"Zaklêcie" Czesława Miłosza - nawiązanie do racjonalizmu i klasycyzmu.
Racjonalizm był nierozerwalnie związany z głównym prądem ideowym oœwiecenia - krytycyzmem. Racjonalizm, którego ojca dopatrywano siê w Kartezjuszu stanowił oparcie dla krytycyzmu. Racjonalizm szczególną wagê przywiązywał do roli rozumu w poznawaniu prawdy.
Klasycyzm wyznaczał poezji cele utylitarne, zaangażowanie w społeczno-kulturowe przemiany. Klasycyzm odwołuje siê do literatury starożytnej eksponując jêzyk jasny, przejrzysty, pełen harmonii i elegancji. Budowê taką reprezentuje "Zaklêcie" Miłosza.
Pochwała ludzkiego rozumu, jego możliwoœci poznawczych
" Piêkny jest ludzki rozum i niezwyciêżony"
rozum jako oparcie, nieomylne narzêdzie człowieka
"Nieprzyjaciel rozpaczy, przyjaciel nadziei"
wiersz zawiera ideały rewolucji francuskiej => równoœŚ, jednoœŚ, braterstwo
"On nie zna Żyda ni Greka, niewolnika ni pana"
pochwała filozofii i poezji jako wartoœci służących celom utylitarnym, dydaktyczno-moralizatorskim
"I prowadzi nam rêkê, wiêc piszemy z wielkiej litery
Prawda i SprawiedliwoœŚ, a z małej kłamstwo i krzywda"
ogromna rola poezji i słowa jako narzêdzi oddziaływania na społeczeąstwo
poezja i filozofia strażnicą moralnoœci i etyki człowieka
motyw gospodarstwa œwiata => fizjokratyzm
"W zarząd oddając nam wspólne gospodarstwo œwiata"
ideały prawdy i sprawiedliwoœci
optymizm i wiara w wartoœci humanistyczne i szeroko pojêty humanizm mający moc ocalającą człowieka i œwiat
"Piêkna i bardzo młoda jest Filo-Sofija
I sprzymierzona z nią poezja w służbie Dobrego"
poezja i filozofia sprzêżona z rozumem zwyciêżają czas i przeciwnoœci
Budowa wiersza:
forma rozprawki, dyskursy filozoficznej
stylizacja na kaznodziejski patos
personifikacja filozofii, natury, rozumu
proste epitety
kontrasty (rozum - zło , prawda - kłamstwo)
10. J.J.Rousseau - koncepcja powrotu do natury, polemika z racjonalizmem oœwieceniowym.
Pojêcie natury czy stanu naturalnego sprowadzało siê do przekonania o istnieniu stałych, niezmiennych, niejako "naturalnych" cech człowieka i œwiata. Bywają one - jak stwierdził Rousseau - zniekształcane w rozwoju cywilizacyjnym, należy wiêc przywróciŚ to co zgodne z naturą. A zgodne z naturą są podstawowe prawa człowieka i jego dążenie do szczêœcia.
Szczêœcie jednostki, harmonijnie powiązane ze szczêœciem ogółu, osiągane pracą, prowadzącą do postêpu, było wiêc także jednym z podstawowych dążeą epoki.
Idea powrotu do natury, zwana również od nazwiska jej twórcy russoizmem stanowiła przeciwwagê dla utylitaryzmu i racjonalizmu, zakładających optymistyczną wizjê człowieka i œwiata. Według francuskiego filozofa, w otoczeniu natury człowiek był prawdziwie dobry, wolny i szczêœliwy. Rozwój cywilizacyjny spowodował upadek moralnoœci, zanik prawdziwych wiêzi miêdzyludzkich oraz powstanie nierównoœci społecznych.
Rouseau postulował nawrót do natury i takie wychowanie człowieka, które odbudowywałoby w nim pierwotne, utracone właœciwoœci i przygotowywało do życia w społeczeąstwie, opartym na zasadach dobrowolnej umowy. Twierdził, że najważniejszą cnotą człowieka jest prostota, a panujący system społeczno-polityczny jest korzystny tylko dla uprzywilejowanej, zdemoralizowanej klasy rządzącej. Takie postawienie problemu sprawiło, że Rousseau stał siê prekursorem ideałów rewolucji francuskiej. Swoje poglądy Rousseau zawarł w "Rozprawie o naukach i sztukach" ,
a nastêpnie potwierdził w "Umowie społecznej", bêdącej konkretną wizją nowego porządku.
