Anatomia kliniczna ukĆadu komorowego mózgowia CzćĄì I Clinical anatomy of the ventricular system of the brain Part I Bogdan Ciszek ZakĆad Anatomii PrawidĆowej Centrum Biostruktury Akademii Medycznej w Warszawie Streszczenie Summary Praca poÄ„wićcona jest podsumowaniu klinicznie is- The study makes the summary on the structure and totnych informacji o budowie i topografii komór topography of the ventricular system of the brain. mózgowia. Przedstawiono ograniczenia i poĆåczenia The walls, shapes and communications of the ven- poszczególnych czćĄci ukĆadu komorowego. Mate- tricles are described. Basing on the number of speci- riaĆ ilustracyjny pozwala na porównanie utartych mens classical methods of presentation of the anato- stereotypów przedstawiania anatomii komór mózgo- my of the ventricles are compared with possibilities wia na preparatach klasycznych z odmiennym spoj- of endoscopial exploration so useful in treatment of rzeniem jakim jest endoskopowa eksploracja ukĆadu hydrocephalus and others disorders of the central komorowego tak powszechna w chwili obecnej nervous system. [Acta Clinica 2002 3:225-233] w leczeniu wodogĆowia i innych schorzeÅ„ oÄ„rodko- wego ukĆadu nerwowego. Key words: ventricular system, cerebro-spinal fluid, [Acta Clinica 2002 3:225-233] hydrocephalus, neuroendoscopy SĆowa kluczowe: ukĆad komorowy mózgowia, pĆyn mózgowo-rdzeniowy, wodogĆowie, neuroendo- skopia Nieco historii... Ten ostatni uwaºaĆ ºe pĆyn mózgowo rdze- Odkrycie ukĆadu komorowego poprze- niowy odpĆywa bådª drogå lamina cribrosa dzone zostaĆo stwierdzeniem obecnoÄ„ci lub teº poprzez przysadkć do nosa i gardĆa w czaszce pĆynu mózgowo rdzeniowego jak tworzåc tam flegmć. o tym zaÄ„wiadcza papirus Smitha pocho- W wiekach Ä„rednich uksztaĆtowaĆa sić dzåcy z XVII w. p.n.e. UkĆad komorowy tak zwana Doktryna Komór , wedĆug któ- jako pierwszy opisuje Arystoteles na pod- rej wszelkie procesy psychiczne zachodzå stawie badaÅ„ mózgów zwierzćcych. Ale- w ukĆadzie trzech komór mózgowych (kk. ksandryjczyk Herophilos ok. 300 lat przed boczne traktowano jako jednå przestrzeÅ„) Chrystusem opisuje komorć IV i czyni jå i porównywano je do Trójcy ÿwićtej. siedliskiem duszy. ByĆ to poczåtek koncep- Czasy renesansu przynoszå dzićki ba- cji mówiåcej iº duch z ukĆadu komorowego daniom na zwĆokach opis komór zbliºony poprzez nerwy steruje czynnoÄ„ciå ciaĆa, do wspóĆczesnego. Odkrycia te zwiåzane så którå dalej rozwijali Erostrates i Galen. z nazwiskami Leonarda da Vinci, da Carpi Tom 2, Numer 3 " 225 Acta Clinica i Vesaliusza. Arancjusz pod koniec XVI Komory boczne Ćåczå sić poprzez wåski wieku opisuje hipokamp, a Sylviusz (Franz otwór mićdzykomorowy (foramen interven- de la Boe) w 1663 opisuje wodociåg móz- triculare) Monro ego z k. III. Komora ta gu. Wiek XVIII przynosi opis otworów (ventriculus tertius) leºy w obrćbie mićdzy- mićdzykomorowych Monro ego. Jedno- mózgowia. Stanowi wåskå przestrzeÅ„, po- czeÄ„nie Albrech von Haller eksperymental- przez którå przebiega zrost mićdzywzgó- nie potwierdziĆ produkcjć pĆynu mózgo- rzowy. Ku tyĆowi przechodzi ona w wodo- wo-rdzeniowego w splocie naczyniówko- ciåg