzu, miedzi i stali.
Temperatura topliwoÅ›ci lutów miÄ™kkich zawiera siÄ™ w granicach od 180° do ok. 300°C.
Lutowanie miękkie stosuje się wtedy, gdy nie jest wymagana duża wytrzymałość połączenia,
a więc przy łączeniu części osprzętu różnych aparatów i przyrządów oraz przewodów
elektrycznych nienarażonych na rozciąganie. Lutowanie twarde odbywa się przy użyciu lutów
twardych o temperaturze topliwoÅ›ci powyżej 500°. Daje ono poÅ‚Ä…czenie o dużej wytrzymaÅ‚oÅ›ci
mechanicznej. Materiałami stosowanymi na luty twarde są: miedz
, stopy miedzi z cynkiem,
stopy srebra i stopy aluminium (silumin).
Jako z
ródła ciepła do lutowania twardego używa się lamp lutowniczych benzynowych lub
gazowych względnie palników gazowych.
Przy łączeniu przewodów miedzianych stosuje się prawie wyłącznie lutowanie miękkie,
natomiast do łączenia przewodów aluminiowych stosuje się lutowanie twarde.
Lutowanie przewodów stosujemy tylko wówczas, gdy nie jest dozwolone łączenie
mechaniczne za pomocą śrub i zacisków (na przykład w uzwojeniach maszyn lub aparatów
elektrycznych) oraz tam, gdzie wymagana jest bardzo dobra przewodność styku przewodów,
a ich spawanie nie jest możliwe. Połączenia przewodów aluminiowych z miedzianymi lub
mosiężnymi powinny być we wszystkich możliwych przypadkach spawane.
Uwaga
Wymagane jest, aby Å‚Ä…czenie przewodu ochronnego oraz prowadzenie okresowych
kontroli ciągłości połączeń było wykonane bardzo starannie.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy trasowaniem?
2. W jaki sposób trasujemy linie w instalacjach natynkowych?
3. Na jakiej wysokości mocujemy łączniki i gniazda wtyczkowe w budynkach mieszkalnych?
4. Skąd dowiadujemy się o wysokości zamocowania osprzętu w budownictwie przemysłowym?
5. Jakie rozróżniamy sposoby łączenia przewodów energoelektrycznych?
6. W jaki sposób łączymy przewody przy użyciu listew zaciskowych?
7. Kiedy i w jaki sposób łączymy przewody przez splatanie?
8. Kiedy i w jaki sposób łączymy przewody za pomocą śrub?
9. Kiedy i w jaki sposób lutujemy przewody miedziane?
10. Kiedy i w jaki sposób zakładamy podkładki kupalowe?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj zestawienie symboli graficznych oraz wykaz obwodów znajdujących się na
załączonym schemacie lub planie instalacji elektrycznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić rodzaj dokumentu otrzymanego do wykonania ćwiczenia,
2) sporządzić tabelę symboli graficznych występujących w dokumencie i ich znaczenia,
3) odszukać znaczenie poszczególnych symboli i uzupełnić tabelę,
4) dokonać analizy dokumentu i wyszczególnić znajdujące się na rysunku obwody.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- schemat lub plan instalacji elektrycznej mieszkaniowej,
- Polska Norma PN-EN 60617:2003 Symbole graficzne stosowane w schematach,
- zeszyt do ćwiczeń,
- ołówek, linijka, papier do pisania inne przybory kreślarskie,
Ćwiczenie 2
SporzÄ…dz
plan i schemat instalacji elektrycznej pomieszczenia wskazanego przez
nauczyciela lub swojego mieszkania.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) narysować plan pomieszczenia (lub pomieszczeń), które wskaże nauczyciel lub przy braku
takiego wskazania  plan własnego mieszkania,
2) nanieść na planie widoczny osprzęt instalacyjny,
3) nanieść na plan obwody, określając przynależność widocznego osprzętu instalacyjnego
do poszczególnych obwodów,
4) narysować prawdopodobne trasy przewodów zgodne z zasadami dobierania tras
przewodów,
5) nanieść na plan wartości prądów znamionowych zabezpieczeń,
6) sporządzić schemat instalacji narysowanej na planie,
7) zaznaczyć na planie instalacji miejsca, w których występują różnice między wykonaną już
instalacją a wymaganiami określonymi obowiązującymi przepisami.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- taśma miernicza,
- Polska Norma PN-EN 60617:2003 Symbole graficzne stosowane w schematach,
- zeszyt do ćwiczeń,
- kalkulator,
- ołówek, linijka, inne przybory kreślarskie,
- papier do pisania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.1.2. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) sklasyfikować instalacje elektryczne ze względu na ich przeznaczenie?
ð ð
2) odczytać symbole graficzne elementów instalacji elektrycznej?
ð ð
3) zidentyfikować elementy składowe instalacji na schemacie ideowym
ð ð
instalacji?
4) zidentyfikować elementy składowe instalacji na modelu i w warunkach
ð ð
naturalnych?
5) rozpoznać rodzaje instalacji odbiorczych na schemacie, planie
ð ð
i w warunkach naturalnych?
6) określić typ przewodu i osprzęt instalacyjny na podstawie dokumentacji
ð ð
technicznej instalacji?
7) ustalić położenie łączników instalacyjnych w poszczególnych
ð ð
pomieszczeniach?
8) ustalić rozmieszczenie gniazd wtykowych w poszczególnych
ð ð
pomieszczeniach?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.2. Instalacje w budownictwie ogólnym
4.2.1. Materiał nauczania
Sposób układania przewodów zależy od rodzaju przewodów oraz warunków
środowiskowych.
W instalacjach budownictwa ogólnego przewody można prowadzić w rurach z polichlorku
winylu (PCW), pod tynkiem i na tynku oraz w warstwie tynku (instalacje wtynkowe).
Do budowy wewnętrznych linii zasilających (WLZ) należy stosować na całej długości
przewody o jednolitym przekroju, nie mniejszym niż 4 mm2 Cu, na napięcie znamionowe nie
mniejsze niż 750 V. Nie mogą one być przerywane, a wszelkie odgałęzienia od nich muszą być
wykonywane za pomocą odpowiednich zacisków odgałęz
nych.
Wewnątrz mieszkań łączniki instaluje się na wysokości 1,4 m, nie wolno ich instalować
w Å‚azienkach i WC.
Rys. 10. Sposoby układania przewodów [5]:
a) przewody w rurkach pod tynkiem, b) przewody wtynkowe, c) przewody w rurce lub przewody kabelkowe
ułożone po wierzchu.
Gniazda instaluje się bezpośrednio nad listwą podłogową albo na wysokości 30 cm lub
85 cm, a w łazienkach na wysokości 1,2 m. Osprzęt stosowany w łazienkach, pralniach
i innych tego typu pomieszczeniach powinien posiadać odpowiedni stopień ochrony IP.
Instalacje w rurach stalowych
Podstawowe zasady prowadzenia przewodów w rurach:
- na zewnątrz pomieszczeń nie należy stosować rur winidurowych (ze względu na to,
że w temperaturze poniżej  5°C stajÄ… siÄ™ kruche a powyżej 55°C sÄ… zbyt miÄ™kkie),
- w pomieszczeniach o wyziewach żrących nie należy stosować rur stalowych,
- w pomieszczeniach zapylonych, wilgotnych, z wyziewami żrącymi i niebezpiecznych pod
względem pożarowym należy stosować osprzęt szczelny,
- rury należy układać z niewielkim spadem (uniemożliwia to zbieranie się w nich wilgoci),
- końce rur nie wprowadzone do puszek i przyrządów należy zaopatrzyć w tulejki lub
półfajki izolacyjne,
- rury stalowe należy oczyścić i dwukrotnie pomalować lakierem (ochrona przed korozją),
- we wspólnej rurze można umieszczać przewody należące do tego samego obwodu,
z wyjątkiem różnych obwodów tej samej maszyny oraz obwodów sygnalizacyjnych,
- wszelkie połączenia przewodów można wykonywać tylko w puszkach rozgałęz
nych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Rury stalowe stosuje się tylko w instalacjach natynkowych i tam, gdzie nie można zastąpić
ich rurami winidurowymi.