Rousseau rozróżniał dwa typy nierównoœci: naturalną (różnica wieku, płci, siły, talentu...) oraz społeczną (jedni są uprzywilejowani kosztem innych). W "Umowie społecznej wypowiada siê bardzo krytycznie o monarchii, a z wielką aprobatą o demokracji, która jest dziełem wszystkich obywateli współtworzących prawa. Tytułowa umowa społeczna odnosi siê do sposobu postrzegania władzy. Obywatele zawierają z wpływową grupą umowê. W zamian za powierzoną władzê, grupa rządząca ma zapewniŚ optymalne warunki do rozwoju i szczêœcia człowieka.
Idea powrotu do natury jest również zawarta w "Nowej Heloizie". Jest t powieœŚ epistolarna bêdąca korespondencją pary kochanków - Julii i Saint-Preux. W powieœci na plan pierwszy wysuwają siê uczucia dwojga bohaterów,
a pierwiastek emocjonalny wyraŸnie góruje nad intelektualnym. MiłoœŚ dwojga kochanków czêsto pozostaje w konflikcie z fałszywymi normami społecznymi i konwenansami.
1. Inicjatywy polskiego oœwiecenia.
1) Biblioteka im. Załuskich - 1747r. - jedna z pierwszych bibliotek publicznych w œwiecie, bogate zbiory liczące 400 tys. egzemplarzy w tym rêkopisy staropolskie
2) Collegium Nobillum - 1740r. - elitarna szkoła dla chłopców z wyższych sfer; założona przez Stanisława Konarskiego; reformy : zniesienie kary chłosty, wprowadzenie nauk przyrodni- czych, jêzyk polski jêzykiem wykładowym
3) Szkoła Rycerska - 1765/95r. - tzw. Korpus Kadetów; komendantem został książe Adam K. Czartoryski; szkoła przygotowywała nie tylko do służby wojskowej, ale dawała gruntowną i wszechstronną wiedzê oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne; kierowała siê zbiorem nakazów - "Katechizmem kadeckim" autorstwa komendanta, a jej oficjalnym hymnem był wiersz Krasickiego "łwiêta miłoœci kochanej ojczyzny"; absolwenci: Julian Ursyn Niemcewicz, Kazimierz Kniaziewicz, Tadeusz Koœciuszko
4) Komisja Edukacji Narodowej - 1773r. - pierwsze w œwiecie ministerstwo oœwiaty; reforma szkolnictwa - od szkół elementarnych(parafialnych) do wyższych - zezwolenie na naukê dziewcząt w szkołach, podporządkowanie szkół niższych akademiom : Głównej Szkole Koronnej w Krakowie i Głównej Szkole Litewskiej w Wilnie; główne hasło KEN-u : "StworzyŚ naród przez wychowanie publiczne";
5)Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych -1775/94r. - zaopatrzenie szkół w podrêczniki do nauczania w zreformowanej oœwiacie
6)Towarzystwo Przyjaciół Nauk - 1800/32r. - zalążek PAN-u
7)"Monitor" - 1765/85r. - pismo (2 x tygodniowo); "czasopismo moralne" wzorowane na angielskim "Spektatorze", inspirowane i wspierane finansowo przez króla stało siê główną trybuną propagowania reform; wprowadzenie nowych form literackich : felietony, eseje, ar-tykuły, reportaże, listy do redakcji i odpowiedzi na listy - autorzy krytykują sarmackie zaco-fanie, postulują nowy wzór osobowy szlachcica oœwieconego, biorą w obronê mieszczan i chłopów, piszą o problemach politycznych i gospodarczych Polski, walczą o tolerancjê reli-gijną i o œwiecką edukacjê, propagują myœli i koncepcje zawarte w postulatach Locke'a, Woltera, Rousseau i "Encyklopedii"
8)"Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" 1770/77r. - magazyn literacki uczestników obiadów czwartkowych; za wzór stawiało osobê Jana Kochanowskiego;
9)obiady czwartkowe - goœŚmi u Stanisława Augusta Poniatowskiego byli : A. Naruszewicz, I. Krasicki, S. Trembecki, F. Bohomolec; zasługi Poniatowskiego : mecenas sztuki i literatury, reformator
10)Teatr Narodowy - 1765r. - czasy œwietnoœci : W. Bogusławski ("Krakowiacy i Górale"), F. Bohomolec, F. Zabłocki ("Fircyk w zalotach"), J. U. Niemcewicz ("Powrót posła")
11)Sejm Czteroletni - 1788/91r. Konstytucja 3 Maja : zniesienie liberum veto, dziedzicznoœŚ tronu, prawa dla mieszczan, opieka dla chłopów
12)nowe czasopisma powstałe w trakcie Sejmu Czteroletniego : "Gazeta Narodowa i Obca", "Gazeta Warszawska", "Pamiêtnik Historyczno-Polityczny", "Magazyn Warszawski"
2.Bajki I. Krasickiego - alegoria a symbol, filozofia bajek.