mózgu (Ä„ródmózgowia) aqueductus wym co postulowaĆ Thomas Willis. Para- cerebri (mesencephali) poĆoºony pomićdzy doksalnie zapomnianym odkryciem tego nakrywkå, a blaszkå pokrywy. Komunikuje czasu byĆo udowodnienie ciågĆoÄ„ci pomić- sić on z komorå IV (ventriculus quartus) dzy przestrzeniå podpajćczynówkowå, poĆoºonå pomićdzy mostem i rdzeniem a ukĆadem komorowym przez Cotugno przedĆuºonym od przodu, a móºdºkiem od (1764). tyĆu. Poprzez otwór poÄ„rodkowy (apertura Wiek XIX przynosi odkrycie otworów mediana ventriculi quarti) Magendie i bocz- Ćåczåcych komorć IV z przestrzeniå podpa- ne otwory Luschki (apertura lateralis ventri- jćczynówkowå (Magendie i Lushka), zaÄ„ culi quarti) komora IV Ćåczy sić ze zbiorni- Key & Retzius stworzyli podstawy anato- kiem móºdºkowo-rdzeniowym (cisterna ce- micznego opisu zbiorników podstawy. rebello-medullaris) i tym samym z prze- strzeniå podpajćczynówkowå otaczajåcå Ogólna budowa oÄ„rodkowy ukĆad nerwowy. Istnieje komu- ukĆadu komorowego nikacja z kanaĆem centralnym rdzenia krć- UkĆad komorowy stanowi pochodnå gowego, który w niektórych przypadkach kanaĆu centralnego pierwotnej cewy nerwo- wodogĆowia moºe byì poszerzony. TĆuma- wej. Jest on utworzony przez cztery komo- czy to wystćpowanie objawów rdzeniowych ry. Dwie komory boczne (ventriculus latera- przy dysfunkcji zastawki. lis) leºå w obrćbie póĆkul mózgowych. Róg PrzestrzeÅ„ podpajćczynówkowa (cavum czoĆowy (cornu frontale) wypeĆnia pĆat czo- subarachnoideale) dzieli sić na zbiorniki (ci- Ćowy nastćpnie na wysokoÄ„ci pĆata ciemie- sternae subarachnoideae) zwane ºargonowo niowego znajduje sić czćĄì Ä„rodkowa (pars zbiornikami podstawy, przestrzeÅ„ podpajć- centralis, cella media), która przechodzi na czynówkowå sklepistoÄ„ci (okreÄ„lenie ºargo- wysokoÄ„ci styku skroniowo-ciemienio- nowe) oraz przestrzeÅ„ podpajćczynówkowå wo-potylicznego w trójkåt komorowy. Bio- rdzenia krćgowego. rå z niego poczåtek róg skroniowy (cornu PĆyn mózgowo rdzeniowy produkowa- temporale) i potyliczny (cornu occipitale). ny jest przede wszystkim przez splot na- czyniówkowy (plexus chorioideus) komór bocznych, k. III i komory IV. OkoĆo 90% pĆynu produkowane jest w mechanizmie ultrafiltracji i wydzielane przez nabĆonek splotu naczyniówkowego. Inhibitory an- hydrazy wćglowej (acetazolamid) redukujå produkcjć w 50 60%. Przecićtna produk- cja wynosi 20 ml/h. OkoĆo 10% pĆynu pro- dukuje wyÄ„cióĆka komór mózgowych. Jed- nak usunićcie splotu prowadzi do zwićk- Ryc. 1. Ogólna budowa ukĆadu komorowego szenia tego wydzielania. CiÄ„nienie pĆynu 226 " JesieÅ„ 2002 Anatomia ukĆadu komorowego mózgowia mózgowo rdzeniowego wynosi od 25 do 70 mm H2O, tzn. do ok. 10 mm Hg. Resorbcja pĆynu mózgowo rdzeniowego odbywa sić w ziarnistoÄ„ciach pajćczynówki wzdĆuº zatoki strzaĆkowej górnej. Mecha- nizm resorbcji nie jest w peĆni wyjaÄ„niony jednak jest mechanizmem ciÄ„nieniowo za- leºnym. Alternatywne drogi resorbcji to na- czynia chĆonne nerwów czaszkowych oraz zewnåtrzczaszkowych odcinków tćtnic do- mózgowych. Ich udziaĆ w resorbcji pozo- staje nie w peĆni poznany. Komora boczna Ventriculus lateralis Róg przedni komory