Kleszczowska Tłumienie i wyolbrzymianie bodźców emocjonalnych próba systematyzacji badań
TAUMIENIE I WYOLBRZYMIANIE BODyCÓW EMOCJONALNYCH PRÓBA SYSTEMATYZACJI BADAC1 1 Bardzo serdecznie dziękuję Panu Profesorowi Andrzejowi Eliaszowi za cenne uwagi i komentarze do pierwotnej wersji prezentowanego tekstu. 1 Streszczenie Celem niniejszego tekstu jest prezentacja zagadnienia tłumienia i wyolbrzymiania bodzców emocjonalnych z perspektywy psychologii różnic indywidualnych oraz psychologii społecznej. Omówiono typologię, na bazie której ludzie dzieleni są na cztery grupy: represorów (osoby tłumiące bodzce emocjonalne), nisko-lękowych, wysoko-lękowych i defensywnie wysoko-lękowych (osoby wyolbrzymiające bodzce emocjonalne). Dokonano przeglądu zródeł umożliwiających stworzenie powyższej klasyfikacji. Skoncentrowano się na krytycznej analizie badań, mających za punkt wyjścia cztero-kategorialną typologię. Ponadto zwrócono uwagę na pewne, dotychczas nie zrewidowane, nieścisłości terminologiczne i metodologiczne w klasyfikacji. Ostatni fragment pracy poświęcono prezentacji wciąż otwartych pytań, które mogą wpłynąć na systematyzację rezultatów dotychczas przeprowadzonych badań, jak również doprowadzić do rozwoju tej dziedziny studiów. 2 Warsaw School of Social Psychology REPRESSION AND SENSITIZATION OF EMOTIONAL STIMULI SYSTEMATICAL REVIEW Abstract The main idea of this article is to introduce the concept of repression and sensitization as it is understood in the field of cognitive psychology. The typology, according to which people can be divided into four types: repressors, low-anxious, high-anxious, and defensive high-anxious (sensitizers) is presented. Also presented is the critical analysis of the research based on the four-types classification. Attention is directed to ambiguous results, based on some terminological as well as methodological misunderstandings of the typology. The last part of the text is devoted to unresolved issues and possibilities for development of this branch of psychological research. 3 TAUMIENIE I WYOLBRZYMIANIE BODyCÓW EMOCJONALNYCH PRÓBA SYSTEMATYZACJI BADAC Rys historyczny Seria badań nad funkcjonowaniem ludzi w sytuacjach stresowych i zagrażających (np. Lazarus 1954; Lazarus, Eriksen i Fonda 1951; Lazarus i Longo 1953) doprowadziła do zainteresowania zagadnieniem tłumienia/ wypieraniai bodzców zagrażających ze świadomości grupę psychologów poznawczych. W efekcie przeprowadzonych eksperymentów badacze ci dowiedli istnienia różnic indywidualnych odnoszących się do progu wrażliwości na bodzce zagrażająceii (np. Bruner i Postman 1947a, 1947b; Byrne 1961; Byrne i Holcomb 1962; Eriksen 1952; Grzegołowska-Klarkowska 1986). Byrne (1961) podkreślił, że reakcje jednostki można opisać za pomocą kontinuum wrażliwości na bodzce emocjonalne. Jeden kraniec zaproponowanego wymiaru opisał jako tłumienie (repression) drugi zaś określił mianem uwrażliwienia (sensitization)iii. Tłumienie, zdaniem autora wspomnianej typologii, związane jest nierozerwalnie z unikaniem, zaprzeczaniem, wypieraniem pewnego typu bodzców ze świadomości. Uwrażliwienie zaś idzie w parze z tendencją do przeceniania bodzca awersyjnego poprzez intelektualizację, zachowania obsesyjne, itp. (Byrne 1961). Grupa osób określanych jako represorzy w zadaniach wykorzystujących bodzce afektywne bądz neutralne zazwyczaj cechowała się podwyższonym progiem wrażliwości emocjonalnej (badani nie doceniali wartości emocjonalnej prezentowanych im bodzców). Osoby o nadwrażliwym systemie emocjonalnym charakteryzowały się obniżonym progiem wrażliwości emocjonalnej (były nastawione na odbiór bodzców emocjonalnych, przesadnie czujne, przeceniały wartość afektywną obserwowanych bodzców). Badacze zauważyli związek pomiędzy progiem wrażliwości emocjonalnej i innymi zachowaniami. Dla przykładu w psychiatrii znany jest termin internalizeriv, którym określane są 4 osoby skupiające się na własnych sukcesach i zapominające o porażkach, wypierające z pamięci obrazy wywołujące lęk, itp. (Byrne 1961). Z kolei nadwrażliwość systemu emocjonalnego zazwyczaj wiąże się z wyostrzaniem percepcji w kierunku bodzców negatywnych. Uwrażliwienie wiąże się zatem z doskonałym pamiętaniem słów nacechowanych negatywnym afektem, szybkim kojarzeniem bodzców agresywnych, itp. (Byrne 1961). Opisane powyżej rezultaty studiów przywiodły badaczy do sformułowania założenia, iż tłumienie/ wyolbrzymianie bodzców jest właściwością relatywnie stałą, co za tym idzie osoby określone jako represorzy na podstawie jakiegoś zachowania prawdopodobnie będą przejawiać taki sam styl działania również w innych sytuacjach. Zaczęto tym samym domniemywać, iż w grę wchodzi zmienna osobowościowa tłumienia-wyolbrzymiania, która determinuje zachowania jednostek (Byrne 1961). Warto podkreślić, że Byrne nie opisuje działania złożonego mechanizmu, a dokonuje charakterystyki w kategoriach opisowych. Jego zdaniem na podstawie wyniku w kwestionariuszu możliwe jest oszacowanie poziomu tłumienia/ wyolbrzymiania. Zachowaniom przypisane zostały wewnętrzne dyspozycje: jednostka tłumi bodzce emocjonalne, ponieważ jest represorem; wyolbrzymia je, dlatego że jest uwrażliwiona. Niepoprawność takiego sposobu rozumowania podkreślał np. Eliasz (2004; Eliasz i Klonowicz 2001), wskazując na występowanie zjawiska błędnego koła w takim sposobie definiowania cech osobowości. W początkowej fazie studiów brakowało niezależnego narzędzia na podstawie którego możliwe byłoby szacowanie stopnia tłumienia/ wyolbrzymiania. Niektórzy z badaczy w celu diagnozy typu wrażliwości emocjonalnej wykorzystywali skale MMPI (np. Eriksen 1954; Ullmann 1962). Czasami wraz z MMPI stosowano także skalę Jawnego Niepokoju MAS Janet Taylor (np. Eriksen i Davids 1955). Taki stan rzeczy 5 doprowadził Johna Altrocchi, Oscara Parsonsa i Hildę Dickoff do konstrukcji narzędzia zwanego Repression-Sensitization Scale (R-S). Kwestionariusz ten powstał na bazie sześciu skal MMPI. Miał on różnicować mechanizmy obronne preferowane przez represorów i osoby z nadwrażliwym systemem emocjonalnym (Altrocchi, Parsons i Dickoff 1960). Uzyskanie wyniku dodatniego na skali R-S oznaczało tłumienie bodzców emocjonalnych, natomiast wynik ujemny wiązał się z nadwrażliwością emocjonalną. W celu uniezależnienia skali R-S od kwestionariusza MMPI, z którym silnie korelowała, Byrne (1961) wyeliminował wszystkie pozycje niejednoznaczne. Zmienił również system kodowania odpowiedzi. W nowej wersji skali R-S wysoki wynik związany był z biegunem nadwrażliwości emocjonalnej, niskie rezultaty zaś implikowały represję. Rzetelność połówkowa narzędzia oszacowana przez autora za pomocą formuły Browna-Spearmana wyniosła 0,88. Taki sam współczynnik rzetelności uzyskał autor dla rzetelności szacowanej na podstawie formuły test-retest w odstępie sześciu tygodni. Autor zrewidowanej wersji skali R-S opracował także normy, na podstawie których możliwe było dokonanie oszacowania poziomu represji/ uwrażliwienia emocjonalnego w grupie studentów (Byrne 1961)v. Skala R-S a badania nad wrażliwością emocjonalną Zrewidowana skala R-S autorstwa Byrne a spotkała się z ogromnym zainteresowaniem i wykorzystywana była w wielu badaniach (np. Bergouist, Lloyd i Johansson 1973; Bootzin i Stephens 1967; Dickman, Elman i Hirt 1976; Roger i Schapals 1996). Okazało się jednak, iż rezultaty uzyskiwane z użyciem tej skali nie są jednoznaczne. Zdarzało się, że badacze, wykorzystujący ten sam zbiór bodzców i tę samą metodologię eksperymentalną, uzyskiwali odmienne, sprzeczne wręcz, wyniki (Byrne i Holcomb 1962). Argumentów świadczących o niedoskonałości skali R-S dostarczyły również badania Lefcourta 6 (1969), Kahna i Schilla (1971). Badacze ci zauważyli, iż grupy represorów i jednostek nadwrażliwych nie są wewnętrznie spójne. Rezultat ten ujawniono po zestawieniu skali R-S z kwestionariuszem aprobaty społecznej Marlowe Crowne (Marlowe Crowne Social Desirability Scale M-C SDS). Wykazano, iż jedynie u osób cechujących się wysokim poziomem aprobaty społecznej zaobserwowano zachowania charakterystyczne dla represorów i osób o nadwrażliwym systemie emocjonalnym. Określono je jako defensywnych represorów (defenssive repressors) i defensywnych uwrażliwionych (defensive sensitizers). Defensywni represorzy reagowali z rezerwą bądz starali się zaprzeczyć istnieniu zagrożenia. Defensywni uwrażliwieni na bodzce zagrażające reagowali przesadną czujnością. U badanych z niskim poziomem aprobaty społecznej zaobserwowano stosunkowo dobre przystosowanie do sytuacji i adekwatny sposób oceny zagrożenia. W celu odróżnienia osób o niskiej aprobacie społecznej od jednostek cechujących się wysokimi wynikami na skali M-C SDS Lefcourt (1969) zaproponował określanie ich odpowiednio mianem niedefensywnych represorów (nondefensive repressors) i niedefensywnych uwrażliwionych (nondefensive sensitizers), w zależności od tego czy na skali R-S plasowali się na biegunie represji czy uwrażliwienia. Szeroko zakrojoną krytykę skali R-S przeprowadzili Weinberger, Schwartz i Davidson (1979). Autorzy ci skupili się na związku poziomu lęku i wrażliwości emocjonalnej. Zwrócili uwagę na wysoki poziom korelacji (0,87) skali R-S ze Skalą Jawnego Niepokoju MAS. Współczynnik tak wysoki świadczy o dużym podobieństwie obu narzędzi co za tym idzie nie pozwala dobrze zróżnicować mierzonych konstruktów. Można domniemywać, że osoba uzyskująca niski wynik na skali MAS otrzyma równie niski wynik na skali R-S, niemożliwe stanie się zatem właściwe oszacowanie, czy mamy w tym wypadku do czynienia z osobą nisko-lękową, czy z represorem. Jako rozwiązanie 7 zaistniałego problemu Weinberger i współpracownicy (1979) zaproponowali nową typologię, bazującą na szacowaniu poziomu lęku za pomocą Skali Jawnego Niepokoju MAS oraz ocenie poziomu ochrony własnej samooceny (protection of self-esteem), dokonywanej z użyciem kwestionariusza M-C SDS. Zdaniem Weinbergera zastosowana metoda umożliwiła wyjście poza ograniczenia skali R-S. Na podstawie dwóch, niezależnych od siebie kwestionariuszy (korelacje obu narzędzi wahały się od -0,2 do -0,45vi) utworzono cztery grupy (por. Tabela 1.). ---Tu wstawić Tabelę 1.