Do wykonywania instalacji w rurach stosuje siÄ™ rury stalowe (RSP) i winidurowe (PCW).
Do rur stalowych stosuje się osprzęt żeliwny (puszki, łączniki i gniazda oraz uchwyty,
złączki, odgałęz
niki, kątniki itp.). Rury takie są wykonywane w odcinkach o długości 3 m,
na obu końcach nagwintowanych i zaopatrzonych z jednej strony w złączkę.
Rury stalowe mocuje siÄ™ na uchwytach umieszczonych na trasach poziomych co 50÷80
cm, a na odcinkach pionowych co 80÷100 cm. PoÅ‚Ä…czenia rur miÄ™dzy sobÄ… wykonuje siÄ™ za
pomocą złączek, do których dokręca się rury z obu stron. Dla ułatwienia przeciągania
przewodów należy stosować łagodne łuki na załomach trasy.
Rys. 11. Osprzęt do rur stalowych [3]:
a) złączka, b) odgałęz
nik kontrolny, c) kątnik kontrolny, d) półfajka, e) fajka, f) wkrętka redukcyjna do puszek
żeliwnych, g) wkrętka dławikowa do puszek.
Rys. 12. Sposoby mocowania rur stalowych [3]:
a) uchwyt do zamurowania, b) uchwyt do drewna lub kołków rozporowych, c) mocowanie kilku rur do
uchwytów zatyczkowych bezśrubowych.
Zaginanie rur na zimno wykonuje się za pomocą specjalnej giętarki umożliwiającej
zachowanie na łuku niezniekształconego przekroju kołowego.
Puszki na linii prostej powinny się znajdować w odległości ok. 6 m, a między nimi nie
powinno być więcej niż dwa załomy rury.
Nachylenie rur do poziomu powinno w związku z tym odpowiadać spadkowi ok. 2%.
Ma to na celu ochronę przed gromadzeniem się wody w rurach, woda powinna spływać do
tych elementów instalacji, które są dostępne (puszek).
Rys. 13. Sposoby montażu rur zapobiegające gromadzeniu się w nich wody [4].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Instalacje w rurach winidurowych
Zalety instalacji prowadzonych w rurach winidurowych w stosunku do rur stalowych:
- lżejsze,
- łatwiejsze w montażu,
- odporne na działanie kwasów i zasad,
- cechuje je dosyć duża wytrzymałość mechaniczna,
- stanowią dodatkową izolację przewodów.
Rodzaje rur winidurowych:
- sztywne typu RVS,
- giętkie typu RVKL.
Rury winidurowe oraz pomocnicze elementy do nich sÄ… wykonywane z twardego
polichlorku winylu.
Do budowy instalacji w rurach winidurowych stosuje siÄ™ przewody DY, ADY, LY i ALY.
Ze względu na mniejszą odporność na uszkodzenia mechaniczne rury winidurowe
stosowane sÄ… w instalacjach podtynkowych.
Rys. 14. Uchwyty do rur winidurowych [3]:
a) uchwyt pojedynczy mocowany kołkiem rozporowym, b) kilka uchwytów wsuwanych do listwy,
1  uchwyt sprężysty, 2  listwa zbiorcza.
Rury typu ciężkiego mogą być wykorzystywane zarówno w instalacjach podtynkowych,
jak i natynkowych. W instalacjach natynkowych rury wciska siÄ™ do specjalnych elastycznych
uchwytów z PCW przymocowanych do podłoża za pomocą kołków rozporowych lub kleju
epoksydowego z utwardzaczem.
Rury łączy się ze sobą za pomocą złączek dwukielichowych lub wsuwając rurę
do uformowanego kielichowego rozszerzenia drugiej rury (rys. 15). Kielich formuje siÄ™
w trakcie montażu za pomocą kalibratora. Formowanie przeprowadza się w specjalnym
grzejniku, w którym rurÄ™ na odmierzonej dÅ‚ugoÅ›ci nagrzewa siÄ™ do temperatury ok. 130°C.
Wykonując instalację z rur winidurowych należy przewidzieć możliwość wzdłużnych
przesunięć rur ze wzglÄ™du na dosyć dużą rozszerzalność cieplnÄ… - wzrost temperatury o 10°C
powoduje wydłużenie rury o długości 10 m o 8 mm, dlatego przy łączeniu dwukielichowym
należy zostawić z obu stron luz (rys. 15). Jeżeli instalacja powinna być szczelna, wtedy
wszystkie połączenia rur są klejone  do kompensacji wydłużeń stosuje się tylko wstawki
elastyczne.
Połączenie rury stalowej z puszką: jeżeli otwór w puszce jest gwintowany, to należy
nagwintować również koniec rury.
Ciągi o dużej liczbie rur winidurowych lub stalowych układa się, stosując prefabrykowane
drabinki oraz skrzynki zbiorcze do łączenia przewodów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Rys. 15. Połączenie rur winidurowych [3]:
a) złączka dwukielichowa (widoczny luz kompensacyjny), b) łączenie jednokielichowe, c) kalibrator do
wykonywania kielichów, d) złączka kompensacyjna z odcinka rury elastycznej,
1  złączka dwukielichowa, 2  uchwyt, 3  rura elastyczna.
Kolejność czynności przy wciąganiu przewodów:
- przez rurę należy przeciągnąć najpierw taśmę stalową zakończoną kulką,
- do taśmy przymocowuje się przewody,
- przez rurę przeciąga się taśmę z przymocowanymi przewodami,
- przeciągnięte przewody należy obciąć, zostawiając w puszce zapas do wykonania
połączeń.
Instalacje wtynkowe
Instalacje wtynkowe stosowane sÄ… w budownictwie mieszkaniowym i komunalnym,
a także w obiektach nieprodukcyjnych zakładów przemysłowych.
Do budowy stosuje się płaskie przewody wtynkowe wielożyłowe o izolacji polwinitowej
typu DYt i YDYt, przewody płaskie typu DYp i YDY oraz płaskie wtynkowe gniazda, łączniki
i puszki rozgałęz
ne.
Przewody mocuje się bezpośrednio do podłoża za pomocą gwoz
dzi lub klamerek a także
coraz częściej stosuje się klejenie (rys. 16).
Jeżeli trzeba położyć przewody na ścianie już otynkowanej należy, wykonać w tynku
wąski rowek (bruzdę) i ułożyć w nim przewody. Ułożone już przewody pokrywa się warstwą
tynku.
Przewodów wtynkowych nie wolno układać bezpośrednio na podłożu palnym. Powinny
być one oddzielone od tego podłoża warstwą tynku o grubości minimum 5 mm.
W pomieszczeniach nietynkowanych, np. piwnicach, po ułożeniu przewodów wtynkowych
należy je obrzucić zaprawą murarską.