ALEGORIA - znak jêzykowy mający oprócz swojego znaczenia dosłownego jeszcze inne ukryte i domyœlne, ale œciœle okreœlone i przypisane, w zasadzie umowne, usankcjonowane tradycją, np.: sowa - mądroœŚ, lis - chytroœŚ
SYMBOL - o danym utworze literackim - zbiór ukrytych i niejasnych treœci dopusz- czających rozmaite interpretacje opierające siê na subiektywnych doœwiadczeniach i przeżyciach - w przeciwieąstwie do alegorii opartej na umowie; symbol stale powtarzający siê w pewnej funkcji staje siê alegorią
BAJKA - krótka opowieœŚ wierszem lub prozą bêdąca ilustracją pewnej prawdy ogólnej, czêsto satyryczna z morałem na temat ludzkich charakterów i postaci; bohaterowie są to najczêœciej zwierzêta
TYTUŁ BUDOWA TYP MORAŁ NAUKA MORALNA
"Szczur i kot" epigramatyczna alegoryczna "...gdy siê dymem kadzideł zbytecznych zakrztusił,/ Wpadł kot z boku na niego, porwał i udusił." zbytnia pewnoœŚ siebie nie popłaca.
"Ptaszki w klatce" epigramatyczna alegoryczna "Jam był wolny, dziœ w klatce i dlatego płaczê." najlepsze miejsce do życia to miejsce, gdzie siê wychowało - dom rodzinny, stare zwyczaje
"Filozof" epigramatyczna satyryczna "Przyszła słaboœŚ, aż mêdrzec, co w firmament mierzył,/ Nie tylko w Pana Boga - i w upiry wierzył." umieŚ przystosowaŚ wiedzê praktyczną do teoretycznej; "jak trwoga to do Boga"
"Groch przy drodze" narracyjna satyryczna "Niech siê miary trzymają i starzy i, młodzi: i ostrożnoœŚ zbyteczna czêstokroŚ zaszkodzi." nie przesadzaŚ z ostrożnoœcią
"Jagniê i wilcy" epigramatyczna alegoryczna "Zawżdy znajdzie przyczynê, kto zdobyczy pragnie."
"Dewotka" epigramatyczna satyryczna "Mówiąc właœnie te słowa : "i odpuœŚ nam winy, jako my odpuszczamy" biła bez litoœci." należy byŚ chrzeœcijaninem i robiŚ to co siê mówi (słowa modlitwy)
"Kruk i lis" narracyjna alegoryczna "Bywa czêsto zwiedzionym, kto lubi byŚ chwalonym." nie daŚ siê zwieœŚ zbytnim pochwałom - rozwaga
"Malarze" epigramatyczna satyryczna "Piotr malował podobne, Jan piêkniejsze twarze." ludzie lubią pochlebstwa, a szczeroœŚ nie popłaca
"Wilczki" narracyjna alegoryczna oddawanie siê rzeczom błahym zmyla czujnoœŚ na rzeczy ważne
"Dzieci i żaby" narracyjna satyryczna "le siê bawicie,/ dla was to jest igraszką, nam chodzi o życie." znêcanie siê nad słabszym, zabawa jego kosztem jest złem
"Lew pokorny" epigramatyczna alegoryczna "Żle zmyœlaŚ, Ÿle i prawdê mówiŚ w paąskim dworze." krytyka silniejszego nie popłaca, bo "prawda w oczy kole"
"Mądry i głupi" epigramatyczna satyryczna "Nie nowina, że głupi mądrego przegadał(...)/ dlaczego dzwon głoœny, bo w œrodku pusty" należy mało, ale mądrze mówiŚ
"Lis i osieł" epigramatyczna alegoryczna "Głupi ten, kto wniœŚ w przyjaŸą z łotrem siê oœmiela,/ umiej byŚ przyjacielem, znajdziesz przyjaciela."
FILOZOFIA BAJEK:
- łączenie ze sobą paradoksu, sceptyzmu i etyki zdrowego rozsądku
- filozofia pesymistyczna
- piêtnacja natury ludzkiej, wyzyskiwania słabszych i okrucieąstwa
- zachowanie umiaru, nieufnoœci i postawy asekuracyjnej
- dydaktyczna rola bajek - autor wychowawcą
- wskazywanie drogi medytacji nad życiem
- Krasicki w bajkach drwił z głupoty i naiwnoœci ludzkiej, nie litował siê nad ofiarami własnej głupoty oraz oburzał siê na moralnoœŚ uznającą prymat siły nad prawem
Utopia ("Mikołaja Doœwiadczyąskiego przypadki" Krasickiego) a antyutopia ("Folwark Zwierzêcy" Orwella).