--- Weinberger i współpracownicy (1979) zaproponowali określenie mianem represorów osób o niskim poziomie lęku i wysokim poziomie aprobaty społecznej. Jednostki nisko-lękowe zostały scharakteryzowane jako te, u których zaobserwowany został niski poziom lęku i niski poziom aprobaty społecznej. Osoby wysoko-lękowe charakteryzowały się wysokim poziomem lęku i towarzyszącym mu niskim poziomem aprobaty społecznej. Czwartą grupę utworzyły zaś osoby defensywnie wysoko- lękowevii (defensive high anxious), u których zarówno poziom lęku jak i poziom aprobaty społecznej były wysokie. Typologia Weinbergeraviii Terminologia Weinbergera i współpracowników została entuzjastycznie przyjęta przez badaczy zainteresowanych problemem tłumienia i wyolbrzymiania zjawisk. Zróżnicowanie sposobów szacowania stopnia wrażliwości na bodzce emocjonalne powodowało bowiem ogólne niejasności. Wiele problemów stwarzało także wykorzystywanie skomplikowanej nomenklatury, zaproponowanej przez Lefcourta (1969). Wcześniejsze studia skupiały się jedynie na samoopisach, dokonywanych za pomocą metod kwestionariuszowych. Niektórzy badacze w zakres zainteresowań włączali również obserwację reakcji behawioralnych. Badania Weinbergera obejmowały samoopis, 8 obserwację i pomiar czasu reakcji werbalnych, a także pomiar reakcji fizjologicznych organizmu (przewodnictwo skóry, puls i elektromiografia twarzy). Większość współczesnych badań, dotyczących wrażliwości emocjonalnej, wykonano z użyciem terminologii zaproponowanej w 1979 roku (np. Asendorpf i Scherer 1983; Derakshan i Eysenck 1997a, 1997b, 1998, 1999, 2005; Eysenck 2000; Tomarken i Davidson 1994; Schwartz 1995; Weinberger 1995; Weinberger i Davidson 1994). Należy jednak zwrócić uwagę na pewne problemy, związane ze stosowaniem typologii Weinbergera i współpracowników (1979). Pierwszym zarzutem wobec wspomnianych badań jest nieścisłość. Badacze, począwszy od tytułu, informują nas o wyodrębnieniu trzech grup: nisko-lękowej, wysoko-lękowej i represorów. Jednakże sami zauważają, iż zastosowanie dwóch narzędzi: Skali Jawnego Niepokoju MAS w zestawieniu z kwestionariuszem aprobaty społecznej Marlowe-Crowne pozwala na utworzenie matrycy 2x2 i prowadzi do wyodrębnienia czterech grup. Weinberger i in. (1979) podkreślają stosunkową unikatowość grupy osób defensywnie wysoko-lękowych. Rezultaty badań (np. Boor i Schill 1967; Asendorpf i Scherer 1983) skłaniają do wniosku, że w populacji bardzo mało jest osób z tej grupy. Nie zmienia to jednak faktu, iż zgodnie z założeniem teoretycznym grupa ta powinna istnieć. Ponadto postawa Weinbergera stała się swoistym wytłumaczeniem dla pomijania grupy osób defensywnie wysoko-lękowych przez innych badaczy (np. Eysenck 2000). Inną słabością badania Weinbergera i współpracowników (1979) był dobór osób badanych. W przeprowadzonych przez nich eksperymentach brali udział jedynie mężczyzni. Być może właśnie to spowodowało wystąpienie problemów z brakiem osób diagnozowanych jako defensywnie wysoko-lękowe. Jak wskazuje bowiem Krohne (1996, za: Rohrmann, Netter, Hennig i Hodapp 2003) dla mężczyzn bardziej 9 charakterystyczne jest tłumienie, co za tym idzie w grupie mężczyzn jest wielu represorów. W grupie kobiet zaś częstsze jest występowanie wyolbrzymiania, a więc należy spodziewać się tam więcej osób defensywnie wysoko-lękowych. Zgodnie z założeniem Crowne a i Marlowe a (1960) kwestionariusz aprobaty społecznej M-C SDS został tak skonstruowany by mierzyć, nabywane w drodze socjalizacji, zachowania społecznie pożądane, ale zarazem występujące w społeczeństwie rzadko. Z drugiej strony zaś kwestionariusz ten ma mierzyć zachowania społecznie niepożądane, ale występujące w społeczeństwie często. Rezultaty uzyskane przez Krohne a implikują, że grupy kobiet i mężczyzn różnią się od siebie warunkami zdobywania aprobaty społecznej. U mężczyzn zdobywanie aprobaty społecznej związane było z pewnym rodzajem twardości , a więc opisywaniem siebie jako osoby, która jest odważna, itp. (stąd w grupie mężczyzn było więcej represorów niż uwrażliwionych emocjonalnie). Z kolei w grupie kobiet aprobata społeczna ściśle wiązała się z ukazywaniem swoich słabości, tzn. okazywaniem własnych lęków (dlatego pośród kobiet odnotowano więcej przypadków uwrażliwienia emocjonalnego). Z uwagi na zastosowanie empirycznego kryterium podziału wyników niemożliwe jest dokonywanie porównań międzygrupowych. Należy sądzić, iż rozkład wyników dla skali MAS odbiegał od rozkładu normalnego. Weinberger przyjął za punkt podziału wyników rezultat, który w badaniach normalizacyjnych populacji studentów (Taylor 1953) stanowił medianę. Janet Taylor podkreślała, iż rozkład wyników w populacji badanych przez nią studentów jest dodatnio skośny (mediana wynosiła 13, średnia 14,56 maksimum 50 punktów) W badaniach Weinbergera poniżej tej mediany znalazło się 29 osób (72,5%), powyżej było tylko 11 przypadków (27,5%), co świadczy o tym, iż wyniki w tej próbie są jeszcze bardziej skośne. Należy oczekiwać, że 10 rozkład wyników kwestionariusza M-C SDS również