bocznej jest ogra- niczony przez gĆowć jådra ogoniastego (ca- put nuclei caudati) od boku, trzon ciaĆa mo- dzelowatego (truncus corporis callosi) od gó- Ryc. 3. Róg przedni komory bocznej: 1 Caput ry, jego kolano (genu) od przodu oraz nuclei caudati, 2 Septum pellucidum, 3 Fora- dziób (rostrum) od doĆu. PrzyÄ„rodkowå men interventriculare, 4 Tuberculum ant. thalami, Ä„cianć stanowi przegroda przezroczysta 5 Stria terminalis, 6 Plexus choroideus (septum pellucidum) rozdzielajåca oba rogi. Ku tyĆowi czćĄì Ä„rodkowa ograniczona jest poprzez trzon ciaĆa modzelowatego od gó- ry, trzon jådra ogoniastego od boku skle- pienie (fornix) przyÄ„rodkowo i wzgórze (thalamus) od doĆu. Okolica trójkåta komo- rowego jest ograniczona od przodu przez poduszkć wzgórza (pulvinar) objćtå odnogå sklepienia (crus fornicis) przechodzåcå Ryc. 4. Komory boczne po usunićciu pnia ciaĆa mo- dzelowatego: 1 Cavum septi pellucidi, 2 Cornu frontalis, 3 Lamina septi pellucidi, 4 Genu cor- poris callosi, 5 Splenium corporis callosi, 6 Co- lumna fornicis, 7 Corpus fornicis, 8 Crus forni- Ryc. 2. Komora boczna: 1 Corpus callosum, 2 cis, 9 Fissura choroidea widoczna pomićdzu tha- Caput nuclei caudati, 3 Plexusu choroideus, 4 enia thalami i thaenia fornicis po wycićciu czćĄci Thalamus Lamina affixa, 5 Septum pellucidum, splotu, 10 Commisura fornicis w rejonie cavum 6 Stria terminalis, 7 Crus fornicis psalteri Tom 2, Numer 3 " 227 Acta Clinica w hipokamp (hippocampus). Ograniczenie tylno przyÄ„rodkowe bćdåce jednoczeÄ„nie ograniczeniem rogu potylicznego tworzy ostroga ptasia (calcar avis) oraz opuszka ro- gu tylnego (bulbus cornu posterioris). Od doĆu widoczna jest wyniosĆoÄ„ì poboczna (eminentia collateralis), a od boku obicie (tapetum), które ogranicza zarówno róg po- tyliczny jak i skroniowy. Utworzone jest ono przez wĆókna spoidĆowe ciaĆa modze- lowatego. Ryc. 6. Okolica trójkåta komorowego: 1 Charakte- rystyczne poszerzenie splotu naczyniówkowego, 2 Splenium corporis callosi, 3 Calcar avis, 4 Eminentia collateralis, 5 Bulbus cornu occipi- talis, 6 pulvinar thalami Ryc. 5. Endoskopowy widok okolicy otworu mićdzy- komorowego lewego: 1 Collumna fornicis, 2 Ad- hesio interthalamica w Ä„wietle komory III, 3 Ple- xus choroideus, 4 Septum pellucidum (uwypukle- Ryc. 7. Okolica trójkåta komorowego po przemiesz- nie powierzchni zaznaczone strzaĆkami spowodo- czeniu splotu ku bokowi: 1 Charakterystyczne po- wane jest przebiegiem vena septi pellucidi), 5 Tu- szerzenie splotu naczyniówkowego, 2 Splenium berculum ant. Thalami 6 Vena thalamo-striata corporis callosi, 3 Calcar avis, 4 Eminentia colla- teralis, 5 Bulbus cornu occipitalis, 6 pulvinar Róg skroniowy ma dwie Ä„ciany. ÿciana thalami, 7 Crus fornicis, 8 Nucleus caudatus, górno boczna utworzona jest poprzez obi- 9 Hippocampus cie i nieco bardziej przyÄ„rodkowo przez ogon jådra ogoniastego (cauda nuclei cauda- mićdzy sklepieniem, a wzgórzem. Linia ti). ÿcianć dolno-przyÄ„rodkowå tworzy hi- przyczepu splotu do struktur ograniczajå- pokamp wraz ze splotem naczyniówkowym cych szczelinć naczyniówkowå to tak zwa- i strzćpkiem hipokampa (fimbria hippocam- ne taÄ„ma