Rys. 16. Sposoby mocowania przewodów wtykowych do podłoża [3]:
a) bezpośrednio gwoz
dziami, b) klamerkami,
1  mur, 2  tynk, 3  przewód, 4  klamerka.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Rys. 17. Wykonanie łuków przewodem wtynkowym [3]
Centralne puszki rozgałęz
ne (CPR)
Idea z wykorzystaniem CPR polega na doprowadzeniu osobnych przewodów do każdej
lampy, Å‚Ä…cznika i gniazda (Rys. 5). W pomieszczeniu (mieszkaniu) wyeliminowane sÄ…
wszelkiego typu łączenia i puszki odgałęz
ne Sposób ten wymaga użycia znacznie większej
liczby przewodów, lecz dzięki prefabrykacji, znacznie przyspiesza montaż instalacji.
Cechą charakterystyczną nowych rozwiązań w instalacjach mieszkaniowych jest m.in.
łączenie wszystkich gniazd w pierścień. Tak wykonany dwustronny sposób zasilania zapewnia
większą niezawodność instalacji.
Instalacje w listwach elektroinstalacyjnych
Obecnie coraz powszechniej instalacje wykonuje się z zastosowaniem listew i kanałów
elektroizolacyjnych mocowanych bezpośredni ona ścianach całkowicie wykończonych
(otynkowanych i pomalowanych). W listwach i kanałach układa się przewody. Można również
instalować osprzęt elektroinstalacyjny (gniazda wtyczkowe, łączniki, miejscowe oświetlenie)
oraz wykonywać połączenia przewodów(rys. 18).
Listwa w odróżnieniu od kanału ma mniejsze wymiary i przekroje poprzeczne. Stopień
ochrony osłon do listew i kanałów jest IP30.
Instalacje wykonane przy pomocy listew i kanałów prowadzi się w budynkach. Listwy
instalacyjne prowadzi się na styku ścian z podłogą (rys. 18).
Rys. 18. Fragment instalacji wykonany przy pomocy kanałów instalacyjnych z
opisem zastosowanych elementów i podanym ich typem [2].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Mocowanie listew i kanałów jest takie samo; przyklejanie, przybijanie lub przykręcanie
(rys. 19).
Rys. 19. Etapy mocowania listwy przy pomocy wkrętów [2].
Listwy i kanały instalacyjne wykonuje się z trudno zapalnego lub niepalnego PCV
w różnych kolorach, które można dobrać do barwy ścian.
Pokrywy zewnętrzne listew i kanałów umożliwiają pokrycie ich tkaniną taka samą jak
dywany, chodniki.
Wytwarza się kanały również z aluminium lub blachy lakierowanej lub oksydowanej.
Dzięki temu, mimo że są ułożone na tynku, są estetyczne.
Rys. 20. Elementy systemu listew elektroinstalacyjnych LE [2].
Instalacje podłogowe
Instalacje podłogowe stosuje się w pomieszczeniach, w których duża liczba drobnych
odbiorników jest rozmieszczona na całej powierzchni i w których względy estetyczne
odgrywajÄ… istotnÄ… rolÄ™.
W podłodze, przed zalaniem jej betonem, układa się specjalne prefabrykowane kanały,
w które wciągane są przewody.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Na ciąg kanałów składają się podstawowe odcinki poziome oraz różnego typu elementy
dodatkowe, jak skrzynki przelotowo-rozgałęz
ne, skrzynki przyłączowe itp.
W zależności od grubości warstw wylewanego podłoża (wynoszą one odpowiednio
60 i 100 mm) kanały mają wysokość 28 lub 43 mm. Rolę puszek rozgałęz
nych w instalacji
tradycyjnej spełniają skrzynki przelotowo-rozgałęz
ne o wysokości równej grubości podłoża.
Pokrywy tych skrzynek znajdują się na poziomie podłogi i po ich odkręceniu wnętrze skrzynki
jest dostępne, co umożliwia wciągnięcie przewodów.
Na skrzynkach przelotowo-rozgałęz
nych można bezpośrednio mocować skrzynki
przyłączeniowe wystające nad poziom podłogi, w których mogą być zainstalowane gniazda,
wyłączniki lub wyprowadzone przewody do zasilania odbiorników.
Rys. 20. Fragment instalacji podłogowej [3]:
1 - skrzynka przelotowo-rozgałęz
na, 2 - fragmenty kanałów poziomych, 3 - skrzynka przyłączowa
z gniazdem i wypustami dla trzech przewodów.
W kanałach podłogowych można prowadzić przewody w izolacji i powłoce polwinitowej
lub pojedyncze przewody instalacyjne w izolacji polwinitowej. Instalacje te różnią się od
innych prefabrykowanych tym, że mogą być stosowane tylko w pomieszczeniach suchych.
Instalacje podłogowe są też stosowane w pomieszczeniach produkcyjnych przemysłu
lekkiego, elektrotechnicznego, sklepach, pawilonach.
Instalacje natynkowe przewodami kabelkowymi
Instalacje tego typu stosowane sÄ… w pomieszczeniach niemieszkalnych (pralniach,
piwnicach garażach) i zakładach przemysłowych, a więc w pomieszczeniach wilgotnych,
gorących, z wyziewami żrącymi, niebezpiecznych pod względem pożarowym i wybuchowym,
na podłożu drewnianym oraz na zewnątrz budynków.
Przewody YDY-750 lub YADY-750 w zwykłym wykonaniu instalacji mocuje się
bezpośrednio na podłożu za pomocą metalowych opasek albo za pomocą winidurowych
uchwytów dystansowych.
Instalacje natynkowe w wykonaniu szczelnym stosuje siÄ™ w pomieszczeniach wilgotnych
lub o wyziewach żrących. Przewody należy prowadzić na uchwytach dystansowych tak, aby
nie stykały się z podłożem.
Wymagania stawiane sposobowi umieszczania uchwytów do mocowania przewodów:
- odstępy między uchwytami na odcinkach poziomych i pionowych powinny być jednakowe i
wynosić odpowiednio 300 i 500 mm,
- odległość między łącznikiem (gniazdem) i najbliższym uchwytem powinna wynosić
50÷80 mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Rys. 21. Odległości między uchwytami w instalacji przewodami natynkowymi (w mm) [3]
W celu wykonania połączeń w osprzęcie należy pozostawić zapas 100 mm przewodu,
a powłoka izolacyjna przewodu powinna być wprowadzona do osprzętu.
Przejścia przewodów przez ściany i stropy muszą być wykonane poprzez przepusty z rur
ochronnych stalowych lub innych o podobnej wytrzymałości. Taki przepust powinien
wystawać kilka centymetrów poniżej stropu i 120÷140 cm powyżej stropu. Rura ochronna
powinna być założona również w tych miejscach, w których przewód jest narażony na
uszkodzenia mechaniczne.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są sposoby układania przewodów w instalacjach budownictwa ogólnego?
2. Jakie czynniki wpływają na wybór sposobu wykonania instalacji elektrycznej?
3. Jakie sposoby wykonywania instalacji stosuje się w budownictwie nieprzemysłowym?
4. Jakie sposoby wykonywania instalacji stosuje się w budownictwie przemysłowym?
5. Jakie zasady ogólne obowiązują przy wykonywaniu wszystkich typów instalacji
elektrycznych?