odbiegał od normalności (w kwestionariuszu można uzyskać 33 punkty, podczas gdy już osoby uzyskujące 19 punktów klasyfikowane były przez badaczy do grupy najwyższego kwartyla)ix. Podsumowując, typologia Weinbergera i współpracowników, pomimo wielu zalet ma też swoje wady. Autorzy nie opisali wszystkich wyróżnionych przez siebie grup. Badanie zostało przeprowadzone jedynie na próbie mężczyzn. Sposób dokonywania podziału sugeruje, iż w rzeczywistości w różnych grupach badanych mogły znalezć się osoby nie różniące się od siebie istotnie poziomem lęku i aprobaty społecznej. Rozkład rezultatów dla obu narzędzi w badanej populacji był dodatnio skośny, co oznacza, że odnotowano bardzo dużo przypadków wyników niskich i mało przypadków wyników wysokich. Należy zatem bardzo ostrożnie i uważnie rozpatrywać prezentowane w świetle tej typologii wyniki. Rozwój badań z użyciem typologii Weinbergera Jens Asendorpf i Klaus Scherer (1983), stosując Skalę Jawnego Niepokoju MAS oraz kwestionariusz aprobaty społecznej Marlowe-Crowne wyodrębnili cztery grupy: represorów, nisko-lękowych, wysoko- lękowych i defensywnie wysoko-lękowych. Przeprowadzili pomiar pobudzenia autonomicznego, mimiki oraz oceny subiektywnego poziomu pobudzenia przedstawicieli czterech typów. Rezultaty ich studiów wykazały, iż w grupie represorów dochodzi do dysocjacji pomiędzy niskim poziomem lęku odczuwanego subiektywnie a szybkim tętnem oraz wysokimi wskaznikami poziomu pobudzenia ujawniającymi się w reakcjach mimicznych. Badani nisko-lękowi opisywali siebie jako średnio pobudzonych, podczas gdy wskazniki fizjologiczne i behawioralne wskazywały na ich niskie pobudzenie. U osób wysoko- lękowych nie zaobserwowano dysocjacji. Ich wyniki wskazywały na podwyższony poziom pobudzenia emocjonalnego na wszystkich poziomach 11 pomiaru. W grupie osób defensywnie wysoko-lękowych zaobserwowano średni poziom pobudzenia emocjonalnego na każdym z poziomów pomiaru. Wyniki Asendorpfa i Scherera są spójne z rezultatami badań innych autorów (np. Schwartz 1995; Weinberger i in. 1979) w odniesieniu do grup represorów, osób nisko-lękowych i wysoko-lękowych. Autorzy przedstawili dokładny i uporządkowany opis trzech poziomów funkcjonowania: fizjologicznego, behawioralnego i subiektywnego, grup wydzielonych na podstawie skali MAS oraz kwestionariusza M-C SDS. Ponadto badania Asendorpfa i Scherera, jako jedne z nielicznych, przedstawiają opis funkcjonowania grupy osób defensywnie wysoko-lękowych. Wyniki dotyczące tej grupy nie są zgodne z założeniem, że u osób defensywnie wysoko-lękowych występuje wyolbrzymianie pobudzenia. Problemem tłumienia i wyolbrzymiania bodzców emocjonalnych zainteresowali się także Nazanin Derakshan i Michael Eysenck (np. 1997a, 1997b, 1998, 1999, 2001a, 2001b; Eysenck 2000). Autorzy ci skupili swoją uwagę przede wszystkim na poznawczych aspektach funkcjonowania osób lękowych. Rezultaty studiów empirycznych wykazały, iż nie wszystkie osoby w równym stopniu zwracały uwagę na zródła informacji o lękux. Represorzy na przykład nie doceniali szybkości własnego tętna w sytuacji kontrolnej. W warunkach eksperymentalnych swoje pobudzenie emocjonalne (podwyższone tętno) interpretowali jako efekt ekscytacji i wyzwania, jakie stawiał przed nimi eksperyment. W grupie osób wysoko-lękowych i defensywnie wysoko-lękowych podwyższone tętno oceniano jako rezultat zagrożenia sytuacją, w której badany się znalazł (Derakshan i Eysenck 1997a). Należy podkreślić, iż rezultaty badań Derakshan i Eysencka nie przynoszą jednoznacznych konkluzji. Problemów interpretacyjnych nastręcza grupa osób defensywnie wysoko-lękowych. W części badań grupa ta uzyskuje wyniki porównywalne do rezultatów osób wysoko- 12 lękowych (np. Derakshan i Eysenck 1997a), w innych wypadkach informacje na temat funkcjonowania tej grupy są ograniczone do minimum (np. Derakshan i Eysenck 2001b). Kwestie problematyczne Zjawisko dysocjacji pomiędzy subiektywnym opisem i zachowaniem bądz reakcjami psychofizjologicznymi próbowano wyjaśnić przy pomocy zmiennej aprobaty społecznej, zakładając, iż wysoki poziom lęku musi wiązać się z wysoką potrzebą aprobaty społecznej. Uznano, że wysoka aprobata społeczna wraz z niskim poziomem lęku świadczy o ukrywaniu prawdziwego stanu emocjonalnego. Niestety brak w literaturze przedmiotu dowodów empirycznych, które uzasadniłyby powyższe założenie. Kolejny problem, związany ze zmienną aprobaty społecznej, dotyczy odpowiedzi na pytanie: co za pomocą tego konstruktu jest szacowane? Jak wskazują Weinberger i współpracownicy (1979) podstawowym celem stosowania skali M-C SDS było ocenianie poziomu tłumienia ogólnego niepokoju emocjonalnego (emotional distress). Rezultaty pózniejszych studiów przywiodły Weinbergera (1997, 1998) do wniosku, iż za pomocą kwestionariusza aprobaty społecznej Marlowe Crowne możliwe jest określanie poziomu zaprzeczania odczuwania impulsów i zachowań agresywnych oraz pewnych zaniedbań w samokontroli, a nie, jak poprzednio sądzono, rzeczywiste szacowanie poziomu tłumienia niepokoju emocjonalnego. Jak wnioskuje