naczyniówkowa (taenia choroidea) pi). Naleºy podkreÄ„liì ºe pojćcie trójkåta i taÄ„ma sklepienia (taenia fornicis). TaÄ„ma komorowego jest terminem anatomii kli- naczyniówkowa stanowi przyÄ„rodkowy nicznej nie wĆåczonym do mianownictwa. brzeg blaszki przytwierdzonej wzgórza (la- Splot naczyniówkowy komory bocznej mina affixa) i przebiegajåc po poduszce przebiega wzdĆuº szczeliny naczyniówko- wzgórza leºy dalej w górno bocznej Ä„cianie wej (fissura choroidea). Powstaje ona po- rogu skroniowego. TaÄ„ma sklepienia, jak 228 " JesieÅ„ 2002 Anatomia ukĆadu komorowego mózgowia sama nazwa wskazuje, przebiega wzdĆuº ro ego. Jest on ograniczony od przodu od- trzonu i odnogi sklepienia, nastćpnie nogå sklepienia (crus fornicis), a od tyĆu wzdĆuº hipokampa. Poprzez szczelinć na- guzkiem przednim wzgórza (tuberculum czyniówkowå splot komory bocznej Ćåczy anterius thalami). W tylnej czćĄci otworu sić ze splotem k. III. mićdzykomorowego leºy splot naczyniów- kowy. W okolicy otworu dochodzi do poĆå- czenia ºyĆy naczyniówkowej (vena choro- idea), ºyĆy przegrody przezroczystej (v. septi pellucidi) oraz ºyĆy wzgórzowo pråºkowio- wej (v. thalamo-striata). Tworzå one ºyĆć wewnćtrznå mózgu (v. cerebri interna). Forma tego poĆåczenia jest bardzo zmienna tym niemniej stanowi ono istotny element orientacyjny w obrazie endoskopowym. Ryc. 8. Róg skroniowy: 1 Hippocampus, 2 Emi- Komora trzecia nentia collateralis, 3 Calcar avis, 4 Cornu tempo- Ventriculus tertius rale, 5 Plexus choroideus, 6 Gyri Andreae Retzii, Komora III leºy pomićdzy wzgórzami 7 Fimbria hippocampi poĆåczonymi zrostem mićdzywzgórzowym (adhesio interthalamica). Jej ograniczenie dolne stanowi od przodu guz popielaty z zachyĆkiem lejka (recessus infundibuli), a ku tyĆowi istota dziurkowana tylna (sub- stantia perforata anterior) bćdåca jedno- czeÄ„nie stropem doĆu konarowego (fossa in- terpeduncularis). Ryc. 9. Endoskopowy widok rogu skroniowego, 1 Pulvinar thalami, 2 Plexus choroideus, 3 Hippocampus, 4 ÿwiatĆo rogu skroniowego Tćtnicze zaopatrzenie splotu pochodzi Ryc. 10. Komora trzecia widoczna na przekroju od t. naczyniówkowej przedniej (a. choro- mózgowia w pĆaszczyªnie strzaĆkowej poÄ„rodkowej: idea anterior), która wchodzi do rogu skro- 1 Comissura anterior, 2 Lamina terminalis, niowego przez bruzdć hipokampa (sulcus 3 Chiasma opticum et recessus supraopticus, 4 Infundibulum recessus, 5 Corpus mammilla- hippocampi) oraz od gaĆćzi tćtnic naczy- re, 6 Substantia perforata posterior, 7 Aqueduc- niówkowych tylnych (a. choroidea posterior) tus, 8 Corpus pineale, 9 Recessus suprapinealis, przebiegajåcych przez strop k. III. 10 Adhesio interthalamica, 11 Columna fornicis, Komora boczna Ćåczy sić z komorå III 12 Foramen interventriculare et recessus triangu- poprzez otwór mićdzykomorowy Mon- laris Tom 2, Numer 3 " 229 Acta Clinica Ryc. 11. Preparat komory trzeciej widoczny na prze- kroju mózgowia w pĆaszczyªnie strzaĆkowej poÄ„rod- kowej: 1 Commissura anterior, 2 Lamina termi- nalis, 3 Chiasma opticum et recessus supraopticus, 4 Infundibulum recessus, 5 Corpus mammilla- Ryc. 13. Widok komory III od góry po usunićciu re, 6 