MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Agnieszka Mikina
Doskonalenie umiejętności komunikowania się
346[03].O1.02
Poradnik dla nauczyciela
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Iwona Grudzień
dr Jolanta Lesiewicz
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
dr Bożena Zając
Korekta:
mgr Joanna Iwanowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].O1.02
Doskonalenie umiejętności komunikowania się zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Przykładowe scenariusze zajęć 7
5. Ćwiczenia 11
5.1. Charakterystyka procesu komunikacji interpersonalnej 11
5.1.1. Ćwiczenia 11
5.2. Warunki skutecznego porozumiewania siÄ™ 15
5.2.1. Ćwiczenia 15
5.3. Działania w sytuacjach konfliktowych 21
5.3.1. Ćwiczenia 21
6. Ewaluacja osiągnięć ucznia 25
7. Literatura 36
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Przekazujemy Państwu  Poradnik dla nauczyciela , który będzie pomocny
w prowadzeniu zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie opiekunka
środowiskowa.
Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się
z zestawu modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych.
Dla każdej. jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny
zawiera Poradnik dla nauczyciela oraz Poradnik dla ucznia. Poradnik dla ucznia
skonstruowany jest tak, aby umożliwić uczniom ukształtowanie umiejętności, które
pomogą im zaliczyć jednostkę modułową.
W Poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:
- wymagania wstępne,
- cele kształcenia,
- materiał nauczania,
- sprawdzian osiągnięć,
- literaturÄ™.
Poradnik dla nauczyciela zawiera informacje i wskazówki niezbędne do efektywnego
zorganizowania procesu kształcenia w jednostce modułowej. Zamieszczono w nim
następujące części:
- wymagania wstępne,
- szczegółowe cele kształcenia,
- przykładowe scenariusze zajęć,
- ćwiczenia,
- ewaluację osiągnięć ucznia,
- literaturÄ™.
Wymagania wstępne określają umiejętności, jakie uczeń powinien posiadać przed
rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Należy zachęcić uczniów, aby zapoznali się
z wymaganiami i ocenili, czy je spełniają. Dotyczą one umiejętności, które uczniowie
ukształtowali podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie wymagań wstępnych pozwoli
uczniom na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych umiejętności potrzebnych do
zaliczenia jednostki modułowej.
Szczegółowe cele kształcenia określają umiejętności, jakie uczeń powinien
ukształtować w wyniku procesu kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem
zajęć zapoznaj uczniów z celami kształcenia, aby dowiedzieli się, czego się nauczą.
W Poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe scenariusze zajęć.
Wskazują one sposób prowadzenia zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem metod
zalecanych w programie jednostki modułowej.
Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. Do każdego
tematu zamieszczono w Poradniku dla nauczyciela ćwiczenia (tożsame z tymi, które
znajdują się w Poradniku dla ucznia), które zawierają polecenie, wskazówki do realizacji,
zalecane Metody nauczania uczenia się oraz środki dydaktyczne. Wykonując
poszczególne ćwiczenia, uczeń powinien ukształtować umiejętności niezbędne do
zaliczenia jednostki modułowej.
Ewaluacja osiągnięć ucznia powinna zostać przeprowadzona za pomocą testów
osiągnięć szkolnych. W Poradniku dla nauczyciela zamieszczono dwa przykładowe
narzędzia pomiaru dydaktycznego. Wszystkie zadania zamieszczone w testach obejmują
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
treści objęte programem nauczania oraz sprawdzają, czy uczeń osiągnął założone
w jednostce modułowej cele. Każdy test zawiera:
- plan testu sporzÄ…dzony w formie tabelarycznej,
- punktację zadań,
- propozycję norm wymagań,
- instrukcjÄ™ dla nauczyciela,
- instrukcjÄ™ dla ucznia,
- kartÄ™ odpowiedzi,
- zadania testowe lub zadania praktyczne,
- kartÄ™ obserwacji.
Ostatnim elementem Poradnika dla nauczyciela jest wykaz literatury. Zawiera on
zarówno pozycje przydatne uczniowi w celu pogłębienia wiedzy z zakresu programu
jednostki modułowej, jak i pozycje metodyczne.
Jednostka modułowa:  Doskonalenie umiejętności komunikowania się jest
elementem modułu  Podstawy funkcjonowania człowieka w środowisku społecznym .
Moduł ten składa się z 6 jednostek:
- Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka,
- Doskonalenie umiejętności komunikowania się,
- Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów,
- Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem,
- Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej
pomocy,
- Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej.
Jednostka Doskonalenie umiejętności komunikowania się zawiera podstawowe
informacje na temat procesu komunikowania się oraz jego skuteczności i pozwala na
ukształtowanie umiejętności niezbędnych do wykonywania zawodu opiekunki
środowiskowej.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne w jednostce modułowe prowadzone były
różnymi metodami, uwzględniającymi wszystkie strategie kształcenia wielostronnego.
Szczególny nacisk powinien zostać położony na wykorzystanie metod z zakresu strategii
problemowej (metody problemowe) i operacyjnej (metody praktyczne). Formy
organizacyjne pracy powinny być zróżnicowane począwszy od samodzielnej pracy
uczniów do pracy zespołowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:
- prezentować własne zdanie,
- współpracować w zespole, przyjmując różne role,
- identyfikować procesy psychiczne,
- charakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji ćwiczeń podanych w poradniku uczeń powinien umieć:
- określić znaczenie komunikacji w relacjach między ludz
mi,
- scharakteryzować komunikację werbalną i niewerbalną,
- określić sposoby wyrażania komunikatów niewerbalnych,
- rozpoznać zakłócenia występujące w procesie komunikacji,
- przezwyciężyć bariery komunikacyjne,
- zastosować techniki ułatwiające skuteczne komunikowanie się,
- zastosować zasady i techniki aktywnego słuchania,
- przeprowadzić konstruktywną dyskusję,
- zastosować argumentację dostosowaną do określonej sytuacji,
- zidentyfikować techniki ćwiczenia zachowań asertywnych,
- wyrazić empatię i zidentyfikować emocje innych osób,
- rozpoznać czynniki powodujące konflikt i wpływające na jego przebieg,
- wyjaśnić negatywne i pozytywne strony konfliktu,
- scharakteryzować metody rozwiązywania konfliktów,
- określić zasady i warunki skutecznego negocjowania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. PRZYKA
ADOWE SCENARIUSZE ZAJ
Ć
Scenariusz 1
Temat: Przyczyny zakłóceń procesu komunikowania się
Czas trwania zajęć: 90 min
Cele kształcenia:
W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:
- określić znaczenie aktywnego słuchania,
- wskazać bariery w komunikacji interpersonalnej,
- rozpoznać przyczyny zakłóceń procesu komunikowania się,
- sformułować jasno i logicznie swoje sądy i opinie,
- sformułować wnioski płynące z dyskusji.
Metody nauczania uczenia siÄ™:
- gra ról,
- dyskusja frontalna.
Formy organizacji zajęć:
- praca grupowa,
- praca jednolita.
Åšrodki dydaktyczne:
- kartki z opisem roli,
- tablica,
- duży arkusz papieru,
- mazaki,
- książki, gazety itp., Poradnik dla ucznia.