6. W jaki sposób wykonuje się instalację pod tynkiem?
7. W jaki sposób wykonuje się instalację w tynku?
8. Jakich zasad należy przestrzegać wykonując instalację na tynku w rurach?
9. Jak i gdzie wykonuje siÄ™ instalacje w listwach elektroinstalacyjnych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj fragment instalacji elektrycznej na tynku w rurach PVC według planu instalacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać rury w zależności od liczby żył i ich przekroju na podstawie danych katalogowych
producenta,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
2) wytyczyć trasy rur instalacyjnych i rozplanować rozmieszczenie uchwytów, puszek
rozgałęz
nych, gniazd i łączników oraz opraw oświetleniowych,
3) wykonać łuki rurek winidurowych z zachowaniem właściwego promienia gięcia,
4) wykonać kalibrowanie końców rur winidurowych umożliwiające łączenie rurek,
5) zamocować rurki za pomocą uchwytów na ścianie,
6) zamocować puszki, gniazda, łączniki i oprawy oświetleniowe,
7) przeciągnąć przewody przez rurki zachowując zapasy do wykonania połączeń,
8) połączyć przewody w puszkach,
9) podłączyć gniazda, łączniki i oprawy oświetleniowe,
10) sprawdzić prawidłowość połączeń,
11) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanej instalacji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plan instalacji elektrycznej,
- stanowisko do wykonywania instalacji natynkowej,
- katalog rur instalacyjnych,
- katalog osprzętu instalacyjnego,
- katalog przewodów instalacyjnych,
- osprzęt do mocowania i łączenia rur instalacyjnych,
- osprzęt instalacyjny,
- zestaw narzędzi,
- taśma miernicza,
- zeszyt do ćwiczeń,
- ołówek, linijka, papier do pisania, inne przybory kreślarskie.
Ćwiczenie 2
Wykonaj fragment instalacji elektrycznej wtynkowej według planu instalacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wytyczyć trasy przewodów i rozplanować rozmieszczenie uchwytów, puszek
rozgałęz
nych, gniazd i łączników oraz opraw oświetleniowych,
2) wykonać otwory pod puszki i przymocować puszki do podłoża,
3) zamocować oprawy oświetleniowe,
4) ułożyć przewody wtynkowe na murze i przymocować je do podłoża za pomocą
gipsowania, przybijania lub naklejania,
5) wprowadzić przewody do puszek ściennych i sufitowych z zachowaniem odpowiednich
zapasów,
6) połączyć przewody w puszkach rozgałęz
nych, gniazdach, Å‚Ä…cznikach i oprawach
oświetleniowych,
7) zamknąć puszki rozgałęz
ne i aparatowe,
8) sprawdzić prawidłowość połączeń,
9) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanej instalacji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plan instalacji elektrycznej,
- stanowisko do wykonywania instalacji wtynkowej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
- katalog przewodów instalacyjnych,
- katalog osprzętu instalacyjnego,
- osprzęt instalacyjny,
- zestaw narzędzi,
- taśma miernicza,
- zeszyt do ćwiczeń,
- ołówek, linijka, papier do pisania, inne przybory kreślarskie.
Ćwiczenie 3
Wykonaj instalację elektryczną przewodami kabelkowymi według planu instalacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wytyczyć trasy przewodów, położenie łączników, gniazd, puszek rozgałęz
nych, opraw
oświetleniowych,
2) wyznaczyć miejsce mocowania natynkowej skrzynce rozdzielczej,
3) zamocować natynkową szafkę rozdzielczą,
4) zamocować przewody na podłożu z zastosowaniem uchwytów mocujących,
5) zamocować puszki, łączniki, gniazda wtyczkowe i oprawy oświetleniowe,
6) zamocować w skrzynce rozdzielczej aparaturę: rozłącznik, wyłączniki różnicowoprądowe,
wyłączniki nadmiarowo-prądowe,
7) połączyć przewody w puszkach rozgałęz
nych,
8) podłączyć łączniki, gniazda wtyczkowe i oprawy oświetleniowe,
9) podłączyć obwody odbiorcze w skrzynce rozdzielczej,
10) sprawdzić prawidłowość połączeń,
11) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanej instalacji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plan instalacji elektrycznej,
- stanowisko do wykonywania instalacji wtynkowej,
- katalog przewodów instalacyjnych,
- katalog osprzętu instalacyjnego,
- osprzęt instalacyjny,
- osprzęt do mocowania przewodów kabelkowych,
- zestaw narzędzi,
- taśma miernicza,
- zeszyt do ćwiczeń,
- ołówek, linijka, papier do pisania, inne przybory kreślarskie.
Ćwiczenie 4
Wykonaj fragment instalacji elektrycznej podtynkowej według planu instalacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wytyczyć trasy bruzd do ułożenia rurek giętkich,
2) wytyczyć położenie puszek aparatowych i rozgałęz
nych, wypustów oświetleniowych,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
3) wykonać otwory pod puszki,
4) wykonać bruzdy w ścianach do ułożenia rurek giętkich,
5) połączyć rurki z puszkami i umocować do podłoża,
6) zamknąć puszki rozgałęz
ne i aparatowe,
7) sprawdzić prawidłowość wykonania czynności.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plan instalacji elektrycznej,
- stanowisko do wykonywania instalacji podtynkowej,
- katalog rur instalacyjnych,
- katalog osprzętu instalacyjnego,
- katalog przewodów instalacyjnych,
- osprzęt do mocowania rur instalacyjnych,
- osprzęt instalacyjny,
- zestaw narzędzi,
- taśma miernicza,
- zeszyt do ćwiczeń,
- ołówek, linijka, papier do pisania, inne przybory kreślarskie.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić czynniki wpływające na sposób wykonania instalacji
ð ð
elektrycznej?
2) zidentyfikować sposób wykonania instalacji po jej oznaczeniu na planie?
ð ð
3) dobrać sposób wykonania instalacji do charakteru pomieszczenia
ð ð
i warunków środowiska?
4) wykonać instalację zgodnie z zasadami ogólnymi?
ð ð
5) dobrać osprzęt do wykonania instalacji wskazanym sposobem?
ð ð
6) rozplanować rozmieszczenie uchwytów, puszek i gniazd w
ð ð
wykonywanej instalacji?
7) zamocować rury instalacyjne i przewody na powierzchni ściany?
ð ð
8) ułożyć rury instalacyjne w instalacji podtynkowej?
ð ð
9) wykonać połączenia rur winidurowych elastycznych i sztywnych?
ð ð
10) wykonać łuki na rurach winidurowych?
ð ð
11) wciągnąć przewody do rury instalacyjnej?
ð ð
12) połączyć obwody instalacji zgodnie ze schematem?
ð ð
13) wybrać i zamocować wyposażenie w skrzynce rozdzielczej?
ð ð
14) sprawdzić prawidłowość wykonania instalacji?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.3. Instalacje przemysłowe
4.3.1. Materiał nauczania
Instalacje przemysłowe niskiego napięcia to część niskonapięciowa sieci przemysłowej
(do 1 kV), która służy do rozprowadzania energii elektrycznej i zasilania odbiorników.
Podstawowe wymagania stawiane instalacjom przemysłowym:
- przenoszenie nieraz bardzo dużych mocy,
- zasilanie dużej liczby różnorodnych odbiorników (oświetlenie, silniki, urządzenia:
elektrotermiczne, spawalnicze, prostownikowe, energoelektroniczne itp.),
- możliwość łatwej rozbudowy i modernizacji,
- przejrzystość i estetyka układu,
- maksymalny stopień prefabrykacji.
Rodzaje przewodów stosowanych w instalacjach przemysłowych:
- przewody elektroenergetyczne,
- kable elektroenergetyczne,
- przewody szynowe:
- magistralne  do zasilania rozdzielnic, odbiorników o bardzo dużych mocach i innych
przewodów szynowych,
- rozdzielcze  do rozdziału energii na grupy odbiorników lub odbiorniki mniejszej
mocy,
- ślizgowe  do zasilania odbiorników ruchomych (IN do 400 A),
- oświetleniowe  do zasilania obwodów oświetleniowych, gdzie stanowią również
konstrukcjÄ™ wsporczÄ… do mocowania opraw.