a)"Mikołaja Doœwiadczyąskiego przypadki"
UTOPIA - nazwa pochodzi od łaciąskiego tytułu dzieła Tomasza More'a; motyw społeczeąstwa egalitarnego ("egalite" = " równoœŚ "); utopia swe Ÿródła ma w dziełach Platona i Arystotelesa (literatura egalitarna)
Znane motywy Utopii w literaturze : Francis Bacon "Nowa Antlantyda", J. Swift "Pod- róże Guliwera", Wolter "Kandyd", I. Krasicki "Mikołaja Doœwiadczyąskiego przypad- ki"
1)TreœŚ i problematyka utworu
PowieœŚ jest połączeniem kilku modnych wówczas rodzajów powieœci : obyczajowej, utopijnej i awanturniczej. Utopia w utworze to czêœŚ II. Widzimy tu Doœwiadczyąskiego na fantastycznej wyspie Nipu. Bohater styka siê tu z patriachalnym układem stosunków społecznych. Ludzie zajmują siê rolnictwem, "wszystko tu pod równym wymiarem", panuje sprawiedliwoœŚ, wzajemna miłoœŚ, poszanowanie tradycji - a co najważniejsze - w kraju tym wszyscy pracują i cenią pracê jako wartoœŚ społeczną. "Praca - mówi mêdrzec Xaoo - musi byŚ wiêksza, ale też sama praca tyle ze sobą dobra prowadzi, iż jej oszczêdzaŚ jest to krzywdê istotną samemu sobie czyniŚ". Mikołaj Doœwiadczyąski, bêdąc parobkiem u nipuaąskiego gospodarza, poznaje wartoœŚ pracy jako Ÿródła zdrowia fizycznego i moralnego. Sam w swoim pamiêtniku zapisuje :
"Praca, która z początku zdawała mi siê nieznoœna, stała siê z czasem zabawą przyjemną. Spazmy, wapory (dolegliwoœci nerwowe), reumatyzmy, z których mnie nie mogły wyprowadziŚ wody salcerskie i karlsbadzkie (wody lecznicze), ustąpiły dobrowolnie z rzêsistym potem. Apetyt, który soczystymi bulionami musiał wzbudzaŚ i krzepiŚ (...) mój kucharz(...), sam siê powrócił; a rzepa po pracy lepiej smakowała niż przedtem podlaskie kuropatwy".
"Mikołaja Doœwiadczyąskiego przypadki" stanowią opwieœŚ, która ma bawiŚ i uczyŚ zarazem. Ostrze krytyki kieruje Krasicki w stronê wychowania sarmackiego i w stronê cudzoziemszczyzny. Utopia nipuaąska kryje w sobie krytykê feudalnych stosunków społecznych i politycznych, a chociaż nie formułuje programu konkretnych reform społecznych wyraża jakby naturalne pragnienie zmiany ustroju w duchu sprawiedliwoœci i powszechnej miłoœci.
b)"Folwark Zwierzêcy"
ANTYUTOPIA(utopia negatywna) - przedstawia zazwyczaj społeczeąstwo jako nad miernie zorganizowane, rządzone metodami dyktatorskimi, niszczące w czło- wieku jego indywidualnoœŚ. Antyutopia to zwykle polemika z utopią, jej ideologią i wiarą w œwietlaną przyszłoœŚ. To, co w utopii traktowane jest jako przejaw idealnej organizacji społeczeąstwa, w antyutopii przedstawione jest jako czynnik ograniczający jednostkê. To, co w utopii wskazywane jest jako wzór społ. idealnego, w antyutopii staje siê nieludzkim koszmarem. Przykładem antyutopii są systemy totalitarne, gdzie rządzi nie "siła argumentu" a "argument siły".
1)Przebieg wydarzeą:
a) REWOLUCJA - wprowadzenie nowego prawa:
1."Żadne zwierzê nie zabije innego"
2."Wszystkie zwierzêta są równe"
3."4 nogi dobrze, 2 nogi Ÿle"
4."Żadne zwierzê nie bêdzie piŚ alkoholu"
5."Żadne zwierzê nie bêdzie spaŚ w łóżku"
b)łMIERą SNOWBALLA I TYRANIA NAPOLEONA:
- powstanie kur
- powstanie obozu pracy
- zmiana prawa:
1."Żadne zwierzê nie zabije innego BEZ POWODU"
2."Wszystkie zwierzêta są równe, ALE NIEKTÓRE SĄ RÓWNIEJSZE OD INNYCH"
3."4 nogi dobrze, 2 nogi Ÿle"
4."Żadne zwierzê nie bêdzie piŚ alkoholu, ALE NIEKTÓRE BÊDĄ"
5."Żadne zwierzê nie bêdzie spaŚ w łóżku Z PRZEłCIERADŁEM"
- zjazd delegatów œwiąskich
c)KONTRREWOLUCJA pod przywództwem OSŁA BENIAMINA
2)Problematyka utworu
Jest to powieœŚ paraboliczna. Przedstawione zdarzenia i postaci mają znaczenie alegoryczne, czyli są wyobrażeniami innej rzeczywistoœci - paąstwa totalitarnego.