Przebieg zajęć:
1. Uczniowie dzielą się na dwie grupy: opowiadających i słuchających.
2. Nauczyciel rozdaje kartki z opisem roli dla każdej osoby w grupie:
 Opowiadający otrzymują kartki z poleceniem:  Opowiedz koleżance/koledze
w ciągu 2 3 minut o zdarzeniu, które utkwiło Ci w pamięci ,
 Słuchający otrzymują kartki z poleceniem:  Słuchając opowiadania koleżanki/kolegi
nie odzywaj się, ale wykonuj różne czynności, np. przeglądaj gazetę, porządkuj
rzeczy w plecaku, oglądaj paznokcie, czytaj książkę itp. ,
3. Uczniowie wykonują ćwiczenie zgodnie z poleceniem zawartym w opisie.
4. Przebieg ćwiczenia zostaje nagrany kamerą wideo.
5. Po zakończeniu uczniowie zapoznają się z zamieszczoną w Poradniku dla ucznia
instrukcją wykonania ćwiczenia (ćwiczenie 4  od punktu 5).
6. Nauczyciel odtwarza nagrania wideo poszczególnych scenek.
7. Nauczyciel prosi każdą z par o przekazanie refleksji związanych z wykonaniem zadania
(jakie pojawiły się różnice w przekazanej i odebranej informacji, dlaczego pojawiły się
rozbieżności, jakie odczucia towarzyszyły wykonywaniu zadania).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
8. Uczniowie przypominają sobie, na podstawie materiału zamieszczonego w Poradniku
dla ucznia, rodzaje barier komunikacyjnych.
9. Wybrani uczniowie zapisują na tablicy przyczyny zakłóceń w odbiorze,
przyporządkowując je do określonych rodzajów barier komunikacyjnych.
10. Nauczyciel prowadzi podsumowanie zajęć w formie dyskusji frontalnej, zwracając
uwagę na podstawowe przyczyny zakłóceń występujących w procesie komunikacji
oraz propozycje ich unikania.
11. Ocena aktywności uczniów.
12. Nauczyciel zadaje pracę domową. Polecenie dla uczniów: Przypomnij sobie konkretną
sytuację z twojego życia, kiedy wystąpiły kłopoty w komunikowaniu się. Wskaż, jakie
wystąpiły bariery. Zaproponuj, co mógłbyś zrobić, aby w przyszłości uniknąć
zakłóceń w komunikacji w podobnych sytuacjach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Scenariusz 2
Temat:  Ludzie nie potrafią się ze sobą skutecznie komunikować  dyskusja metodą
metaplanu.
Czas trwania zajęć: 90 min
Cele kształcenia:
W wyniku przeprowadzonego procesu kształcenia uczeń będzie potrafił:
- sformułować jasno i logicznie swoje opinie i sądy,
- zidentyfikować podstawowe bariery i błędy występujące w procesie komunikacji,
- wskazać podstawowe uwarunkowania skutecznej komunikacji interpersonalnej,
- sformułować wnioski płynące z dyskusji,
- wskazać zalecenia do usprawnienia procesu komunikacji.
Metody nauczania uczenia siÄ™:
- metaplan.
Formy organizacyjne zajęć:
- praca grupowa,
- praca jednolita.
Åšrodki dydaktyczne:
- tablica do metaplanu lub duży arkusz papieru,
- odpowiednio przygotowane kartki papieru do dyskusji metodÄ… metaplanu,
- mazaki, klej.
Zajęcia mogą mieć charakter podsumowania wcześniejszych zajęć dotyczących
warunków skutecznego komunikowania się.
Przebieg zajęć:
1. Zapoznanie uczniów z zasadami dyskusji metodą metaplanu. Przedstawienie schematu
metaplanu.
Temat dyskusji
Jak być
Jak
powinno?
jest?
Dlaczego nie jest,
jak być powinno?
Wnioski z dyskusji
2. Podział uczniów na grupy 3 4-osobowe  każda grupa niezależnie odpowiada na
zadane w dyskusji metodÄ… metaplanu pytania.
3. Rozdanie kartek dla każdej grupy:
- w kształcie koła  do zapisania odpowiedzi na pytanie  JAK JEST?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
- w kształcie koła (w innym kolorze)  do zapisania odpowiedzi na pytanie  JAK BYĆ
POWINNO?
- w kształcie elipsy  do zapisana odpowiedzi na pytanie  DLACZEGO NIE JEST
JAK BYĆ POWINNO?
- w kształcie prostokąta  do zapisania WNIOSKÓW z dyskusji,
4. Wykonanie przez uczniów ćwiczenia w grupach, zgodnie z instrukcją zamieszczoną
w Poradniku dla ucznia (4.2. Ćwiczenie 7).
5. Nauczyciel kontroluje pracę uczniów, służy pomocą, jeżeli uczniowie zadają pytania.
Możliwe odpowiedzi uczniów:
-  JAK JEST?   rozmowa często prowadzi do kłótni ,  nie słuchamy co mówią
inni ,
-  JAK BYĆ POWINNO?   należy traktować rozmówcę jak partnera, nie uprzedzać
się z góry ,  należy utrzymywać kontakt wzrokowy z rozmówcą, okazywać
zainteresowanie ,
-  DLACZEGO NIE JEST JAK BYĆ POWINNO?   nie potrafimy słuchać ,  z
le
odczytujemy komunikaty niewerbalne ,
- WNIOSKI   stosować techniki aktywnego słuchania w celu unikania
nieporozumień ,  uczyć się asertywności .
6. Nauczyciel prosi czterech uczniów o uporządkowanie przyczepionych do tablicy
kartek (podobne lub takie same zapisy należy pogrupować), a następnie
o zaprezentowanie odpowiedzi na poszczególne pytania metaplanu.
7. Nauczyciel pyta uczniów, czy chcą skomentować zapisy, które znalazły się na tablicy.
8. Podsumowanie dyskusji przez nauczyciela  zwrócenie uwagi na istotne elementy
skutecznego komunikowania siÄ™.
9. Ocena aktywności uczniów.
10. Zaprezentowanie pracy domowej. Polecenie dla uczniów: Zastanów się co najbardziej
przeszkadza Ci w skutecznej komunikacji i dlaczego. Opracuj plan własnego działania
w celu poprawy skuteczności tego elementu komunikacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
5. ĆWICZENIA
5.1. Charakterystyka procesu komunikacji interpersonalnej
Przystępując do wykonania ćwiczeń, uczeń powinien umieć odpowiedzieć na
następujące pytania:
1. Co oznacza termin komunikacja interpersonalna?
2. Jakie elementy występują w procesie komunikacji interpersonalnej?
3. Na czym polega komunikacja werbalna?
4. W jaki sposób mogą być przekazywane komunikaty niewerbalne?
5. Jakie sÄ… funkcje komunikacji werbalnej?
6. Jakie sÄ… funkcje komunikacji niewerbalnej?
7. Na czym polega percepcja społeczna?
8. Jakie czynniki i przez co (kogo) spowodowane mogą utrudniać skuteczną
komunikacjÄ™?
9. Jakie wypowiedzi blokują skuteczną komunikację z rozmówcą?
10. Dlaczego wypowiedzi typu osÄ…dzanie czy pouczanie utrudniajÄ… skutecznÄ…
komunikacje interpersonalnÄ…?
11. W jaki sposób znajomość barier i czynników blokujących komunikację może wpłynąć
na poprawienie jej skuteczności?