W budownictwie przemysłowym, oprócz instalacji prowadzonych w rurach z PCW
i stalowych, stosuje się wiele instalacji, których podstawą są elementy prefabrykowane. Należą
do nich:
- instalacje przewodami szynowymi,
- instalacje wiÄ…zkowe i korytkowe,
- instalacje w kanałach podłogowych,
- instalacje kablowe na drabinkach.
Przewody w powłoce mogą być układane:
- w wiÄ…zkach:
- na uchwytach na powierzchni tynku,
- podwieszonych na lince nośnej,
- na wspornikach,
- w uchwytach kablowych,
- na drabinkach,
Przewody w powłoce lub kable mogą być układane w korytkach:
- izolacyjnych,
- z blachy stalowej.
Przewody szynowe mogą być mocowane:
- do elementów konstrukcji budynku,
- na specjalnych wspornikach,
- pod stropem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Preferowanym rodzajem instalacji są instalacje prefabrykowane dostosowane do różnych
warunków pracy. Montować je można w pomieszczeniach suchych, wilgotnych i bardzo
wilgotnych, a po zastosowaniu specjalnych środków antykorozyjnych do pokrywania części
metalowych także w pomieszczeniach o wyziewach żrących. Oparte są na stosowaniu
przewodów w izolacji i osłonie polwinitowej (YDY, YADY) oraz na przewodach szynowych.
Rys. 22. Promieniowy układ sieci [wg 5]:
a) jednostopniowy, b) dwustopniowy.
W obiektach przemysłowych najczęściej wykonywane są sieci promieniowe (rys. 22),
w których obciążenie poszczególnych odcinków instalacji rośnie w kierunku od odbiorników
do tablicy rozdzielczej. Najmniej obciążone są odcinki odbiorcze, a najbardziej wewnętrzne
linie zasilajÄ…ce.
Instalacje przewodami szynowymi
Instalacje te wykonywane są z szyn, które mogą być również prowadzone
w odpowiednich pełnych obudowach metalowych o przekroju kołowym lub prostokątnym
z zastosowaniem chłodzenia powietrznego o wymuszonym obiegu. Obudowane przewody
szynowe używane są najczęściej jako połączenia między generatorami i transformatorami
w elektrowniach oraz do bezpośredniego zasilania odbiorników, takich jak galwanizernie,
piece elektryczne itp.
Nie obudowane szyny stosuje siÄ™ przede wszystkim w rozdzielniach. Prowadzi siÄ™ je
na izolatorach wzdłuż rozdzielni. Przyłączone są do nich wszystkie linie zasilające i odbiorcze.
Na szyny stosuje siÄ™ aluminium, duraluminium lub miedz
w postaci profili (rys. 23)
płaskich (P), okrągłych (O), rurowych (R) i ceownikowych (C).
Rys. 23. Przekroje przewodów szynowych [3]:
a) płaskie, b) okrągłe, c) rurowe, d) ceownikowe.
Produkuje się przewody szynowe magistralne o obciążalności dopuszczalnej długotrwałej
równej 1000÷2500 A oraz przewody szynowe rozdzielcze o obciążalnoÅ›ci 160÷630 A.
Przewody magistralne mają po dwie szyny na fazę. Na całej długości (z wyjątkiem miejsc
połączeń) są izolowane wężem termokurczliwym wykonanym z polichlorku winylu. Budowane
są na znamionowe napięcie do 660 V.
Skrzynki szynowe mocuje siÄ™ za pomocÄ… obejm, maksymalnie co 6 m.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Instalacje wiÄ…zkowe
Wiązka jest to skupiona forma prowadzenia przewodów. Na wiązki stosuje się przewody
w izolacji i powłoce polwinitowej.
Wiązki układa się na uchwytach, drabinkach lub podwiesza na linkach nośnych.
Zalety instalacji wiÄ…zkowej to:
- prostota instalacji,
- szybki montaż,
- duża oszczędność miejsca,
- duża łatwość zmian i rozbudowy.
WadÄ… jest niezbyt estetyczny wyglÄ…d.
Miejsca, w których zaleca się stosować instalacje wiązkowe:
- tunele i kanały kablowe,
- piwnice,
- przestrzenie otwarte, w szczególności gdzie miejsca podparcia znajdują się w dużej
odległości od siebie,
- obiekty prowizoryczne (np. place budów),
- hale produkcyjne,
- miejsca o ograniczonej przestrzeni (rurociÄ…gi technologiczne, wodociÄ…gi, instalacje
wentylacyjne itp.).
-
Rys. 24. Sposoby prowadzenia instalacji wiÄ…zkowej [3]:
a) podwieszona na lince nośnej, b) na uchwycie, c) na wmurowanym ceowniku, d) na wsporniku
z taśmy, e) na półce i w uchwycie kablowym,
1) linka nośna, 2) uchwyt wiązki, 3) opaska z taśmy aluminiowej.
Instalacje w korytkach
Instalacje w korytkach stosowane są najczęściej ze wszystkich instalacji
prefabrykowanych. Odznaczają się dużą niezawodnością oraz estetyką wykonania.
Elementy instalacji w korytkach:
- blaszane korytka w postaci prostych odcinków,
- Å‚Ä…czniki proste, kÄ…towe i Å‚ukowe,
- blachy krzyżowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Rys. 25. Konstrukcje wsporcze do korytek [3]:
a) podwieszenie na lince, b) ciÄ…g pionowy korytek na wsporniku wmurowanym, c) ciÄ…g poziomy korytek na
wsporniku wmurowanym, d), e) sposoby podwieszenia wzdłuż dz
wigara.
Korytka posiadają w swoim dnie otwory, dzięki temu możliwe jest w dowolnym miejscu
wyprowadzenie przewodów, mocowanie puszek odgałęz
nych i poprawa warunków chłodzenia
przewodów.
Korytka przykrywa się blaszanymi pokrywami w tych miejscach, gdzie mogą być narażone
na uszkodzenie mechaniczne.
Jeżeli nie wystąpi oddziaływanie indukcyjne przewodów siłowych i oświetleniowych na
przewody sygnalizacyjne i sterownicze i nie wystąpią zakłócenia w ich pracy, to można
również układać wspólnie te dwie grupy przewodów.
W korytkach powinny być układane przewody o izolacji dostosowanej do napięcia
znamionowego co najmniej 500 V. Ciąg korytek jest uziemiany lub zerowany, w zależności
od zainstalowanego systemu ochrony przeciwporażeniowej.
Korytka kablowe wykonywane są również z materiałów elektroizolacyjnych PCV
(rys. 26).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Rys. 26. Korytko kablowe PCV [2]
Instalacje na drabinkach kablowych
Instalacje kablowe w zakładach przemysłowych często wykonuje na prefabrykowanych
drabinkach. MajÄ… one takie same zalety jak korytka i sÄ… do nich podobne. Zbudowane sÄ…
z dwóch ceowników blaszanych, między które w pewnych odstępach są wstawiane  szczeble
z blachy dziurkowanej.
Rys. 24. Drabinka kablowa [3]:
a) przekrój, b) widok elementu prostego.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są zadania instalacji przemysłowych niskiego napięcia?