Na paraboliczny, a nie realistyczny charakter wskazują bohaterowie, którymi są zwierzêta, wyposażone do tego w szereg umiejêtnoœci i cech ludzkich (mowa, pismo). Tak jak w bajce, gatunku również alegorycznym, zwierzêta przedstawiają pewne typy ludzi.
Temu samemu celowi ualegorycznienie fabuły służy fantastyka przedstawionych zdarzeą, ich nierzeczywisty charakter, który każe szukaŚ w nich innego niż realistyczne znaczenia.
Totalitaryzm to despotyczna, scentralizowana dyktatura autokratycznego, samowładczego władcy albo hierarchi uważającej siê za nieomylną, podporządkowująca życie i prawa obywateli biurokratycznemu aparatowi ucisku.
"Monachomachia" I. Krasickiego przykładem poematu heroikomicznego.
- antyczna - V w. p.n.e. - "Batrachomachia" - parodia "Illiady" Homera ("Batrachomachia" to wojna żab z myszami)
- oœwieceniowa - Wolter "Dziewica Orleaąska" (ceniony i spopularyzowany przez Krasickiego)
Wyznaczniki poematu heroikomicznego :
- inwokacja
- narady wojenne
- sceny batalistyczne
- oracja
- sentencje o chrakterze uniwersalnym
- oktawa
- 11 - 13 zgłoskowiec
- porównania homeryckie
- stały układ rymów
- podział na pieœni
- charakter żartobliwy, satyryczny
- oksymorony
- epitety
- komizm słów, sytuacji, postaci
- zderzenie wysokiego jêzyka i stylu z niskim bohaterem i błahymi wydarzeniami - Ÿródło komizmu
1. Oœwiecenie – œwiatopogląd, filozofia.
Epoka oœwiecenia nie była jednorodna pod wzglêdem filozoficznym czy œwiatopoglądowym.
Mogło to wynikaŚ z faktu, iż twórcami tej epoki byli zarówno arystokraci, szlachta i emancypujący (rozwijający) siê mieszczanie. Mimo to można wyodrêbniŚ zasadnicze postawy i idee znamienne dla oœwiecenia:
K r y t y c y z m:
Postawa odnosząca siê głównie do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Koœcioła i form życia religijnego, do ustaleą nauki;
R a c j o n a l i z m:
Kierunek filozoficzny przyznający rozumowi ludzkiemu główną rolê w procesie poznania, negujący rolê w procesie doœwiadczenia, intuicji, poznania mistycznego, objawienia.
Jego prekursorem był Kartezjusz autor słynnego stwierdzenia: Cogito ergo sum. Stał siê on głównym nurtem myœlowym w XVIII w.
D e i z m:
Pogląd filozoficzno-teologiczny zakładający, iż Bóg stworzywszy wszechœwiat nie ingeruje odtąd w losy œwiata i rozwój przyrody i życie ludzkie.
Jest to kierunek racjonalistyczny, odwołujący siê do rozumu i odrzucający w OpatrznoœŚ Boską, cuda i objawienie.
Prowadzi do negowania roli Koœcioła jako poœrednika miêdzy Bogiem i ludŸmi. Głosi prymat moralnoœci nad religią i uniezależnieniem nauki od dogmatów wiary.
A t e i z m:
Pogląd filozoficzny odrzucający wiarê w istnienie Boga i wszelkich sił nadprzyrodzonych, niematerialnych – przeciwieąstwo Teizmu.
E m p i r y z m:
Pogląd filozoficzny gdzie znalazł uzasadnienie oœwieceniowy krytycyzm.
Jego prekursorem był angielski filozof Francis Bacon.
Kładł nacisk na rolê doœwiadczenia w procesie poznawania œwiata, odrzucając to wszystko, czego siê nie da potwierdziŚ w praktyce.
Owocem dwóch sprzecznych kierunków filoz.: racjonalizmu i empiryzmu, był optymizm poznawczy, wiara w możliwoœci odkrywania praw rządzących œwiatem i społeczeąstwem. W związku z tym powszechnie akcentowano potrzebê oœwiecenia ludzi, nakładając na literaturê funkcje u t y l i t a r n e (użytkowe) i przypisywano ogromną rolê edukacji i wychowaniu (encyklopedia).