5.1.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeanalizuj swoje mocne i słabe strony w kontaktach z osobą niepełnosprawną.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zastanowić się nad swoim dotychczasowym zachowaniem w kontakcie z drugim
człowiekiem,
2) nazwać swoje umiejętności i zdolności oraz słabe strony w kontaktach z innymi
ludz
mi,
3) zapisać każdą umiejętność lub słabość na osobnej kartce,
4) w wyznaczonym miejscu na tablicy przyporządkować wypisane przez siebie cechy
i umiejętności do mocnych i słabych stron procesu komunikowania się z osoba
niepełnosprawną,
5) sporządzić listę pożądanych umiejętności komunikacyjnych w kontaktach z osobą
niepełnosprawną,
6) wzbudzić w sobie refleksję dotyczącą wskazanych umiejętności i braków w zakresie
komunikacji z osobą niepełnosprawną,
7) określić znaczenie wskazanych umiejętności do prawidłowej reakcji z osobą
niepełnosprawną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™:
Ćwiczenie powinno być wykonane indywidualnie. Efekty ćwiczenia zamieszczone na
tablicy powinny zostać poddane dyskusji frontalnej.
Åšrodki dydaktyczne:
- tablica,
- arkusz szarego papieru,
- kartki samoprzylepne,
- mazaki.
Ćwiczenie 2
Zaobserwuj i zinterpretuj przekazany Ci komunikat niewerbalny.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dobrać partnera do ćwiczeń,
2) przyjąć odpowiednią rolę nadawcy lub odbiorcy komunikatu,
3) jako nadawca przekazać odbiorcy kolejno następujące komunikaty werbalne
i równocześnie uścisnąć mu dłoń:
-  tak, lubiÄ™ CiÄ™ ,
-  nie, nie lubiÄ™ CiÄ™ ,
-  jesteś mi obojętny .
Następnie jedynie w myślach powtórzyć wybrany (jeden z trzech) komunikat i podać
dłoń odbiorcy.
4) jako odbiorca odczytać treść komunikatu przekazanego niewerbalnie. odpowiedzieć na
pytanie, co pomogło, a co przeszkadzało w prawidłowym odczytaniu przekazu.
5) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™:
Uczniowie powinni wykonać ćwiczenie w parach z wykorzystaniem metody gry ról.
Wybrani uczniowie prezentujÄ… swoje odpowiedzi na forum klasy. Wszyscy uczniowie
biorą udział w podsumowaniu w formie dyskusji frontalnej.
Åšrodki dydaktyczne:
- przykładowe komunikaty.
Ćwiczenie 3
Wykorzystując niewerbalne sposoby komunikacji, zaprezentuj jeden z podanych niżej
stanów emocjonalnych:
a) złość,
b) niepewność,
c) zainteresowanie,
d) radość,
e) pewność siebie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
f) zakłopotanie,
g) zagniewanie,
h) agresjÄ™,
i) żal,
j) zawstydzenie.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wylosować zapisany na kartce stan emocjonalny.
2) przygotować prezentację wylosowanego stanu emocjonalnego, korzystając
z dowolnych komunikatów niewerbalnych (można skorzystać z lustra).
3) zaprezentować przed klasą wylosowany stan emocjonalny.
4) opowiedzieć o swoich odczuciach związanych z prezentacją.
5) jako obserwator odczytać prezentowany przez koleżanki/kolegów przekaz i wskazać,
którego stanu emocjonalnego on dotyczy.
6) wziąć udział w dyskusji nad doborem gestów, mimiki i innych środków wyrazu na
podstawie wykonanego ćwiczenia
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™
Ćwiczenie jest wykonane z wykorzystaniem gry dydaktycznej. Uczniowie
przygotowują prezentacje indywidualnie, odczytują przekaz całą grupą. Podsumowanie
ćwiczenia następuje z wykorzystaniem dyskusji frontalnej.
Åšrodki dydaktyczne:
- lustro lub inne potrzebne w prezentacjach akcesoria.
Ćwiczenie 4
Rozpoznaj przyczyny zakłóceń procesu komunikowania się.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) przyjąć odpowiednią rolę opowiadającego lub słuchającego,
2) dobrać partnera do ćwiczenia,
3) jeżeli przyjął rolę opowiadającego, postąpić zgodnie z poleceniem otrzymanym od
nauczyciela na kartce:  opowiedz koleżance/koledze w ciągu 2 3 minut o zdarzeniu,
które utkwiło ci w pamięci ,
4) jeżeli przyjął rolę słuchającego, postąpić zgodnie z poleceniem otrzymanym od
nauczyciela na kartce:  słuchając opowiadania koleżanki/kolegi nie odzywaj się, ale
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
wykonuj różne czynności, np. przeglądaj gazetę, porządkuj rzeczy w plecaku, oglądaj
paznokcie, czytaj książkę itp.,
5) po wysłuchaniu opowiadania koleżanki/kolegi opowiedzieć wysłuchaną historię,
6) wspólnie z koleżanką/kolegą wskazać różnice w przekazanej i odebranej informacji,
7) wspólnie (w parach) sformułować i zapisać w punktach bariery utrudniające
prawidłowy przekaz i prawidłowy odbiór informacji,
8) zaprezentować wyniki ćwiczenia na forum klasy i podzielić się swoimi odczuciami
podczas przebiegu komunikacji,
9) określić przyczyny występujących w procesie komunikacji zakłóceń
i przyporządkować je do określonych rodzajów barier komunikacyjnych,
10) zaproponować sposoby unikania zakłóceń w procesie komunikacji,
11) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™:
Uczniowie powinni wykonać ćwiczenie w parach z wykorzystaniem metody gry ról.
Wybrani uczniowie prezentujÄ… wyniki pracy swojej pary na forum klasy. Wszyscy
uczniowie biorą udział w podsumowaniu w formie dyskusji frontalnej.
Uwaga: Prezentacje mogą zostać nagrane kamerą wideo i następnie poddane dyskusji.
Åšrodki dydaktyczne:
- tablica,
- duży arkusz papieru,
- mazaki,
- książki,
- gazety,
- kamera wideo,
- telewizor,
- odtwarzacz.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
5.2. Warunki skutecznego porozumiewania siÄ™
Przystępując do wykonania ćwiczeń, uczeń powinien umieć odpowiedzieć na
następujące pytania:
1. Jaki jest podstawowy cel aktywnego słuchania?
2. Co składa się na proces aktywnego słuchania?
3. W jakim celu wykorzystuje się techniki aktywnego słuchania?
4. Na czym polegają poszczególne techniki aktywnego słuchania?
5. W jaki sposób wykażesz gotowość do wysłuchania swojego rozmówcy?
6. Jaki jest cel przekazywania informacji zwrotnej rozmówcy?
7. Jakie zasady obowiÄ…zujÄ… przy przekazywaniu informacji zwrotnej?
8. Jakich zasad warto przestrzegać dla skutecznego komunikowaniu się?
9. Jakie umiejętności są istotne w celu uczestnika dyskusji?
10. Na czym polega zachowanie asertywne?
11. Jakie korzyści przynosi zachowanie asertywne?
12. W jaki sposób można doskonalić swoją asertywność?
5.2.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj analizy znaczenia umiejętności słuchania w kontaktach międzyludzkich.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia, nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dobrać sobie partnera do ćwiczeń i przybrać rolę opowiadającego lub słuchającego,
2) jeżeli przyjął rolę opowiadającego, opowiedzieć koleżance/koledze o jakimś trudnym
przeżyciu, wydarzeniu, które zakończyło się pozytywnie,
3) jeżeli przyjął rolę słuchającego, wysłuchać opowiadania koleżanki/kolegi, następnie
powtórzyć własnymi słowami kluczowe sformułowania przekazu, sprawdzając, czy
dobrze zrozumiał intencje i treść wypowiedzi,
4) zamienić się rolami z koleżanką/kolegą i powtórzyć ćwiczenie,
5) odpowiedzieć na pytanie: jaką technikę aktywnego słuchania zastosował dla
potwierdzenia, że dobrze zrozumiał słowa i intencje rozmówcy?
6) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia, dzieląc się z koleżankami/kolegami swoimi
refleksjami i przeżyciami związanymi z wykonanym ćwiczeniem.
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™:
Uczniowie powinni wykonać ćwiczenie w parach z wykorzystaniem metody gry ról.
Wybrani uczniowie prezentujÄ… swoje odpowiedzi na forum klasy. Wszyscy uczniowie
biorą udział w podsumowaniu w formie dyskusji frontalnej. Uwaga: prezentacje uczniów
mogą zostać nagrane kamerą wideo, a następnie poddane dyskusji.
Åšrodki dydaktyczne:
- kamera wideo,
- telewizor,
- odtwarzacz.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Ćwiczenie 2
Przekaż koleżance/koledze odpowiednio sformułowaną informację zwrotną.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) usiąść w pozycji relaksowej i zamknąć oczy. Przywołać w myślach obraz całej klasy,
2) wybrać w myślach jedną osobę, której zachowanie wywarło pozytywne wrażenie,
a następnie jedną, której zachowanie wywołało uczucia negatywne,
3) sformułować informacje zwrotne do tych osób, pamiętając o zasadach formułowania
informacji zwrotnej, a następnie wypowiedzieć je w myślach, po czym otworzyć oczy,
4) przekazać informacje zwrotne wybranym przez siebie osobom,
5) przyjąć informacje zwrotne od innych osób,
6) podzielić się z innymi uczestnikami swoimi wrażeniami, uczuciami i refleksjami,
7) uczestniczyć w dyskusji na temat znaczenia w procesie komunikacji właściwego
przekazywania informacji zwrotnej.
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™:
Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie. Następnie przekazują informację
zwrotną koleżance/koledze. Nauczyciel powinien zwrócić szczególną uwagę na sposób
formułowania informacji zwrotnej, aby nie naruszała on godności żadnej z osób. Biorą
udział w podsumowaniu zajęć w formie dyskusji frontalnej lub dyskusji wielokrotnej 
uczniowie dyskutują postawiony problem w kilkuosobowych grupach, a następnie
przedstawiciel grupy prezentuje wnioski z dyskusji na forum klasy.
Åšrodki dydaktyczne:
- przykładowe informacje,
- literatura zgodnie z punktem 7 poradnika.
Ćwiczenie 3
Rozwiń własne umiejętności asertywnego zachowania się i reagowania na
asertywność innych.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dobrać partnera do ćwiczeń i przyjąć odpowiednią rolę,
2) zadawać przez 3 5 minut drugiej osobie pytania o treści:  czy mogę dotknąć twojej
ręki (głowy, pleców, nogi)? ,
3) odpowiadać na zadawane pytania, wyrażając bądz
nie wyrażając zgody ( tak ,  nie ),
4) reagować na odpowiedz
w taki sposób, że:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
- po wyrażeniu zgody  dotknąć wymienionej części ciała mówiąc  dziękuję ,
- przy braku zgody  również powiedzieć  dziękuję i zapytać o możliwość
dotknięcia innej części ciała osoby pytanej,
5) zamienić się rolami z swoim partnerem i powtórzyć ćwiczenie,
6) podzielić się z innymi uczestnikami odczuciami, jakich doznał w czasie  zabawy
w dotykanie ,
7) odpowiedzieć na pytania: co było łatwiejsze  mówienie:  tak czy  nie oraz w jakiej
sytuacji czuł się lepiej: pytając, czy będąc pytanym?
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™:
Uczniowie powinni wykonać ćwiczenie w parach z wykorzystaniem metody gry ról.
Wybrani (lub wszyscy) uczniowie prezentujÄ… swoje odpowiedzi na forum klasy.
Åšrodki dydaktyczne:
- literatura zgodnie z punktem 7 poradnika.
Ćwiczenie 4
Dokonaj zamiany zdań antyasertywnych na proasertywne (mobilizujące, ośmielające).
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) wypisać na oddzielnych małych kartkach 2 3 zdania antyasertywne, które najczęściej
towarzyszą mu w życiu (jedno zdanie na jednej kartce),
2) wrzucić kartki do wspólnego pudełka,
3) wylosować 2 3 kartki (innych autorów),
4) przekształcić wylosowane zdania na proasertywne,
5) odczytać wylosowane zdanie i jego proasertywny odpowiednik,
6) uczestniczyć w grupowej analizie i ocenie poprawności sformułowań,
7) wykonać pracę domową w postaci sporządzenia listy własnych hamujących zdań
anyasertywnych i przekształcenia ich na zdania asertywne.
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™:
Uczniowie wykonują ćwiczenie indywidualnie. Ocena poprawności i sformułowań
oraz podsumowanie zajęć powinno mieć formę dyskusji frontalnej. Uczniowie powinni
zastanowić się, dlaczego tak trudno jest formułować asertywne wypowiedzi.
Åšrodki dydaktyczne:
- małe kartki papieru,
- pudełko tekturowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Ćwiczenie 5
Przeanalizuj znaczenie respektowania granic wyznaczonych przez człowieka.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) uczestniczyć w grze dydaktycznej przebiegającej według niżej wymienionych etapów:
 grupa zostaje podzielona na dwa zespoły, które zajmują miejsca przy
przeciwległych krańcach Sali,
 zespoły ustawiają się w rzędzie i na dany przez prowadzącego znak zaczynają się
do siebie zbliżać, nie wypowiadając żadnych słów,
 członkowie grupy zatrzymują się w różnych odległościach od siebie,
 obserwują swoje położenie względem innych oraz innych członków zespołu
względem siebie nawzajem,
2) wziąć udział w dyskusji dotyczącej respektowania/naruszania granic w relacjach
międzyludzkich. Swoje wypowiedzi poprzeć odczuciami, których doznali podczas gry
dydaktycznej oraz wcześniejszymi doświadczeniach.
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™.
Podczas wykonania ćwiczenia wykorzystana jest gra dydaktyczna. Dyskusja
podsumowująca może zostać przeprowadzona w formie dyskusji frontalnej lub dyskusji
wielokrotnej (najpierw uczniowie dyskutują w grupach, następnie przedstawiciele grup
przedstawiajÄ… wnioski na forum klasy).
Åšrodki dydaktyczne:
- literatura zgodnie z punktem 7 poradnika.
Ćwiczenie 6
Dobierz odpowiedni sposób zareagowania na krytykę.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia.
2) wylosować kartkę ze zdaniami krytykującymi go jako opiekunkę.
3) odegrać z koleżanką/kolegą (bez wcześniejszego przygotowania) scenkę polegającą na
przyjęciu krytyki od partnera odgrywającego rolę podopiecznego (prezentuje krytyczne
zdanie z wylosowanej kartki).
4) zapoznać się z asertywnymi sposobami przyjmowania krytyki.
5) ocenić swoją reakcję na krytykę w odegranej scence.
6) zmodyfikować (jeżeli potrzeba) swoją reakcję na krytykę i odegrać z partnerem scenkę
ponownie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
7) przyjąć uwagi ze strony innych uczniów obserwujących odegraną scenkę.
8) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia na temat zgodności zachowań związanych
z przyjmowaniem krytyki z filozofią asertywności.
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™
Ćwiczenie powinno zostać wykonane z wykorzystaniem metody gry ról.