Substantia perforata posterior, 7 Aqueduc- stropu: 1 Thalamus, 2 Stria medullaris thalami, 3 tus, 8 Corpus pineale, 9 Recessus suprapinealis, Trigonum habenulae, 4 Corpus pineale, 10 Adhesio interthalamica nie wystćpuje, 11 Co- 5 Tuber cinereum, 6 Commissura posterior lumna fornicis, 12 Foramen interventriculare, 13 Crus fornicis, 14 Lobus temporalis, 15 Commissura posterior, 16 Genu corporis cal- losi, 17 Septum pellucidum, 18 Arteria cerebri anterior. StrzaĆki wskazujå sulcus hypothalamicus W wodogĆowiu okolica ta cieÅ„czeje tak dalece, ºe widaì poprzez niå rozwidlenie t. podstawnej (a. basilaris). Jest to droga dla ventrykulostomii endoskopowej. Od przo- du ograniczenie komory III tworzå sĆupy sklepienia (columnae fornicis), pomićdzy Ryc. 14. Endoskopowy widok dna komory III po- przez lewy otwór mićdzykomorowy: 1 Collumna fornicis, 2 Septum pellucidum, 3 Corpora ma- mmillaria w dnie komory III, 4 Plexus choroideus którymi przebiega spoidĆo przednie (com- misura anterior). Powyºej spoidĆa leºy za- chyĆek trójkåtny (recessus triangularis), a po- niºej zachyĆek nadwzrokowy (recessus sup- raopticus) oddzielony od zachyĆka lejka Ryc. 12. Strop komory III: 1 Thalamus sin., skrzyºowaniem wzrokowym (chiasma opti- 2 Przecićte collumnae fornicis, 3 ÿwiatĆo przed- cum). Od tyĆu komora III przechodzi niej czćĄci komory III, 4 Venae cerebri internae w wodociåg mózgu, powyºej którego leºy w stropie komory III, 5 Crura fornicis uniesione spoidĆo tylne (commissura posterior). Do i odwinićte ku tyĆowi, 6 Fragment taenia fornicis pozostawiony przy splocie, 7 Plexus choroideus spoidĆa tylnego i do leºåcego równolegle 230 " JesieÅ„ 2002 Anatomia ukĆadu komorowego mózgowia powyºej spoidĆa uzdeczek (commissura ha- benularum) przyczepia sić szyszynka (cor- pus pineale). Pomićdzy spoidĆami leºy za- chyĆek szyszynkowy (recessus pinealis), a po- wyºej szyszynki zachyĆek nadszyszynkowy (recessus suprapinealis). Tradycyjnie strop komory III opisuje sić jako strukturć trój- warstwowå. Tworzy go splot naczyniówko- wy wraz z ºyĆami wewnćtrznymi mózgu, nastćpnie trzon sklepienia i trzon ciaĆa mo- dzelowatego. Ryc. 15. Zbliºenie poprzedniego widoku: 1 Corpo- ra mamillaria, 2 Adhesio interthalamica, 3 Ple- Wodociåg mózgu xus choroideus Aqueductus cerebri Jest to wåski kanaĆ przebiegajåcy w linii poÄ„rodkowej pomićdzy nakrywkå Ä„ródmóz- gowia (tegmentum mesencephali) i blaszkå pokrywy (lamina tecti). Otacza go istota szara okoĆowodociågowa zawierajåca waºne centra ukĆadu enkefalinergicznego. WejÄ„cie do wodociågu leºy pomićdzy dnem k. III, a spoidĆem tylnym. Jego ujÄ„cie do k. IV otoczone jest konarami górnymi móºdºku i rozpićtå pomićdzy nimi zasĆonå Ryc. 16. Endoskopowy widok przedniego ogranicze- rdzennå górnå. nia komory III: 1 Commissura anterior, 2 Col- lumna fornnicis, 3 Chiasma opticum, 4 Recessus supraopticus, 5 Tuber cinereum, 6 Recessus in- Komora czwarta fundibuli Ventriculus quartus Dno komory IV stanowi dóĆ równoleg- Ćoboczny (fossa rhomboidea) leºåcy na tylnej Ryc. 17. Endoskopowy widok tylnego ograniczenia komory III i dolnej powierzchni stropu: 1 Com- Ryc. 18. Komora czwarta: 1 Pedunculus