S e n s u a l i z m:
Pogląd filozoficzny według którego Ÿródłem wiedzy są wyrażenia zmysłowe bêdące odbiciem rzeczywistoœci.
Jeden z jego twórców, angielski filozof John Lock wprowadził pojêcie tabula rasa (czysta karta), okreœlając w ten sposób umysł dziecka, pozbawiony jakichkolwiek wrodzonych idei i zasad, kształtowany dopiero przez doœwiadczenie i edukacjê.
N a t u r a:
Pojêcie natury sprowadzało siê do przekonania o istnieniu stałych, niezmiennych, "naturalnych" cech człowieka i œwiata.
Wg. Rousseau cechy te bywają zniekształcone w rozwoju cywilzacyjnym, należy wiêc przywróciŚ to, co zgodne z naturą, czyli podstawowe prawa człowieka i jego dążenie do szczêœcia. Szczêœcie jednostki jest harmonijnie powiązane ze szczêœciem ogółu, a osiągane przez pracê, która prowadzi do postêpu.
Styl w sztuce i literaturze europejskiej rozwijający siê od ok. 1720 do 1770-80 r. Uważany jest za ostatnią fazê baroku i zapowiedŸ oœwiecenia. Jego zaczątkiem był styl regencji, gł. W meblarstwie i dekoracji wnêtrz, związany z okresem regencji Filipa Orleaąskiego (1715-27).
Okres rozkwitu rokoko przypadał na lata panowania Ludwika XV. Od imienia tego króla nazwê wziął styl, który rozwinął siê w tym czasie. Cechowało go dążenie do komfortu i intymnoœci wnêtrza mieszkalnego, bogactwa ornamentyki, lekkoœŚ i fantazja formy. Nastąpił w tym okresie rozkwit rzemiosła artystycznego.
Rokoko wiązało siê z kulturą dworską, a sztuka i literatura traktowane były jako zabawa i gra towarzyska. Stosowano krzywą linie i asymetriê w malarstwie. W literaturze cechował go lekki ton, swobodne traktowanie erotyki i spraw obyczajowych, wyrafinowanie, sensualizm, gry słów, intelektualnego popisu. Sprzeciwiając siê z klasycyzmem łączyło rokoko siêganie do mitologii z sentymentalizmem (nastrojowoœcią) oraz chêtne przybieranie kostiumu pasterskiego. Rozwijał drobne formy wierszowane: epigramat, anakreontyk.
K l a s y c y z m:
Kierunek w sztukach plastycznych, literaturze, muzyce, ukształtowany pod wpływem klasycznej kultury grecko-rzymskiej. Panował od XVII do połowy XIX w. Podłoże filozoficzne prądu stanowiło zaufanie di rozumu, łączenie piêkna z prawdą, wiarê w ład harmoniê œwiata, w istnienie ponadczasowej i niezmiennej istoty zjawisk, w tym także natury ludzkiej. Klasycyzm pragnął poddaŚ sztukê okreœlonym normom, przeznaczał ją dla publicznoœci dworskiej.
W połowie XVIII w. Pojawił siê nowy kierunek zwany n e o k l a s y c y z m e m, silnie związany z ideologią oœwiecenia. We Francji kolejnymi jego formami były:
styl Ludwika XVI – pojawił siê głównie w architekturze, dekoracji wnêtrz i rzemioœle artystycznym. Cechowała go prostota, symetria kompozycji, harmonia form i ornamentyka oparta na wzorach antycznych.
Dyrektoriat – kontynuacja stylu L.XVI. Charakterystyczne dla niego są ciêżkie meble o klasycznej ornamentyce oraz ubiory wzorowane na strojach greckich i rzymskich.
Empire – związany z panowaniem Napoleona I. Cechowała go monumentalna architektura o surowych prostych formach, œcisła symetria kompozycji, obfitoœŚ elementów dekoracyjnych (symbole władzy), ornamentyka z motywami grecko-rzymsko-egipskimi, moda oparta na wzorach antycznych.
W Polsce odrêbną odmianą klasycyzmu był tzw. Styl Stanisława Augusta, związany z osobistym mecenatem króla. Odwoływał siê on do zasad wiecznego klasycyzmu francuskiego z XVII-XVIII w.
Klasycyzm w literaturze rozwinął siê głównie we Francji. Cechowało go œcisłe przestrzeganie norm "dobrego smaku", jasnoœci i umiaru oraz dydaktyzm i podniosłoœŚ stylu. Uprzywilejowanymi gatunkami były: tragedia, oda, bajka, satyra, poemat epicki i opisowy. W Polsce przedstawicielami byli: I. Krasicki, J.U. Niemcewicz, S. Trembecki.