Weinberger (1998) skala M-C SDS umożliwia pomiar wypierania/ tłumienia specyficznych zachowań i emocji, które w toku socjalizacji zostały uznane za społecznie niepożądane. Weinberger poszukiwał rozwiązania, na podstawie którego możliwe byłoby zoperacjonalizowanie ogólnego wymiaru przystosowania społeczno-emocjonalnego na przestrzeni życia. W tym celu, w miejsce skali M-C SDS, zaproponował własne narzędzie: Weinberger Adjustment 13 Inventory (WAI) (Weinberger 1997; Weinberger i Schwartz 1990). Skonstruował on kwestionariusz z perspektywy teoretycznej podobny do skali R-S, ujmujący cechy osobowości w kategoriach prostych dyspozycji, pomijający złożoność opisywanego mechanizmu. Niewiele jest jednak badań z użyciem WAI, ponieważ badacze zainteresowani problemem tłumienia i wyolbrzymiania bodzców skoncentrowali się na pierwotnej typologii z 1979 roku. Kolejnym elementem wartym uwagi jest liczba wyróżnianych grup. Weinberger i współpracownicy (1979) zaproponowali matrycę 2x2 (por. Tabela 1.), dzieląc wyniki obu kwestionariuszy na dwie grupy: niskie (poniżej mediany) versus wysokie (powyżej mediany). Co ciekawe w innym miejscu tekstu (s. 371) zwrócili uwagę, że na podstawie wyników Skali Jawnego Niepokoju MAS możliwe jest wyróżnienie trzech, niezależnych od siebie, grup: represorów (osoby z bardzo niskimi wynikami w skali MAS), nisko-lękowych (jednostki o średnich wynikach na skali MAS) oraz wysoko-lękowych (jednostki z wysokimi wynikami na skali MAS). W tym samym tekście badacze stwierdzili, że na podstawie kwestionariusza M-C SDS nie można wydzielić trzech grup, ponieważ grupa środkowa byłaby niejednorodna. Powstaje pytanie czy podobna niejednorodność nie zaistniała po dokonaniu podziału wyników kwestionariusza MAS na trzy niezależne grupy. Warto również podkreślić, iż autorzy nie podali punktów podziału dla trzech grup, nie jest zatem jasne, co oznaczają terminy wyniki bardzo niskie, średnie i wysokie. Dodatkowo należy zwrócić uwagę, iż rozbudowywanie klasyfikacji o kolejne grupy może prowadzić do zwiększania, zamiast do redukcji poziomu złożoności. Podstawową zaletą typologii zaś jest dążenie do zmniejszania ilości opisywanych grup. Innym, nierozwiązanym problemem zdaje się być opis grupy defensywnie wysoko-lękowej. Weinberger i in. (1979), pomimo zastosowania nowatorskiego podejścia badawczego i wyraznego 14 określenia czterech pól matrycy uzyskanej ze skrzyżowania skal lęku i aprobaty społecznej, nie opisali grupy osób defensywnie wysoko- lękowych. Inni badacze podejmowali wspomniany problem, jednakże uzyskiwali niekonkluzywne rezultaty. Okazywało się, że jednostki defensywnie wysoko-lękowe były podobne do osób wysoko-lękowych (np. Derakshan i Eysenck 1997a) bądz też uzyskiwały wyniki wskazujące na brak dysocjacji pomiędzy poziomami subiektywnego opisu, zachowania i reakcji fizjologicznych (np. Asendorpf i Scherer 1983). Tworząc poszczególne typy, Weinberger i współpracownicy dopuścili się nadmiernego uproszczenia. Nie dokonali zestawienia wysokiego poziomu lęku ze zrekodowanymi na dwie grupy (niskie versus wysokie) rezultatami kwestionariusza M-C SDS, traktując grupę osób z wynikami powyżej punktu podziału, jako spójny wewnętrznie typ wysoko-lękowy. Można przypuszczać, iż badacze dokonali tej operacji z uwagi na małą ilość przedstawicieli tej grupy, jednakże w żadnym miejscu nie wyjaśnili swojego zabiegu ani nie podali argumentów świadczących o jego zasadności. Nie ma też w literaturze przedmiotu żadnych danych, które w jakikolwiek sposób odnosiłyby się do tego uproszczenia. W celu wydzielenia czterech grup badawczych należało wybrać do analiz grupy skrajne pierwszego i czwartego kwartyla. Zabieg taki umożliwiłby dokonanie wyraznego rozgraniczenia pomiędzy osobami tworzącymi różne typy. Rozgraniczenia takiego brakuje natomiast, kiedy podział dokonywany jest na podstawie mediany. Resumując, należy stwierdzić, iż wyniki dotychczasowych studiów nie przynoszą konkluzywnych rozwiązań, pozostawiając wiele niewyjaśnionych kwestii. Po pierwsze sposób przyporządkowywania do poszczególnych kategorii nie jest jednoznaczny. Badacze dokonują rozróżnienia bądz to w kategoriach opisowych (typologia Byrne a, na podstawie której możliwe jest wyróżnienie represorów i osób uwrażliwionych, pózniejsza typologia Weinbergera, wykorzystująca 15 WAI), bądz też dokonują charakterystyki złożonego mechanizmu (pierwotna typologia Weinbergera wykorzystująca M-C SDS i Skalę Jawnego Niepokoju MAS). Rozróżnienie obu kategorii opisu wydaje się niezmiernie istotne, ponieważ zależy od tego siła i adekwatność dokonywanych wyjaśnień. Opis osobowości bazujący na skali R-S Byrne a bądz skali WAI Weinbergera uniemożliwia właściwe wyjaśnienie zachowania jednostki, koncentruje się bowiem na poszukiwaniu prostej, liniowej, zależności pomiędzy zachowaniem (np. tłumieniem bodzców emocjonalnych) a wewnętrzną dyspozycją (np. represją), pomijając złożoność opisywanego zjawiska. Traktowanie osobowości w kategoriach mechanizmu umożliwia dokonywanie obserwacji złożonego systemu, w którym cechy