Åšrodki dydaktyczne:
- kartki ze zdaniami krytyki (np.  Jest Pani niekompetentna, na niczym siÄ™ Pani nie
zna .  Pani prowadzi mój wózek jak szalona, chyba chce mnie Pani zabić ),
- sprzęty inscenizujące mieszkanie podopiecznego: stół, krzesła, łóżko, wózek
inwalidzki.
Ćwiczenie 7
Wez
udział w dyskusji z wykorzystaniem metody metaplanu według tezy  Ludzie nie
potrafią się ze sobą skutecznie komunikować .
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zastanowić się nad tezą dyskusji,
2) odpowiedzieć na pytanie  JAK JEST? (w jaki sposób ludzie postępują podczas
komunikowania siÄ™ z innymi),
3) swoje odpowiedzi zapisać na przygotowanych kartkach w kształcie koła, na każdej
umieszczając jedną myśl,
4) umieścić kartki (w odpowiednim miejscu przygotowanym w klasie) na tablicy do
metaplanu,
5) odpowiedzieć na pytanie  JAK BYĆ POWINNO? (w jaki sposób ludzie powinni
postępować, aby skutecznie komunikować się z innymi),
6) swoje odpowiedzi zapisać na przygotowanych kartkach w kształcie koła (w innym
kolorze), na każdej umieszczając jedną myśl,
7) umieścić kartki (w odpowiednim miejscu przygotowanym w klasie) na tablicy do
metaplanu,
8) odpowiedzieć na pytanie DLACZEGO NIE JEST TAK, JAK BYĆ POWINNO?
(jakie są przyczyny braku skuteczności podczas komunikowania się z innymi),
9) swoje odpowiedzi zapisać na przygotowanych kartkach w kształcie elipsy, na każdej
umieszczając jedną myśl,
10) umieścić kartki (w odpowiednim miejscu przygotowanym w klasie) na tablicy do
metaplanu,
11) sformułować WNIOSKI z dyskusji (co należy zrobić, aby zwiększyć skuteczność
procesu komunikowania siÄ™ z innymi),
12) swoje odpowiedzi zapisać na przygotowanych kartkach w kształcie prostokąta, na
każdej umieszczając jedną myśl,
13) umieścić kartki (w odpowiednim miejscu przygotowanym w klasie) na tablicy do
metaplanu,
14) zaprezentować wyniki pracy grupowej zamieszczone na tablicy do metaplanu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™:
W ćwiczeniu wykorzystana jest metoda metaplanu. Uczniowie mogą formułować
 głos w dyskusji indywidualnie lub w małych grupach. Informacje zawarte na tablicy do
metaplanu (efekt pracy całej klasy) powinien odczytać jeden uczeń na forum całej klasy.
Åšrodki dydaktyczne:
- tablica do metaplanu lub duży arkusz papieru,
- odpowiednio przygotowane kartki papieru do dyskusji metodÄ… metaplanu,
- mazaki,
- klej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
5.3. Działania w sytuacjach konfliktowych
Przystępując do wykonania ćwiczeń, uczeń powinien umieć odpowiedzieć na
następujące pytania:
1. W jakich sytuacjach powstajÄ… konflikty?
2. W jaki sposób rozwija się konflikt?
3. W jaki sposób reagują ludzie w sytuacjach konfliktowych?
4. Jakie pozytywne funkcje może pełnić konflikt?
5. Jaki sÄ… negatywne funkcje konfliktu?
6. Jakie poznałeś strategie rozwiązywania konfliktów i na czym one polegają?
7. Jakie czynniki mogą wpływać na przebieg konfliktu?
8. Jakie sÄ… etapy wychodzenia z konfliktu?
9. W jakich sytuacjach ludzie podejmujÄ… negocjacje?
10. Na czy polega miękki styl negocjowania?
11. Na czy polega twardy styl negocjowania?
12. Na czy polega rzeczowy styl negocjowania?
13. Jakie są podstawowe zasady negocjacji nastawianych na współpracę?
14. Jakie sÄ… etapy negocjowania opartego na zasadach?
5.3.1. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj analizy sytuacji konfliktowej.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) zająć miejsce w kręgu.
2) przypomnieć sobie sytuacje, które uznałby za konfliktowe.
3) zapisać na dwóch otrzymanych od nauczyciela karteczkach pojęcia, które kojarzą mu
się ze słowem  konflikt , z  sytuacją konfliktową .
4) położyć zapisane przez siebie karteczki w środku kręgu, na arkuszu papieru, na którym
napisane zostało słowo  konflikt .
5) uczestniczyć we wspólnym analizowaniu słów ułożonych wokół pojęcia  konflikt
według następujących zakresów:
 przyczyny konfliktów,
 emocje,
 doznania fizyczne,
 sposoby zachowań.
6) wziąć udział w dyskusji w grupie na temat jednego z ww. zakresów pojęcia  konflikt .
7) jako lider grupy omówić sformułowania, które znalazły się w wybranym obszarze
tematycznym i przedstawić wnioski z przeprowadzonej dyskusji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™:
Uczniowie wykonują początkowo ćwiczenie indywidualnie, następnie uczestniczą
w analizie zapisów i podziale na zakresy w formie dyskusji okrągłego stołu. Praca w
grupach powinna mieć charakter dyskusji wielokrotnej.
Åšrodki dydaktyczne:
- arkusze papieru,
- flip chart,
- kolorowe karteczki,
- mazaki,
- taśma klejąca (klej, magnesy).
Ćwiczenie 2
Wskaż negatywne i pozytywne strony konfliktu.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) dobrać partnera do ćwiczeń,
2) opowiedzieć koleżance/koledze o takiej sytuacji (szkolną, rodzinną, towarzyską itp.), w
której konflikt okazał się pożyteczny i o takiej, w której przeważały jego negatywne
skutki,
3) ustalić, jakie w tych sytuacjach wystąpiły pozytywne i negatywne skutki,
4) wpisać na tablicy w odpowiednich miejscach pozytywne i negatywne strony konfliktu,
5) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™
Uczniowie wykonują ćwiczenie w parach. Podsumowanie ćwiczenia powinno odbyć
siÄ™ w formie dyskusji frontalnej.
Åšrodki dydaktyczne:
- flip chart,
- mazaki.
Ćwiczenie 3
Dokonaj analizy swoich zachowań w sytuacji konfliktowej i zastosuj wybraną
strategię rozwiązywania konfliktów.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
Etap I
1) Wypisać na kartce podzielonej pionowo na 2 części:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
 swoje obecne konflikty lub z przeszłości,
 jak je rozwiązał.
Etap II
1) uczestniczyć w pracy 3-osobowej grupy,
2) podzielić wraz z członkami grupy (w ciągu 10 min) otrzymane 3 puzzle między tylko
dwie osoby w trójce. Dzieląc nie można zdawać się na los,
3) zdobyć dla siebie jak największą liczbę puzzli.
Etap III
1) odpowiedzieć samodzielnie na kartce na następujące pytania:
 co czuł w trakcie tego ćwiczenia?
 jak zachowywał się podczas ćwiczenia?
 jak określiłby swój sposób rozwiązania zainscenizowanego konfliktu?
2) udzielić informacji zwrotnych członkom 3-osobowej grupy na temat uczuć, zachowań
i sposobu postępowania w obliczu konfliktu,
3) podzielić się refleksjami na forum klasy na temat tego, czego dowiedział się o sobie
i nazwać zastosowane strategie rozwiązywania konfliktów.
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™:
Ćwiczenie przebiega z wykorzystanie metod gry dydaktycznej. W podsumowaniu
należy wykorzystać metodę dyskusji frontalnej.
Åšrodki dydaktyczne:
- papier A4,
- mazaki,
- puzzle.