2. Do jakich rodzajów odbiorników stosuje się instalacje przemysłowe?
3. Jakie części wyróżnia się w instalacjach przemysłowych?
4. Jakie rodzaje przewodów stosuje się do wykonywania instalacji przemysłowych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
5. Jakie sposoby układania przewodów stosuje się w instalacjach przemysłowych?
6. Jakie rodzaje rozdzielnic występują w instalacjach przemysłowych?
7. Jakie właściwości posiadają różne instalacje przemysłowe?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Narysuj uproszczony schemat fragmentu przemysłowej sieci promieniowej dwustopniowej
(400 V, 50 Hz) oraz rozdzielnic zasilajÄ…cych:
- instalację oświetleniową o mocy 4,0 kW,
- dwa silniki trójfazowe o mocy po 3,5 kW,
- piec elektryczny o mocy 10 kW.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) ustalić kryteria przyłączenia odbiorników do poszczególnych rozdzielnic,
2) określić rodzaje zabezpieczeń zastosowanych w poszczególnych odcinkach instalacji,
3) narysować schemat sieci,
4) uzasadnić podjęte decyzje.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kalkulator,
- papier,
- ołówek,
- linijka.
Ćwiczenie 2
Wykonaj fragment instalacji elektrycznej w korytkach według planu instalacji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wykonać zestawienie materiałów na podstawie planu instalacji,
2) dobrać korytka w zależności od liczby żył i ich przekroju na podstawie danych
katalogowych producenta korytek,
3) wytyczyć trasy korytek i rozplanować rozmieszczenie wsporników,
4) zamocować wsporniki,
5) zamocować korytka i łączniki na trasie poziomej oraz pionowej,
6) ułożyć przewody w korytkach,
7) przymocować przewody a w szczególności w korytkach biegnących pionowo,
8) sprawdzić prawidłowość połączeń,
9) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonanej instalacji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plan instalacji elektrycznej,
- stanowisko do wykonywania instalacji,
- katalog korytek,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
- katalog osprzętu instalacyjnego,
- katalog przewodów instalacyjnych,
- osprzęt instalacyjny,
- zestaw narzędzi,
- taśma miernicza,
- zeszyt do ćwiczeń,
- ołówek, linijka, papier do pisania, inne przybory kreślarskie
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić zadania instalacji przemysłowej?
ð ð
2) wymienić rodzaje odbiorników zasilanych z sieci przemysłowych niskiego
ð ð
napięcia?
3) wymienić części instalacji przemysłowej?
ð ð
4) narysować schemat instalacji przemysłowej z rozdzielnicą?
ð ð
5) dobrać sposób ułożenia przewodów do konkretnej sytuacji?
ð ð
6) ustalić przyczyny występowania zakłóceń w sieci przemysłowej?
ð ð
7) rozdzielić odbiorniki między poszczególne obwody?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
4.4. Eksploatacja i konserwacja instalacji elektrycznych
4.4.1. Materiał nauczania
Eksploatacja instalacji elektrycznych
ObowiÄ…zujÄ…ca ustawa  Prawo Energetyczne wymaga prowadzenia eksploatacji
instalacji elektrycznych w sposób zapewniający niezawodność działania, właściwe
wykorzystanie i bezpieczeństwo obsługi urządzeń, racjonalne użytkowanie energii oraz
spełnienie wymagań ochrony środowiska. Konieczne jest przestrzeganie instrukcji eksploatacji
instalacji elektrycznych zawierajÄ…cych:
- dane znamionowe instalacji, schematy układów połączeń, warunki techniczne eksploatacji,
- zasady uruchomienia i wyłączenia instalacji i urządzeń w warunkach normalnej
eksploatacji,
- zasady postępowania w sytuacjach awaryjnych,
- wymagania dotyczÄ…ce konserwacji,
- terminy i zakres pomiarów sprawdzających,
- wymagania dotyczące bezpieczeństwa (porażeniowego, pożarowego, wybuchowego itp.).
Do czynności eksploatacyjnych zalicza się:
- oględziny,
- przeglÄ…dy,
- badania i pomiary odbiorcze,
- badania eksploatacyjne okresowe.
Terminy oględzin, przeglądów i badań okresowych powinny wynikać z instrukcji
eksploatacyjnych. Zgodnie z obowiązującymi przepisami okresy między oględzinami instalacji
nie powinny być dłuższe niż 5 lat w budownictwie mieszkaniowym i 3 lata dla pozostałych
instalacji. Istnieją wyjątki, dla których okresy sprawdzeń i prób instalacji są skrócone do 12
miesięcy, na przykład obiekty komunalne, place budowy, miejsca, w których używany jest
sprzęt przenośny. Odpowiedzialność za przeprowadzenie sprawdzeń i prób spoczywa na
właścicielu budynku.
Oględziny instalacji mają charakter profilaktyczny. Wykonywane są okresowo w celu
oceny stanu technicznego instalacji. Oględziny instalacji obejmują sprawdzenie zgodności
wykonanej instalacji z wymaganiami odpowiednich przepisów. Podczas oględzin należy
sprawdzić:
- stan zabezpieczeń nadprądowych,
- umocowanie i stan łączników, gniazd wtyczkowych, tablic rozdzielczych, zacisków,
- stan oplombowania liczników,
- stan zabezpieczeń przedlicznikowych.
Kontrole stanu instalacji mają charakter profilaktyczny i mogą zapobiegać
niespodziewanym zdarzeniom. Kontrole powinny obejmować:
- oględziny instalacji,
- pomiar rezystancji izolacji,
- badanie stanu dodatkowej ochrony przeciwporażeniowej poprzez oględziny i pomiary
w tym, działania wyłączników różnicowoprądowych,
- stanu widocznych części przewodów, izolatorów i ich mocowania,
- dławików w miejscach wprowadzenia przewodów do puszek, skrzynek instalacyjnych,
odbiorników,
- osłon przewodów przed uszkodzeniami mechanicznymi,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
- prawidłowości użytych zabezpieczeń przeciążeniowych i zwarciowych,
Przeglądy instalacji wynikają z przeprowadzonych oględzin i powinny obejmować:
- szczegółowe oględziny w podanym zakresie,
- sprawdzenie ciągłości przewodów ochronnych,
- konserwacjÄ™ i naprawÄ™,
- pomiary wynikajÄ…ce z instrukcji eksploatacyjnych.
UWAGA:
W budynkach użyteczności publicznej, w których przebywa duża liczba osób (powyżej
50), okresy między badaniami nie mogą przekraczać jednego roku.
Prace kontrolno-pomiarowe mogą wykonywać jedynie osoby z uprawnieniami
eksploatacyjnymi potwierdzonymi zaświadczeniem kwalifikacyjnym E.
Konserwacja i naprawa instalacji elektrycznych
Celem konserwacji i naprawy instalacji elektrycznych jest utrzymanie sprawności działania
instalacji. Konserwacja ma charakter profilaktyczny. Zapobiega wystąpieniu uszkodzeń na
skutek pogorszenia właściwości instalacji. Szczególnej uwagi wymagają stare instalacje
wykonywane przewodami aluminiowymi. Powierzchnia żył aluminiowych łatwo się utlenia
(szczególnie przy przegrzaniu), co pogarsza jakość połączenia i powoduje nagrzewanie
przewodów. Przykręcone w zaciskach śrubowych końcówki przewodów aluminiowych
 płyną przy zbyt dużym docisku i przewód ulega obluzowaniu, a w następstwie również
przegrzaniu. Podczas oględzin instalacji sprawdza się jej zgodność z wymaganiami stawianymi
przez przepisy. W instalacjach mieszkaniowych oraz instalacjach w budynkach użyteczności
publicznej czynności konserwacyjne obejmują najczęściej:
- ocenę prawidłowości działania oświetlenia,
- wymianę niesprawnych elementów instalacji oświetleniowych,
- czyszczenie opraw oświetleniowych,
- ocenę prawidłowości działania obwodów gniazd wtyczkowych,
- wymianÄ™ gniazd wtyczkowych,
- sprawdzenie i poprawienie jakości połączeń w zaciskach puszek instalacyjnych, łączników
instalacyjnych, gniazd wtyczkowych, opraw oświetleniowych,
- kontrolę działania wyłączników różnicowoprądowych,
- wymianę lub czyszczenie urządzeń zabezpieczających w tablicach rozdzielczych,
- sprawdzenie trwałości mocowania łączników, gniazd instalacyjnych, rurek, listew
instalacyjnych, pokryw rozdzielnic itp.