Cechami klasycyzmu w muzyce było ugruntowanie i rozkwit homofonii i muzyki instrumentalnej z rozgraniczeniem na formy symfoniczne , kameralne i solowe. Głównymi przedstawicielami byli: J. Haydn, W.A. Mozart, L.v. Beethoven.
S e n t y m e n t a l i z m:
Kierunek literacki i umysłowy z drugiej połowy XVIII w., bêdący wyrazem emancypancji mieszczaąstwa. W opozycji do zasad racjonalizmu i klasycyzmu głosił prymat uczuŚ nad rozumem.
W literaturze zaznaczył siê subiektywizmem i nastrojowoœcią (melancholia tkliwoœŚ). Odwoływał siê do przeżyŚ wewnêtrznych jako właœciwej dziedziny literatury. Prawda uczuŚ jednostki, jej naturalne doznania i związki miêdzyludzkie, natura jako tło sytuacji ludzkich przeciwstawione zostają œwiatu cywilizacji, jako œwiatu obłudy, pozorów i osamotnienia. Rozwinął siê głównie w powieœci i dramacie a w Polsce również w sielance, elegii, pieœni lirycznej. Wprowadzał do poezji jêzyk mówiony, siêgał po formy poezji ludowej. Sentymentalizm stanowił jedno z ogniw prowadzących do romantyzmu.
Wywarł wpływ na sztukê XVII wieczną, szczególnie w malarstwie "ogród sentymentalny" – typ krajobrazowego ogrodu, odznaczającego siê małą skalą, stylizowaną i bogatą dekoracją architektoniczno-rzeŸbiarską:
Grecja i Rzym - œwiątynie;
Chiny - mosty i pagody;
Arabia - altanki;
3. Wielcy polskiego oœwiecenia: Leszczyąski, Konarski (prekursorzy), Staszic, Kołłątaj.
KONARSKI Stanisław (1700-1773):
Pijar, pedagog, pisarz i publicysta; wybitny reformator szkolnictwa w Polsce XVIII w. Założyciel Collegium Nobilium (elitarna szkoła dla chłopców z wyższy sfer; reformy: zniesienie kary chłosty, nauk przyrodniczych; jêzyk polski – jêzykiem wykładniczym); autor podrêczników i programów szkolnych, a także dzieł politycznych, jak "O skutecznym rad sposobie", wktórych walczył o reformê sejmu, m.in. o zniesienie liberum veto.
LESZCZYęSKI Stanisław (1677-1766):
1704-09 i 1733-36 – król polski; przeciwnik Augusta II Sasa, wybrany pod naciskiem Szwedów; po ich klêsce pod Połtawą opuœcił kraj; poparty przez swojego ziêcia króla francuskiego Ludwika XV ponownie został wybrany królem polski. Podczas wojny sukcesyjnej wyparty przez wojska rosyjskie i saskie do Gdaąska, skąd przed jego kapitulacją uciekł do Francji i abdykował w 1736r. Otrzymał w dożywocie ksiêstwo lotaryąskie. W Polsce miał renomê dobrego gospodarza i mecenasa kultury. Był podobnie jak Konarski przeciwnikiem liberum veto oraz napisał "Głos wolny wolnoœŚ ubezpieczający".
STASZIC Stanisław (1755-1826):
Był mieszczaninem, synem burmistrza Piły. Po ukoączeniu seminarium duchownego w Poznaniu wyjechał na studia zagraniczne. W Paryżu poœwiêcił siê naukom fizycznym i przyrodniczym, zapoznając siê z filozofią Buffona, autora dzieł przedstawiający ewolucyjny tok dziejów œwiata. Po powrocie do kraju został wychowawcą synów Andrzeja Zamoyskiego, gdzie zapoznał siê dokładnie ze sprawami polityki.
Po trzecim rozbiorze zajął siê badaniami geograficznymi i geologicznymi, które kontynuował w początkach nastêpnego stulecia. W 1800r. został członkiem utworzonego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (_), a póŸniej został jego prezesem. Organizował szkolnictwo zawodowe, górnictwo i hutnictwo, założył Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, a chłopom w swych dobrach nadał ziemiê na własnoœŚ.
Równie bogaty jest dorobek pisarski Staszica, gdzie oprócz rozpraw politycznych i społecznych są tłumaczenia prac naukowych m.in.: "Epok natury" Buffona, dzieł literackich "Iliady" Homera. Są też jego oryginalne prace literackie z dziedziny geografii, geologii, statystyki: "O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski".