Ćwiczenie 4
Wez
udział w negocjacjach i dokonaj analizy procesu negocjacji.
Wskazówki do realizacji:
Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres
i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Uczeń powinien:
1) znalez
ć swoje miejsce w zespole negocjatorów, oponentów, obserwatorów (nie więcej
niż 3 4 osoby),
2) zapoznać się z opisem sytuacji podlegającej negocjacji:
-  przeprowadzić negocjacje z mieszkańcami 10-tysięcznego miasteczka na temat
umieszczenia w nim domu dla dzieci  nosicieli wirusa HIV ,
-  wynegocjować warunki korzystania przez starszą podopieczną z urządzeń
rehabilitacyjnych znajdujących się w pobliskim Ośrodku Adopcyjno-Opiekuńczym
dla dzieci ,
3) przygotować się w zespole do negocjacji (wybranej/przydzielonej sytuacji) zgodnie
z rolą, którą przyjął (negocjatora, oponenta), uwzględniając kolejność etapów
negocjacji. Opracować i zapisać argumenty, których użyje.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4) przed przystąpieniem do negocjacji przypomnieć sobie zasady negocjacji nastawionych
na współpracę.
5) jako obserwator przygotować dyspozycje do obserwacji (co będzie obserwował, na co
zwróci uwagę).
6) zaprezentować na forum klasy przebieg negocjacji wybranej/przydzielonej sytuacji.
7) obserwować negocjacje i po ich zakończeniu podzielić się swoimi uwagami
dotyczącymi przestrzegania zasad negocjacji, kolejności etapów itp.
8) dokonać analizy przeprowadzonych negocjacji. Odpowiedzieć na pytania: Co zbliżało,
a co oddalało od rozwiązania konfliktu? Co sprawiało trudność? Jakie błędy zostały
popełnione? Jakie aspekty negocjacji pomogły w osiągnięciu sukcesu?
9) uczestniczyć w podsumowaniu ćwiczenia.
Zalecane metody nauczania uczenia siÄ™:
Ćwiczenie wykonane jest z wykorzystaniem metody gry dydaktycznej. W zależności
od liczebności klasy, należy wybrać jedną lub wykorzystać obie opisane sytuacje do
negocjacji. Przebieg negocjacji można nagrać na wideo, a następnie odtworzyć i poddać
analizie. Podsumowanie ćwiczenia powinno mieć formę dyskusji frontalnej.
Åšrodki dydaktyczne:
- kartki A4,
- mazaki,
- kamera wideo,
- telewizor,
- odtwarzacz.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
6. EWALUACJA OSI
GNI
Ć UCZNIA
Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego
Sprawdzian 1
Test dwustopniowy do jednostki modułowej  Doskonalenie umiejętności
komunikowania siÄ™
Test składa się z 16 zadań, w tym: 9 zadań wielokrotnego wyboru oraz 7 zadań krótkiej
odpowiedzi.
Zadania 1 8, 10, 11, 14,16 sÄ… z poziomu podstawowego.
Zadania 9, 12, 13, 15 sÄ… z poziomu ponadpodstawowego.
Punktacja zadań:
Ò! zadania wielokrotnego wyboru (1 12)  1 punkt za każdÄ… prawidÅ‚owÄ…
odpowiedz
, za złą odpowiedz
lub jej brak 0 punktów,
Ò! zadania krótkiej odpowiedzi:
" 10  1 pkt za udzielenie poprawnej odpowiedzi,
" 11  po 1 punkcie za każdą poprawną odpowiedz
,
" 12  dwa punkty za wskazanie barier komunikacji, jeden za wskazanie, po
czyjej stronie one leżą,
" 13  po 1 punkcie za każdą poprawna odpowiedz
,
" 14  1 pkt za poprawnÄ… odpowiedz
,
" 15  po 1 punkcie za każda poprawna odpowiedz
,
" 16  2 punkty za pełne i poprawne wyjaśnienie.
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne
- dopuszczajÄ…cy  za uzyskanie co najmniej 11 pkt., za odpowiedzi na zadania z poziomu
podstawowego,
- dostateczny  za uzyskanie co najmniej 15 pkt., za odpowiedzi na zadania z poziomu
podstawowego,
- dobry  za uzyskanie co najmniej 20 pkt., w tym co najmniej 5 pkt., za odpowiedzi na
zadania z poziomu ponadpodstawowego,
- bardzo dobry  za uzyskanie co najmniej 25 pkt., w tym co najmniej 10 pkt., za
odpowiedzi na zadania z poziomu ponadpodstawowego.
Klucz do odpowiedzi:
1  b, 2  d, 3  c, 4  c, 5  c, 6  b, 7  b, 8  c, 9  b,
10   przekaz
11  wzajemne położenie oznacza, gdzie wyznaczamy swoje granice, jaki jest nasz
stosunek do rozmówcy
wyraz twarzy wyraża nasze emocje i uczucia
gestykulacja podkreśla zaangażowanie i wypowiadane słowa
12  Bariery: ocenianie, krytykowanie, pouczanie rozmówcy, brak zainteresowania.
Bariery leżą po stronie nadawcy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
13  kontakt wzrokowy: przygnębiony, zgaszony wzrok
wyraz twarzy: bez uśmiechu
gestykulacja: znikoma, głowa podparta ręką
postawa ciała: pochylona, przygarbiona, zrezygnowana
głos: cichy, wypowiedzi niechętne i w wolnym tempie
14  mówienie na temat, trzymanie się wyznaczonego czasu
15 a) niepełnosprawność nie musi przeszkadzać w realizowaniu niektórych swoich
planów,
b) prawdziwi przyjaciele chętnie się z nią spotkają, nie należy ich unikać,
c) zajęcie, aktywność pozwala na wypełnienie czasu  nie myśli się wtedy o swojej
niepełnosprawności
lub inne dostosowane do sytuacji argumenty.
16  oddzielenie ludzi od problemów oznacza, że podczas negocjowania należy skupić się
na rozwiÄ…zaniu problemu, a nie na swoim stosunku do oponenta
Plan testu
Nr Cel operacyjny Kategoria Poziom Poprawna
zad. (mierzone osiągnięcia ucznia) celu wymagań odpowiedz

1 Scharakteryzować komunikację B P b
werbalnÄ… i niewerbalnÄ…
2 Przezwyciężać bariery C P d
komunikacyjne
3 Zastosować techniki ułatwiające C P c
skuteczne komunikowanie siÄ™
4 Zastosować zasady i techniki B P c
aktywnego słuchania
5 Zidentyfikować techniki ćwiczenia B P c
zachowań asertywnych
6 Rozpoznać czynniki powodujące B P b
konflikt i wpływające na jego
przebieg
7 Wyjaśnić negatywne i pozytywne B P b
strony konfliktu
8 Scharakteryzować metody B P c
rozwiązywania konfliktów
9 Określić zasady i warunki B PP b
skutecznego negocjowania
10 Określić znaczenie komunikacji A P  przekaz
interpersonalnej w relacjach między
ludz
mi
11 Określić sposoby wyrażania C P wzajemne położenie
komunikatów niewerbalnych oznacza, gdzie
wyznaczamy swoje
granice, jaki jest nasz
stosunek do rozmówcy
wyraz twarzy wyraża
nasze emocje i uczucia
gestykulacja podkreśla
zaangażowanie
i wypowiadane słowa
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
12 Rozpoznać zakłócenia występujące D PP Bariery: ocenianie,
w procesie komunikacji krytykowanie,
pouczanie rozmówcy,
brak zainteresowania.