Diagnozowanie prostych uszkodzeń instalacji elektrycznych
Osoby zajmujące się konserwacją i naprawą instalacji elektrycznych powinny umieć,
na podstawie objawów i prostych czynności sprawdzających, wykryć i usunąć usterkę
w instalacji. W tym celu muszą umieć analizować działanie instalacji oraz dokonywać prostych
czynności sprawdzających. Podstawowym narzędziem pomocnym przy ustalaniu stanu
instalacji jest tzw. próbnik neonowy, który wskazuje obecność napięcia w wybranych
miejscach instalacji. Przydatnym urządzeniem jest detektor tras przewodów, pozwalający na
wykrycie przewodów zamurowanych w ścianach. Może on być wyposażony we wskaz
nik
zwarcia lub przerwy przewodu ułożonego pod tynkiem, co znacznie ułatwia lokalizację miejsca
uszkodzenia.
Diagnozując uszkodzenie instalacji należy kierować się prawdopodobieństwem
uszkodzenia poszczególnych elementów instalacji. W układach oświetleniowych najczęściej
uszkodzeniom ulega z
ródło światła. W tradycyjnych oprawach świetlówkowych często
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
uszkodzony zostaje zapłonnik. Dopiero po wykluczeniu tych możliwości należy przeprowadzić
analizÄ™ obwodu kolejno wykluczajÄ…c inne przyczyny.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jaki sposób należy prowadzić eksploatację instalacji elektrycznych?
2. W jakim celu sporzÄ…dzane sÄ… instrukcje eksploatacyjne instalacji?
3. Co powinny zawierać instrukcje eksploatacyjne?
4. W jakim celu prowadzi się oględziny instalacji?
5. Jaki jest maksymalny odstęp czasu między kolejnymi oględzinami instalacji?
6. Na czym polegają oględziny instalacji?
7. Na czym polegajÄ… przeglÄ…dy instalacji?
8. Jaki jest cel konserwacji i naprawy instalacji elektrycznych?
9. Jakie czynności zalicza się do konserwacji i naprawy instalacji elektrycznych?
10. Jakich przyrządów użyjesz w celu zdiagnozowania uszkodzeń instalacji?
11. Jakie elementy instalacji oświetleniowej najczęściej ulegają uszkodzeniom?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zlokalizuj i napraw uszkodzenie układu instalacji oświetleniowej na makiecie zasilanej
napięciem 24 V.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dokonać analizy objawów uszkodzenia,
2) przygotować algorytm postępowania,
3) zdiagnozować rodzaj i miejsce uszkodzenia,
4) dokonać naprawy,
5) zaprezentować poprawne działanie instalacji,
6) dokonać oceny poprawności wykonanych prac.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- makieta instalacji oświetleniowej mieszkaniowej zasilanej napięciem 24 V,
- wskaz
nik napięcia, miernik uniwersalny,
- komplet wkrętaków,
- szczypce uniwersalne,
- szczypce boczne,
- ściągacz izolacji lub nóż monterski,
- zeszyt do ćwiczeń,
- ołówek, linijka, inne przybory kreślarskie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Ćwiczenie 2
Zaproponuj algorytm wykrycia i naprawy uszkodzenia w pomieszczeniu, w którym nie
można włączyć światła.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) ustalić możliwe przyczyny niesprawności oświetlenia,
2) ustalić kolejność postępowania w celu wykrycia i naprawy uszkodzenia,
3) przedstawić algorytm postępowania w formie graficznej,
4) dokonać niezbędnych sprawdzeń przy pomocy przyrządów w celu wykrycia miejsca
i przyczyny uszkodzenia,
5) dokonaj naprawy instalacji,
6) sprawdzić prawidłowość działania oświetlenia po usunięciu uszkodzenia,
7) dokonać oceny poprawności wykonanych prac.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- plan instalacji elektrycznej,
- przyrzÄ…dy kontrolne i pomiarowe,
- komplet wkrętaków,
- szczypce uniwersalne,
- szczypce boczne,
- ściągacz izolacji lub nóż monterski,
- zeszyt do ćwiczeń,
- ołówek, linijka, inne przybory kreślarskie.
Ćwiczenie 3
Wykonaj zestawienie objawów i przyczyn uszkodzenia, które mogą wystąpić w instalacji
oÅ›wietleniowej w sali lekcyjnej. Instalacja zawiera 12 opraw ze Å›wietlówkami 2×40 W
w każdej oprawie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wypisać możliwe objawy uszkodzeń oświetlenia złożonego ze świetlówek,
2) wykonać na arkuszu do prezentacji (lub na komputerze) projekt zestawienia uszkodzeń
instalacji oświetleniowej, uwzględniając różne układy zasilania świetlówek,
3) przeanalizować układy połączeń świetlówek pod kątem możliwych uszkodzeń,
4) wypełnić przygotowane zestawienie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanych prac.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- schematy układów połączeń świetlówek,
- zeszyt do ćwiczeń,
- ołówek, linijka, inne przybory kreślarskie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
Ćwiczenie 4
Przeprowadz
konserwacjÄ™ wskazanej instalacji wykonanej na makiecie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zidentyfikować elementy instalacji według dokumentacji technicznej,
2) sprawdzić prawidłowość działania poszczególnych obwodów,
3) dokonać oględzin instalacji,
4) sprawdzić jakość umocowania przewodów w zaciskach gniazd, łączników i puszek,
5) porównać dane znamionowe zabezpieczeń z podanymi w dokumentacji,
6) przeprowadzić test działania wyłączników różnicowoprądowych,
7) przeprowadzić prace konserwacyjne,
8) zaprezentować poprawne działanie instalacji,
9) dokonać oceny poprawności wykonanych prac.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- model lub fragment rzeczywistej instalacji mieszkaniowej lub przemysłowej z tablicą
rozdzielczą, licznikiem energii elektrycznej, obwodami oświetleniowymi, grzewczymi
i gniazdami wtykowymi,
- plan instalacji elektrycznej,
- wybrany osprzęt instalacji: świetlówki, dławiki do osprzętu, podstawy bezpiecznikowe,
wkładki topikowe, zapłonniki, łączniki oświetleniowe,
- wskaz
nik napięcia,
- miernik uniwersalny,
- komplet narzędzi.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wyjaśnić cel przeprowadzania czynności eksploatacyjnych?
ð ð
2) wymienić, co powinny zawierać instrukcje eksploatacyjne?
ð ð
3) wymienić czynności wchodzące w zakres eksploatacji instalacji
ð ð
elektrycznych?
4) określić terminy oględzin, przeglądów i badań instalacji?
ð ð
5) wymienić czynności wykonywane podczas oględzin instalacji?
ð ð
6) wymienić czynności wykonywane podczas przeglądów instalacji?
ð ð
7) wyjaśnić zakres i cel konserwacji instalacji elektrycznych?
ð ð
8) wymienić najczęstsze uszkodzenia instalacji oświetleniowych?
ð ð
9) przeprowadzić diagnozowanie uszkodzenia instalacji oświetleniowych?
ð ð
10) naprawić uszkodzenie w instalacji oświetleniowej?