cerebella- missura posterior, 2 Trigonum habenulae, ris sup., 2 Pedunculus cerebellaris inf., 3 Fossa 3 Stria medullaris thalami, 4 Adhesio interthala- rhomboidea, 4 Vellum medullare sup., 5 Pedun- mica, 5 UjÄ„cie aqueductus cerebri, 6 UjÄ„cie re- culus cerebellaris medius, 6 PoĆåczenie z canalis cessus pinealis centralis (wg Sappey'a zmodyfikowane) Tom 2, Numer 3 " 231 Acta Clinica powierzchni mostu i rdzenia przedĆuºone- go. Ograniczony jest konarami górnymi i dolnymi móºdºku (pedunculus cerebellaris superior et inferior). Strop k. IV w górnej czćĄci tworzy robak (vermis cerebelli), a w dolnej czćĄci splot naczyniówkowy k. IV. W tym obszarze znajduje sić otwór po- Ä„rodkowy Magendie który prowadzi do zbiornika móºdºkowo-rdzeniowego. Ryc. 21. UjÄ„cie otworu bocznego (apertura lateralis) w obszarze kåta mostowo-móºdºkowego Ryc. 19. SzczegóĆy dna komory czwartej: 1 Obex, 2 Trigonum nervi vagi, 3 Trigonum n. hypoglos- si, 4 Kierunek przebiegu recessus lateralis, 5 Striae medullares, 6 Linia przyczepu splotu nczyniówkowego, 7 Colliculus facialis, 8 Area vestibularis (wg Latrajet a zmodyfikowane) Ryc. 22. Zbiornik móºdºkowo-rdzeniowy: 1 Dol- na powierzchnia póĆkuli móºdºku, 2 Vermis cere- belli, 3 Medulla oblongata, 4 Mater arachnoidea cisternae cerebello-medullaris Ryc. 20. Preparat komory IV: 1 Velum medullare sup., 2 Pedunculus cerebellaris sup., 3 Arbor vi- tae, 4 Tonsilla cerebelli sin., 5 Obex, 6 Pedun- Ryc. 23. Zbiornik móºdºkowo-rdzeniowy otwarty culus cerebellaris inf., 7 Colliculus facialis, poÄ„rodkowo: 1 Tonsilla cerebelli, 2 Medulla ob- 8 Area vestibularis, 9 Trigona n. vagi et hypo- longata, 3 Vermis cerebelli, 4 Apertura mediana glossi, 10 Recessus lateralis ventriculi quarti 232 " JesieÅ„ 2002 Anatomia ukĆadu komorowego mózgowia Ku bokowi komora przechodzi w za- PiÄ„miennictwo: chyĆki boczne (recessus lateralis ventriculi 1. Ciszek B. Zåbek M. Wybrane zagadnienia z ana- quarti) otaczajåce konar dolny i przebiega- tomii klinicznej oÄ„rodkowego ukĆadu nerwowego jåce pod konarem Ä„rodkowym móºdºku. w Zarys Neurochirurgii Zåbek M. (red.) Wydawnic- Otwierajå sić one do zbiornika kåta mosto- two Lekarskie PZWL, Warszawa 1999. 2. Finger S. Mins behind the brain. A history of the wo-móºdºkowego (cisterna anguli ponto-ce- pioneers and Their Discoveries Oxford University rebellaris) w pobliºu korzeni n. twarzowego Press, 2000. i n. przedsionkowo-sĆuchowego poprzez 3. Schmidek H.H. (red.) Schmidek&Sweet Operati- otwory boczne Luschki (apertura lateralis ve Neurosurgical Techniques W. B Saunders Com- ventriculi quarti). Ku doĆowi za tak zwanå pany, 2000. zasuwkå (obex) komora Ćåczy sić z kanaĆem 4. Youmans J.R. Neurological Surgery W.B. Saun- ders Company, 1990. centralnym rdzenia krćgowego. Jego Ä„wiat- Ćo dopiero w okresie dojrzaĆoÄ„ci moºe czć- Adres do korespondencji / Address for correspon- Ä„ciowo obliterowaì. KanaĆ koÅ„czy sić w od- dence: prof. nadzw. dr hab. med. Bogdan Ciszek, cinku lćdªwiowym rozszerzeniem zwanym ZakĆad Anatomii PrawidĆowej CB AM, ul. ChaĆu- biÅ„skiego 5, 02 004 Warszawa komorå koÅ„cowå (ventriculus terminalis). Tom 2, Numer 3 " 233