Bariery leżą po stronie
nadawcy
13 Określić sposoby wyrażania C PP kontakt wzrokowy:
komunikatów niewerbalnych przygnębiony,
Wyrazić empatię i zidentyfikować zgaszony wzrok
emocje innych osób wyraz twarzy: bez
uśmiechu
gestykulacja: znikoma,
głowa podparta ręką
postawa ciała:
pochylona,
przygarbiona,
zrezygnowana
głos: cichy,
wypowiedzi niechętne
i w wolnym tempie
14 Przeprowadzić konstruktywną B P mówienie na temat,
dyskusjÄ™ trzymanie siÄ™
wyznaczonego czasu
15 Zastosować argumentację D PP a) niepełnosprawność
dostosowaną do określonej sytuacji nie musi
przeszkadzać
w realizowaniu
niektórych swoich
planów,
b) prawdziwi
przyjaciele chętnie
siÄ™ z niÄ… spotkajÄ…,
nie należy ich
unikać,
c) zajęcie, aktywność
pozwala na
wypełnienie czasu 
nie myśli się wtedy
o swojej
niepełnosprawności
lub inne
dostosowane do
sytuacji argumenty.
16 Określić zasady i warunki C P Oddzielenie ludzi od
skutecznego negocjowania problemów oznacza,
że podczas
negocjowania należy
skupić się na
rozwiÄ…zaniu
problemu, a nie na
swoim stosunku do
oponenta
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podkreśl wagę samodzielnego rozwiązania zadań testowych.
4. Rozdaj uczniom przygotowane dla nich materiały (instrukcję, zestaw zadań testowych,
kartÄ™ odpowiedzi).
5. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne zadawane przez uczniów.
6. Przypomnij o upływającym czasie na 10 i 5 minut przed końcem sprawdzianu.
7. Po upływie czasu sprawdzianu poproś uczniów o odłożenie przyborów do pisania.
8. Zbierz od uczniów karty odpowiedzi oraz zestawy zadań testowych.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedz
otocz kółkiem.
6. Jeżeli się pomylisz, to skreśl krzyżykiem błędną zakreśloną kółkiem odpowiedz
,
a następnie otocz kółkiem odpowiedz
prawidłową.
7. W zadaniach wymagających podania krótkiej odpowiedzi, odpowiedzi wpisuj
w wyznaczonych miejscach na karcie odpowiedzi.
8. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 35 minut.
9. Jeżeli masz pytania i wątpliwości, to podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
10. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
11. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz
poprawność wybranych odpowiedzi.
12. Sprawdz
ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
13. Powodzenia.
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
- zestaw zadań testowych,
- karta odpowiedzi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Zestaw zadań testowych
I. Wybierz poprawnÄ… odpowiedz
i otocz ją kółkiem na karcie odpowiedzi
1. Komunikacja werbalna to:
a) informacje przekazywane za pomocą gestów i odpowiedniej postawy
ciała
b) informacje przekazywane za pomocą słów
c) informacje przekazywane za pomocą gestów i słów
d) informacje przekazywane za pomocą gestów, słów i odpowiedniej
postawy ciała
2. Twoja podopieczna ma zaniżoną samoocenę. Uważa, że to, co ją w życiu złego spotkało
jest jej winą za lekkomyślne zachowanie w młodości. Jest zamknięta, apatyczna,
płaczliwa. W kontakcie z nią należałoby unikać:
a) wskazywania pozytywnych cech jej charakteru
b) zachęcania do aktywności
c) okazywania empatii
d) wypytywania o przeszłość
3. W procesie skutecznego komunikowania się z drugą osobą nie należy:
a) mówić wprost  nie owijając w bawełnę
b) utrzymywać kontaktu wzrokowego
c) przerywać swojemu rozmówcy
d) traktować rozmówcy jak partnera
4. Prośba o dokładne sprecyzowanie intencji nadawcy poprzez zadanie pytania  Czy to
oznacza, że........ jest formą:
a) odzwierciedlania
b) parafrazowania
c) klaryfikacji
d) potwierdzania
5. Osoba, która zachowuje się asertywnie:
a) broni swoich interesów niezależnie od konsekwencji
b) ustępuje innym dla świętego spokoju
c) broni swoich interesów nie naruszając interesów innych osób
d) zawsze się uśmiecha, żeby pokazać, że problem jej nie dotyczy
6. 19-letnia córka, mieszka z rodzicami. Rodzice nie pozwalają jej wracać póz
no do domu,
gdyż uważają, że powinna przede wszystkim uczyć się i skończyć szkołę. Na tym tle
wybuchają kłótnie. Wskaż, co w tym przypadku jest przede wszystkim przyczyną
konfliktu:
a) naruszenie podstawowych zasad współżycia ludzi,
b) ograniczanie samodzielności i samostanowienia,
c) zaspokajanie własnych potrzeb kosztem potrzeb innych ludzi,
d) niewłaściwa realizacja zadań i współdziałania.
7. Jeżeli podczas rozwiązywania konfliktu powstają nowe pomysły rozwiązania
zaistniałego problemu, to jest to efekt:
a) motywacyjny
b) innowacyjny
c) identyfikacyjny
d) dezintegracyjny
8. Technikę  podkładania się można określić jako następującą strategię rozwiązywania
konfliktów:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
a) wygrać  przegrać
b) wygrać  wygrać
c) przegrać  wygrać
d) przegrać  przegrać
9. Mediacja to sposób rozwiązywania konfliktów, w którym uczestniczą:
a) dwie strony
b) trzy strony
c) cztery strony
d) pięć stron
II. Uzupełnij lub udziel krótkiej odpowiedzi na karcie odpowiedzi
10. Jakiego określenia brakuje w schemacie modelu komunikacji interpersonalnej?
.......................
NADAWCA ODBIORCA
SPRZ
ŻENIE ZWROTNE
11. Dokończ zdania, opisując krótko trzy elementy procesu komunikacji niewerbalnej
a) wzajemne położenie oznacza ....................................................................................
b) wyraz twarzy wyraża .................................................................................................
c) gestykulacja podkreśla ...............................................................................................
12. Rozpoznaj w opisie czynniki mogące utrudniać sprawną komunikację i wskaż po
czyjej stronie one leżą.
Pani Pelagia (lat 75) skarży się opiekunce na niedostateczne, jej zdaniem zainteresowanie
ze strony córki. Podczas rozmowy z podopieczną opiekunka mówi:  y
le Pani wychowała
córkę. Powinna Pani ostro zareagować podczas jej odwiedzin i powiedzieć jej do słuchu.
Ja na Pani miejscu nie byłabym taka łagodna. A w ogóle to już tyle razy na ten temat
rozmawiałyśmy, że już nie chcę tego słuchać.
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
13. Rozmawiasz z osobą  smutną . Rozpoznaj i wskaż sygnały potwierdzające tę ocenę.
a) kontakt wzrokowy........................................................................................................
b) wyraz twarzy ...............................................................................................................
c) gestykulacja .................................................................................................................
d) postawa ciała ...............................................................................................................
e) głos ..............................................................................................................................
14. Zasada zachowania dyscypliny podczas prowadzenia dyskusji oznacza
..................................................................................................................................................
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
15. Twoja podopieczna (niepełnosprawna dziewczyna  lat 23) nie chce opuszczać
mieszkania. Jest apatyczna, nie wychodzi na spacery, nie chce spotykać się ze
znajomymi. Przygotuj trzy argumenty do dyskusji z niÄ… na ten temat.
a) ......................................................................................................................................
b) ......................................................................................................................................
c) ......................................................................................................................................