osobowości wchodzą w interakcję z innymi mechanizmami a także ze środowiskiem (Eliasz 2004). Na podstawie takiego podejścia możliwy staje się pełniejszy opis jednostki i jej zachowań w różnego typu sytuacjach. Drugim problemem, wartym poruszenia w kontekście badań nad tłumieniem i wyolbrzymianiem, pozostaje kwestia różnic płciowych. Być może na dominację mężczyzn w grupie represorów i kobiet w grupie osób defensywnie wysoko-lękowych (uwrażliwionych) wpływa styl socjalizacji. Jak wskazują Lott i Maluso (2002) rodzice zachęcają dzieci do różnych zabaw, w zależności od płci, a także okazują dziewczynkom więcej czułości niż chłopcom. Można zatem przypuszczać, iż czynniki te, jak również obserwacja zachowań dorosłych, wpływają na kształtowanie odmiennych wzorców zachowań społecznie aprobowanych u chłopców ( twardość , nieokazywanie słabości, obaw, lęków itp.) i dziewczynek ( miękkość , okazywanie słabości, lęków, itp.). Takie wzorce zachowań aprobowanych społecznie, nabyte w dzieciństwie mogą mieć swoje odzwierciedlenie w tłumieniu bądz wyolbrzymianiu bodzców w życiu dorosłym. 16 Na pewnym etapie badań nad tłumieniem i wyolbrzymianiem bodzców emocjonalnych badacze zwracali uwagę na niejednorodność grup represorów i osób uwrażliwionych emocjonalnie. W pózniejszym okresie zrezygnowano z analizy tego zagadnienia, sugerując, iż było ono jedynie błędem pomiaru, wynikającym ze złego doboru narzędzi badawczych. Warto jednak podkreślić, że stosowane dotychczas miary kwestionariuszowe służyły oszacowaniu deklaratywnego poziomu lęku i aprobaty społecznej. Co za tym idzie zestawienie obu narzędzi prowadziło do uzyskiwania informacji o indywidualnych wyobrażeniach tego, co jest warunkiem aprobaty społecznej. Można przypuszczać, iż chęć podobania się innym wiąże się bądz to z potrzebą ujawniania lęku, bądz też z chęcią jego ukrywania. Jeżeli warunkiem uzyskania aprobaty społecznej jest okazywanie twardości chęć podobania się innym może być skojarzona z męskim typem zachowania. Gdy warunkiem uzyskania aprobaty społecznej jest okazywanie miękkości chęć podobania się innym skojarzona jest z kobiecym typem zachowania. Zaprezentowane powyżej argumenty opisują pole do dalszych badań. Należy dokonać empirycznej weryfikacji przypuszczeń dotyczących możliwych różnic płciowych, ich związku z socjalizacją i nabywaniem wiedzy o zachowaniach społecznie akceptowanych i nieakceptowanych. Należy sprawdzić czy warunki zdobywania aprobaty społecznej są uniwersalne i niezależne od innych czynników (np. płci). Ponadto należy przetestować hipotezę o niejednorodności wewnętrznej grupy represorów i osób defensywnie wysoko-lękowych (uwrażliwionych). 17 Literatura cytowana Altrocchi, J., Parsons, O.A. i Dickoff, H. (1960). Changes in self- ideal discrepancy in repressors and sensitizers. Journal of Abnormal and Social Psychology, 81, (1), 67-72. Asendorpf, J.B. i Scherer, K.R. (1983). The discrepant repressor: Differentiation between low anxiety, high anxiety, and repression of anxiety by autonomic-facial-verbal patterns of behavior. Journal of Personality and Social Psychology, 45, (6), 1334-1346. Aronson, E. i Wieczorkowska, G. (2001). Kontrola naszych myśli i uczuć. Warszawa: Wydawnictwo Jacek Santorski & Co. Bergouist, W.H., Lloyd, J.T. i Johansson, S.L. (1973). Individual differences among repressors and sensitizers in conceptual skills. Social Behavior and Personality, 1, (2), 144-152. Boor, M. i Schill, T. (1967). Digit symbol performance of subjects varying in anxiety and defensiveness. Journal of Consulting Psychology, 31, (6), 600-603. Bootzin, R.R. i Stephens, M.W. (1967). Individual differences and perceptual defense in the absence of response bias. Journal of Personality and Social Psychology, 6, (4), 408-412. Bruner, J.S. i Postman, L. (1947a). Emotional selectivity in perception and reaction. Journal of Personality, 16, (1), 69- 77. Bruner, J.S. i Postman, L. (1947b). Tension and tension release as organizing factors in perception. Journal of Personality, 15, (4), 300-308. Byrne, D. (1961). The repression-sensitization scale: rationale, reliability, and validity. Journal of Personality, 29, (3), 334-349. 18 Byrne, D., Golightly, C. i Sheffield, J. (1965). The repression- sensitization scale as a measure of adjustment: relationship with the CPI. Journal of Consulting Psychology, 29, (6), 586- 589. Byrne, D. i Holcomb, J. (1962). The reliability of a response measure: differential recognition-threshold scores. Psychological Bulletin, 59, (1), 70-73. Crowne, D.P. i Marlowe, D. (1960). A new scale of social desirability independent of psychopathology. Journal of Consulting Psychology, 24, (4), 349-354. Crowne, D.P. i Marlowe, D. (1967). The approval motive. Studies in evaluative dependence. New York: John Wiley & Sons Inc. Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (1997a). Repression and repressors: theoretical and experimental approaches. European psychologist, 2, (3), 235-246. Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (1997b). Interpretative biases for one s own behavior and physiology in high-trait-anxious individuals and repressors. Journal of Personality and Social Psychology, 73, (4), 816-825. Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (1998). Working memory capacity in high trait-anxious and repressor groups. Cognition and Emotion, 12, (5), 697-713. Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (1999). Are repressors self-deceivers or other-deceivers? Cognition and Emotion, 13, (1), 1-17. Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (2001a). Manipulation of focus of attention and its effects on anxiety in high-anxious individual s and repressors. Anxiety, Stress, and Coping, 14, 173-191. Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (2001b). Effects of focus of attention on physiological, behavioral, and reported state anxiety in 19 repressors, low-anxious, high-anxious, and defensive high- anxious individuals. Anxiety, Stress, and Coping, 14, 285-299. Derakshan, N. i Eysenck, M.W. (2005). When the bogus pipeline interferes with self-deceptive strategies: effects on state anxiety in repressors. Cognition and Emotion, 19, (1), 83-100. Dickman, H., Elman, D. i Hirt, M. (1976). Repression of sexual associations: cognitive inhibition, familiarity, or social inhibition? Social behavior and Personality, 4, (2), 283-288. Drwal, R.A. i Wilczyńska, J.T. (1980). Opracowanie kwestionariusza aprobaty społecznej. Przegląd Psychologiczny, 23, (3), 569-583. Eliasz, A. (2004). Transakcyjny model temperamentu: analiza właściwości temperamentu z perspektywy nomotetycznego oraz idiograficznego badania osobowości. W: Z. Chlewiński i A. Sękowski (red.), Psychologia w perspektywie XXI wieku (s. 49- 95) Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Eliasz A. i Klonowicz, T. (2001). Top-down and bottom-up approaches to personality and their application to temperament. W: A. Eliasz i A. Angleinter (red.), Advances in research on temperament (s. 14-42). Lengerich: Pabst Science Publishers. Eriksen, C.W. (1952). The case for perceptual defense. Psychological Review, 61, (3), 175-182. Eriksen, C.W. (1954). Psychological defenses and ego-strength in the recall of completed and incompleted tasks. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 49, (1), 45-50. Eriksen, C.W. i Davids, A. (1955). The meaning and clinical validity of the Taylor Anxiety Scale and the Hysteria-Psychastenia Scales from the MMPI. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 50, (1), 135-137. 20 Eysenck, M.W. (2000). A cognitive approach to trait anxiety. European Journal of Personality, 14, 463-476. Freud, Z. (1917/ 2002). Wstęp do psychoanalizy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Grzegołowska-Klarkowska, H.J. (1986). Mechanizmy obronne osobowości. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Kahn, M. i Schill, T. (1971). Anxiety report in defensive and nondefensive repressors. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 36, (2), 300. Lazarus, R.S. (1954). Is there a mechanism of perceptual defense? A reply to Postman, Bronson and Gropper. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 49, (3), 396-398. Lazarus, R.S., Eriksen, C.W. i Fonda, C.P. (1951). Personality dynamics and auditory perceptual recognition. Journal of Personality, 19, (4), 471-482. Lazarus, R.S. i Longo, N. (1953). The consistency of psychological defenses against threat. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 48, (4), 495-499. Lefcourt, H.M. (1969). Need for approval and threatened negative evaluation as determinants of expressiveness in a projective test. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 33, (1), 96-102. Lott, B. i Maluso, D. (2002). Społeczne uczenie się męskości i kobiecości. W: B. Wojciszke (red.), Kobiety i mężczyzni: odmienne spojrzenia na różnice (s.97-117). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Nosal, C.S. (1992). Diagnoza typów umysłu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Nuttin, J. (1968). Struktura osobowości. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 21 Roger, D. i Schapals, T. (1996). Repression-sensitization and emotion control. Current Psychology, 15, (1), 30-38. Rohrmann, S., Netter, P., Hennig, J. i Hodapp, V. (2003). Repression-sensitization, gender, and discrepancies is psychobiological reactions to examination stress. Anxiety, Stress and Coping, 16, (3), 321-329. Schwartz, G.E. (1995). Psychobiology of repression and health: a systems approach. W: J.L. Singer (red.), Repression and dissociation. Implications for personality theory, psychopathology, and health (s. 405-434). Chicago: The University of Chicago Press. Taylor, J.A. (1953). A personality scale of manifest anxiety. The Journal of Abnormal and Social Psychology, 48, (2), 285-290. Tomarken, A.J. i Davidson, R.J. (1994). Frontal brain activation in repressors and nonrepressors. Journal of Abnormal Psychology, 103, (2), 339-349. Ullmann, L.P. (1962). An empirically derived MMPI scale which measures facilitation-inhibition of recognition of threatening