ð ð
11) naprawić uszkodzenie oprawy świetlówkowej?
ð ð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj dokładnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Odpowiedzi udzielaj wyłącznie na karcie odpowiedzi.
4. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
5. Test zawiera 20 zadań.
6. Do każdego zadania podane są trzy odpowiedzi, z których tylko jedna jest prawidłowa.
7. Zaznacz prawidłową według Ciebie odpowiedz
, wstawiajÄ…c literÄ™ X w odpowiednim
miejscu na karcie odpowiedzi.
8. W przypadku pomyłki zaznacz błędną odpowiedz
kółkiem, a następnie literą X zaznacz
odpowiedz
prawidłową.
9. Za każde poprawne rozwiązanie zadania otrzymujesz jeden punkt.
10. Za udzielenie błędnej odpowiedzi, jej brak lub zakreślenie więcej niż jednej odpowiedzi 
otrzymujesz zero punktów.
11. Uważnie czytaj treść zadań i proponowane warianty odpowiedzi.
12. Nie odpowiadaj bez zastanowienia, jeśli któreś z zadań sprawi Ci trudność  przejdz

do następnego. Do zadań, na które nie udzieliłeś odpowiedzi, możesz wrócić póz
niej.
13. Pamiętaj, że odpowiedzi masz udzielać samodzielnie.
14. Na rozwiÄ…zanie testu masz 40 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Trasowanie jest to:
a) układanie instalacji,
b) wyznaczanie miejsca przebiegu instalacji na ścianie budynku,
c) wyznaczanie miejsca przebiegu instalacji na planie budynku.
2. Przedstawiony znak na rysunku to symbol:
a) łącznika świecznikowego,
b) Å‚Ä…cznika schodowego,
c) łącznika krzyżowego.
3. Gniazda wtyczkowe w budynkach mieszkalnych mocujemy na wysokości:
a) bezpośrednio nad listwą podłogową lub na wysokości 30 cm lub 85 cm, a tylko
w łazienkach na wysokości 120 cm,
b) bezpośrednio nad listwą podłogową lub na wysokości 30 cm lub 85 cm we wszystkich
pomieszczeniach,
c) 30 cm lub 120 cm we wszystkich pomieszczeniach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
4. A
ączniki w budynkach mieszkalnych mocujemy na wysokości:
a) 1,4 m wewnątrz wszystkich pomieszczeń,
b) 1,4 m wewnątrz wszystkich pomieszczeń poza łazienkami i WC, w których nie wolno
instalować łączników,
c) 1,2 m wewnątrz wszystkich pomieszczeń poza łazienkami i WC, w których nie wolno
instalować łączników.
5. Uchwyty do przewodów kabelkowych umieszczamy w odstępach:
a) w poziomie 50 cm i 50 cm w pionie,
b) w poziomie 50 cm i 30 cm w pionie,
c) w poziomie 30 cm i 50 cm w pionie.
6. W budynkach mieszkalnych najczęściej stosuje się sposób łączenia przewodów
elektroenergetycznych:
a) spawanie,
b) skręcanie,
c) zaciski śrubowe.
7. Rurki układa się ze spadkiem wynoszącym:
a) 2% w kierunku do puszek dostępnych do kontroli,
b) 2% w kierunku od puszek dostępnych do kontroli,
c) nie stosuje siÄ™ spadku.
8. A
ączenie na stałe za pomocą splatania stosowane jest w:
a) liniach napowietrznych,
b) instalacjach budownictwa ogólnego,
c) można stosować w każdej instalacji.
9. Przewody aluminiowe Å‚Ä…czymy za pomocÄ…:
a) złączki skrętnej,
b) skręcania,
c) zacisków mocno sprężynujących.
10. Przewody miedziane lutujemy w przypadku:
a) gdy nie jest dozwolone łączenie mechaniczne za pomocą śrub i zacisków,
b) w każdym możliwym przypadku,
c) nie wolno stosować lutowania przewodów.
11. Podkładki kupalowe zakładamy przy połączeniu między sobą przewodów:
a) miedzianego z miedzianym,
b) aluminiowego z aluminiowym,
c) miedzianego z aluminiowym.
12. Instalacje w rurkach winidurowych typu lekkiego stosuje siÄ™:
a) na zewnątrz pomieszczeń,
b) w miejscach narażenia instalacji na uszkodzenia mechaniczne,
c) w instalacjach podtynkowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
13. Instalacje w rurkach stalowych stosuje siÄ™ w:
a) pomieszczeniach o wyziewach żrących,
b) miejscach narażenia instalacji na uszkodzenia mechaniczne,
c) instalacjach podtynkowych.
14. Instalacje w pomieszczeniach niebezpiecznych pod względem wybuchowym powinny
wykonane być przewodami:
a) wtynkowymi,
b) kabelkowymi,
c) szynowymi.
15. Prawidłowa kolejność robót przy wykonywaniu instalacji to:
a) układanie rurek łączenie przewodów trasowanie,
b) kucie rowków układanie rurek osadzanie puszek, półfajek, kotew i haków,
c) montaż odbiorników montaż rur zapoznanie się z dokumentacją instalacji.
16. Spadek przy układaniu rurek stosowany jest ze względu na:
a) łatwiejsze ciąganie przewodów,
b) spowodowanie spływu wody do puszek,
c) możliwość łatwego czyszczenia rur przed wciągnięciem przewodów.
17. Główne zalety instalacji w korytkach blaszanych to:
a) możliwość stosowania w pomieszczeniach o wyziewach żrących,
b) możliwość stosowania w pomieszczeniach budownictwa ogólnego,
c) szybkość montażu, duża niezawodność.
18. Podłączenie przewodu neutralnego do gniazda z bolcem ochronnym powinno odbywać się
w kolejności:
a) bolec ochronny, zacisk gniazda,
b) zacisk gniazda, bolec ochronny,
c) kolejność nie ma znaczenia.
19. Stworzenie zagrożenia może spowodować przerwanie się w WLZ przewodu:
a) fazowego,
b) neutralnego,
c) zagrożenie nie wystąpi.
20. Poprawny fragment ciągu znormalizowanych występujących po sobie przekrojów
przewodów wyrażony w mm2 to ciąg:
a) 0,5; 0,75; 1,0; 1,5; 2,5; 4, 8; 10; 16,
b) 25; 35; 50; 70; 90; 120; 150; 185,
c) 240; 300; 400; 500; 525; 625; 800; 1000.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko
............................................................................................................................
Wykonywanie instalacji elektrycznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c
2 a b c
3 a b c
4 a b c
5 a b c
6 a b c
7 a b c
8 a b c
9 a b c
10 a b c
11 a b c
12 a b c
13 a b c
14 a b c
15 a b c
16 a b c
17 a b c
18 a b c
19 a b c
20 a b c
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
6. LITERATURA
1. Bastian P. i inni: Praktyczna elektrotechnika ogólna. Rea, Warszawa 2003
2. Katalog: Instalacyjna aparatura elektryczna. Legrand 2005
3. Kotlarski W., Grad J.: Aparaty i urzÄ…dzenia elektryczne. WSiP, Warszawa 1999
4. Markiewicz H.: Instalacje elektryczne. WNT, Warszawa 2005
5. Musiał E.: Instalacje i urządzenia elektroenergetyczne. WSiP, Warszawa 2005
6. Polska Norma PN-EN 60617:2003 Symbole graficzne stosowane w schematach
7. Poradnik inżyniera elektryka (praca zbiorowa), t. 3. WNT, Warszawa 2005
8. Wołkowiński K.: Instalacje elektryczne. Zagadnienia wybrane. WNT, Warszawa 1973
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54