16. Wyjaśnij, co oznacza zasada negocjacji  Oddziel ludzi od problemów
..................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ..................................................................................................
Doskonalenie umiejętności komunikowania się
Nr pytania Odpowiedz
Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .
11 a) & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..& & &
b) ..........................................................................................
c) ...........................................................................................
12 Bariery w komunikacji & & & & & & & & & & & & & & &
..................................................................................................
leżące po stronie .......................................................................
13 a) ..............................................................................................
b) .............................................................................................
c) .............................................................................................
d) ..............................................................................................
e) ...............................................................................................
14 ..................................................................................................
15 a) ..............................................................................................
b) ..............................................................................................
c) .............................................................................................
16 ..................................................................................................
...................................................................................................
Razem
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Sprawdzian 2
Test praktyczny wysoko symulowany.
Uczniowie wykonują test praktyczny w 5-osobowych zespołach.
Uczniowie oceniani są według następujących kryteriów:
KARTA OCENY GRUPY
Kryterium Uczeń
1 2 3 4 5
Zgodność komunikatów
werbalnych i niewerbalnych
Umiejętność słuchania
Pokonywanie barier
w komunikacji
Umiejętność zachowań
asertywnych
Zaangażowanie
w rozwiązywanie konfliktów
Rzeczowość argumentacji
Zdolność empatii
Przestrzeganie zasad dyskusji
Wykonywanie zadań
związanych z przyjętą rolą
Wykorzystanie zasobów
Kreatywność
Razem
Sposób punktowania:
Każde kryterium oceniane jest w skali 3-stopniowej:
0  nie wykazuje umiejętności,
1  wykazuje umiejętność w niektórych sytuacjach,
2  wykazuje umiejętność w trakcie całego zadania.
Proponuje się następujące normy wymagań  uczeń otrzyma następującą ocenę
szkolnÄ…:
- dopuszczający  uczeń uzyskał co najmniej 10 punktów,
- dostateczny  uczeń uzyskał co najmniej 13 punktów,
- dobry  uczeń uzyskał co najmniej 16 punktów,
- bardzo dobry  uczeń uzyskał co najmniej 20 punktów.
Poprzez zadanie praktyczne sprawdza się umiejętności ucznia na poziomie
ponadpodstawowym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Przebieg testowania
Instrukcja dla nauczyciela
1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.
2. Przed rozpoczęciem sprawdzianu przedstaw uczniom zasady przebiegu testowania.
3. Podkreśl, że każdy z uczniów będzie oceniany indywidualnie.
4. Rozdaj uczniom przygotowane dla nich: instrukcję i treść zadania praktycznego (dla
każdego ucznia).
5. Udzielaj odpowiedzi na pytania formalne uczniów.
6. Oceniaj wykonywanie zadania przez poszczególnych uczniów na przygotowanej
karcie oceny, uwzględniając podane kryteria i sposób punktowania.
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj siÄ™ z poleceniem zamieszczonym w zadaniu.
3. Przeczytaj opis symulowanej sytuacji, w której wez
miesz udział.
4. Zapoznaj siÄ™ z wytycznymi do wykonania zadania.
5. Zadanie będziesz wykonywać w kilkuosobowej grupie.
6. Twoja współpraca w zespole i sposób komunikowania się będą poddane ocenie.
7. Wykonując zadanie to wykorzystaj wszystkie umiejętności skutecznego
komunikowania się, które doskonaliłeś podczas zajęć.
Materiały dla ucznia:
- instrukcja,
- treść zadania praktycznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Zadanie praktyczne
Polecenie
Na podstawie załączonego opisu sytuacji, zastosuj znane Ci techniki komunikowania
się w celu zorganizowania życia w grupie, ustalenia praw i reguł zachowania w opisanej
sytuacji.
Opis sytuacji
Wasz samolot rozbił się podczas przymusowego lądowaniu na pustyni. Samolot
spłonął, spośród pasażerów uratowało się 5 osób. Nie wiecie, gdzie się znajdujecie, nie
macie przy sobie żadnych środków łączności. Teren jest całkowicie płaski i poza
nielicznymi kaktusami pozbawiony roślinności. Jest bardzo gorąco i macie trudności
z oddychaniem. Obok szczątków samolotu znalez
liście scyzoryk, lusterko, lekko
nadpalony płaszcz i 2 koce. Macie na sobie lekkie ubrania, bluzki i koszulki z krótkimi
rękawami, krótkie spodnie, sandały. Każdy z Was ma również chusteczkę do nosa
i okulary przeciwsłoneczne. W Waszej grupie jest dwóch nastolatków.
Wytyczne do wykonania zadania
- Zastosuj techniki aktywnego słuchania.
- Przestrzegaj zgodności komunikatów werbalnych i niewerbalnych.
- Zastosuj argumentacjÄ™ dostosowanÄ… do sytuacji.
- Przestrzegaj zasad prowadzenia dyskusji.
- Dąż do unikania barier w komunikacji.
- Okaż empatię.
- Przestrzegaj reguł negocjacji prowadzących do rozwiązania sytuacji konfliktowej.
- Na wykonanie zadania macie 20 minut.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
7. LITERATURA
1. Agryle M.: Psychologia stosunków międzyludzkich. PWN, Warszawa 1999
2. Aronson E., Wilson T., Akert R.: Psychologia społeczna. Zysk i S-ka, Poznań 1997
3. Chełpa S., Witkowski T.: Psychologia konfliktów. WSiP, Warszawa 1995
4. Cialdini R.: Wywieranie wpływu na ludzi. GPW, Gdańsk 2001
5. Dana D.: Rozwiązywanie konfliktów. PWE, Warszawa 1993
6. Fisher R., Ury W.: DochodzÄ…c do TAK. Negocjowanie bez poddawania siÄ™. PWE,
Warszawa 1994
7. Grzesiuk L., Trzebińska E.: Jak porozumiewają się ludzie. Nasza Księgarnia,
Warszawa 1987
8. Hamlin S.: Jak mówić, żeby nas słuchali  klucz do sukcesu zawodowego. PETIT,
Warszawa 1994
9. Hare B.: BÄ…dz
asertywny. Skuteczne sposoby komunikacji. RAVI, A
ódz
1988
10. Johnson D.W.: Podaj dłoń, PTP, Warszawa 1992
11. Johnson D.W.: Umiejętności interpersonalne i samorealizacja. PTP SPP, Warszawa
1985
12. Kaczmarak B.: Misterne gry w komunikacjÄ™. UMCS, Lublin 2005
13. Kaczmarek B., Markiewicz K.: Komunikowanie się we współczesnym świecie.
UMCS, Lublin 2003
14. Król-Fijewska M.: Stanowczo, łagodnie, bez lęku. Wydawnictwo INTRA, Warszawa
1992
15. A
ęcki K., Szóstak A.: Komunikacja interpersonalna w pracy socjalnej. Interart,
Warszawa 1996
16. MeerK, Neijenhof J.: Elementarne umiejętności społeczne. CMDNŚSM, Warszawa
1993
17. Migdał K.: Psychologia w praktyce społecznej. WSE, Warszawa 2001
18. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich
kształcenie. Interart, Warszawa 1996
19. Sutton, C.: Psychologia dla pracowników socjalnych. GWP, Gdańsk 2004
20. Thomson P.: Sposoby komunikacji interpersonalnej. Zysk i S-ka, Poznań 1998
Zalecana literatura powinna być systematycznie uzupełniana o pojawiające się nowe
pozycje.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36