stimuli. Journal of Clinical Psychology, 18, (2), 127-132. Weinberger, D.A. (1995). The construct validity of the repressive coping style. W: J.L. Singer (red.), Repression and dissociation. Implications for personality theory, psychopathology, and health (s. 337-386). Chicago: The University of Chicago Press. Weinberger, D.A. (1997). Distress and self-restraint as measures of adjustment across the life span: confirmatory factor analyses in clinical and nonclinical samples. Psychological Assessment, 9, (2), 132-135. Weinberger, D.A. (1998). Defenses, personality structure, and development: integrating psychodynamic theory into a 22 typological approach to personality. Journal of Personality, 66, (6), 1061-1080. Weinberger, D.A. i Davidson, M.N. (1994). Styles of inhibiting emotional expression: distinguishing repressive coping from impression management. Journal of Personality, 62, (4), 587- 613. Weinberger, D.A. i Schwartz, G.E. (1990). Distress and restraint as superordinate dimensions of self-reported adjustment: a typological perspective. Journal of Personality, 58, (2), 381- 417. Weinberger, D.A., Schwartz, G.E. i Davdison, R.J. (1979). Low- anxious, high-anxious, and repressive coping styles: psychometric patterns and behavioral and physiological responses to stress. Journal of Abnormal Psychology, 88, (4), 369-380. 23 Tabela 1. Typologia Weinbergera i współpracowników Tłumienie i wyolbrzymianie bodzców emocjonalnych Strona 8 Poziom lęku Poziom aprobaty społecznej Niski Wysoki Niski Nisko-lękowy Wysoko-lękowy Wysoki Represor Defensywnie wysoko-lękowy 24 Angelika Kleszczewska-Albińska Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej Ul. Chodakowska 19/31 03-815 Warszawa e-mail akleszczewska-albinska@swps.edu.pl 25 i Termin tłumienie pojawił się w literaturze psychologicznej dzięki Freudowi (np. 1917/2002). Autor ten mianem tłumienia określał proces kontrolowany, przeciwstawiając go procesowi automatycznemu, zwanemu wyparciem. Należy podkreślić, iż poza psychoanalizą rozróżnienie obu procesów nie występuje. ii Zagadnieniem pobudzenia fizjologicznego w reakcji na stresujące filmy zajmował się również Lazarus (np. Lazarus i Longo 1953) ponieważ jednak jego prace nie odwoływały się do wykorzystywania typologii nie zostaną tu omówione dokładniej. iii W literaturze polskiej niezwykle trudno jest odnalezć trafny odnośnik terminu sensitization , bądz sensitizer . Najbliższe znaczeniowo wydaje się użyte przez Aronsona i Wieczorkowską (2001, s.59) sformułowanie nadwrażliwy system emocjonalny . W powyższej pracy będzie używany zarówno termin uwrażliwienie, jak i określenie nadwrażliwość systemu emocjonalnego. iv Termin internalizer bardzo trudno jest jednoznacznie i trafnie przetłumaczyć na język polski, dlatego też w powyższej pracy pozostaje on bez tłumaczenia. Warty podkreślenia wydaje się fakt, iż współcześni badacze zjawiska tłumienia/ wyolbrzymiania bodzców emocjonalnych czasami odwołują się do wspomnianego terminu, przeciwstawiając mu pojęcie generalizer (np. Asendorpf i Scherer 1983) v W czasie, kiedy Byrne przygotował zrewidowaną wersję skali R-S inni badacze zainteresowani problemem wrażliwości emocjonalnej proponowali swoje narzędzia. Dla przykładu Ullmann (1960, za: Byrne 1961) zaproponował skalę facylitacji-hamowania (facilitation-inhibition) na podstawie której możliwe było wyodrębnienie dwóch typów osób. Ponieważ dla znaczenia rozwoju badań nad tłumieniem i wyolbrzymianiem bodzców emocjonalnych skale te nie mają kluczowego znaczenia zostaną pominięte w tej pracy. vi W badaniach własnych korelacje Kwestionariusza Aprobaty Społecznej (Drwal i Wilczyńska 1980), uznanego za polski odpowiednik skali M-C SDS i Inwentarza Stanu i Cechy Lęku (lęk jako cecha) wahały się od 0,29 do 0,44. vii Trudno jest znalezć w polskiej literaturze odwołanie do tej grupy. Wobec tego nie przyjęto polskiego odpowiednika tego terminu w literaturze przedmiotu. viii Należy podkreślić, iż termin typ używany w powyższym tekście rozumiany jest jako wzór, idealny przypadek. Stanowi on punkt odniesienia i gromadzi specyficzny układ elementów (np. niski poziom lęku i wysoki poziom zapotrzebowania na aprobatę społeczną). Osoby klasyfikowane jako przedstawiciele poszczególnych typów powinny zatem ujawniać cechy jaskrawe. Należy podkreślić, iż takie rozumienie typu nie jest jedynym, z jakim można zetknąć się w literaturze psychologicznej (por. np. Nuttin 1968; Nosal 1992). ix Autorzy obu skal zwracali także uwagę na różnice płciowe. W obu kwestionariuszach kobiety uzyskiwały wyniki wyższe niż mężczyzni (Crowne i Marlowe 1967; Taylor 1953), tym bardziej dziwi więc fakt wyłączenia grupy kobiet z badań Weinbergera i współpracowników (1979). x Zgodnie z koncepcją Eysencka (1997, za: Derakshan i Eysenck 1997a; Eysenck 2000) doświadczenie lęku zależy od przetworzenia informacji pochodzących z czterech zródeł: bodzców zewnętrznych, wewnętrznych bodzców fizjologicznych, własnego zachowania (wskazników behawioralnych) i bodzców poznawczych (na przykład martwienie się o przyszłość). 26