KOŁŁĄTAJ Hugo (1750-1812):
Pochodził z niezmożnej rodziny szlacheckiej na Wołyniu. W wieku 18 lat ukoączył studia w Akademi Krakowskiej, uzyskując doktorat filozofii. Nastêpnie za granicą studiował teologiê i prawo, a po powrocie do kraju rozpoczął pracê w Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych(_). Po powrocie do Warszawy nawiązuje kontakty z przyszłymi przywódcami stronnictwa patritycznego. W okresie Sejmu Czteroletniego nie ogranicza siê do pisania rozpraw politycznych; w swoim domu organizuje oœrodek propagandowo-informacyjny, nazwany KuŸnią Kołłątajowską. Grono 12 publicystów współdziałało tu w formowaniu opinii publicznej dla poparcia zdecydowanych reform politycznych.
Kołłątaj był współtwórcą epokowej konstytucji majowej, potem współorganizował sprzysiêżenie przygotowujące powstanie koœciuszkowskie i uczestniczył w pracach powstaączego rządu. Po klêsce insurekcji, aresztowany przez Austriaków, 8 lat spêdził w wiêzieniu.
Cierpienia Młodego Wertera (Apogeum Sentymentalizmu, ZapowiedŸ Romantyzmu, PowieœŚ Epistolarna)
Apogeum Sentymentalizu :
ogrom uczuŚ
bohater preromantyczny, sentymentalny
miłoœŚ bez kompromisów połączona z miłoœcią do natury
pokazywanie przeżyŚ wewnêtrznych prostych ludzi
negacja rozumu i wiedzy
dominacja uczuŚ
przyroda jest jednoczeœnie tłem i bohaterem wydarzeą
wiara w to, że uczucie jest ważniejsze od rozumu. Cenienie uczuŚ osobistych, szczerych, autentycznych.
wrażliwoœŚ postawiona ponad pełen chłodu dystans
zaufanie pokładana w sercu – ono nie może oszukaŚ
przyroda: wiejskie pejzaże, łąki, pola i ogrody jako tło ale także bohater wydarzeą
ZapowiedŸ romantyzmu :
ideały wolnoœci, równoœci i braterstwa w wymiarze społecznym
krytyka stosunków drobnomieszczaąskich, konwenanse obyczajowe i towarzyskie ograniczają człowieka
niespełniona miłoœŚ do Lotty
indywidualizm, skłócenie z otoczeniem, wybór samotnej ofiary
kult uczucia i fantazji
miłoœŚ jako absolut
Werter : marzyciel, nieszczêœliwy kochanek, skłócony ze œwiatem i ludŸmi
samobójstwo głównego bohatera z powodu niespełnionej miłoœci
PowieœŚ epistolarna :
Goethe tworzy swą powieœŚ (w 1774 roku) w formie listów pisanych wyłącznie przez bohatera tytułowego, skierowanych do przyjaciela Wilhelma, a jedynie dwóch - do Lotty i jednego – do Alberta. Listy uzupełnia krótką notą "wydawcy" oraz dłuższą jego narracją o ostatnich dniach bohatera, w którą wplata dokumenty w postaci listów i notatek Wertera.
W listach brak jest tradycyjnego początku i zakoączenia. Cechuje je jednostronny subiektywizm i silne zabarwienie uczuciowe. Pisane są z punktu widzenia autora, o sprawach, które jego interesują i pochłaniają i nie różnią siê od pamiêtnika, przeznaczone są bardziej dla siebie niż dla przyjaciela.
Jest to "powieœŚ duszy", miłosne wyznania bohatera, głêboka refleksja i zaduma nad życiem człowieka – plastyczna obserwacja życia i œwiata.
Kandyd Czyli Optymizm – Powiastka Filozoficzna Voltair'a, Polemika z Filozofią Oœwiecenia
powiastka filozoficzna – utwór narracyjny, którego œwiat jest przedstawiony ilustruje tezê œwiatopoglądową lub moralną, œrodek satyry społeczno – obyczajowej. Operuje wieloznacznoœcią, relatywizmem tez (forma krytyki filozofii) paradoksami tez i poglądów. Powiastka nawiązywała do dawniejszych romansów awanturniczych poprzez schematyzm epizodycznej fabuły oraz motyw podróży. Ironiczny dystans wskazywał na to, iż fabuła jest jedynie pretekstem, natomiast istotną rolê pełnią treœci moralne i sugestie filozoficzne.
Zmiana dróg poznawania œwiata w oœwieceniu spowodowała zmianê poglądów i filozofii (racjonalizm, empiryzm, sensualizm). Budowano spostrzeżenia o wiedzy i œwiecie na podstawie doœwiadczeą zmysłowych. Poznawanie œwiata poprzez rozum i obserwacjê wykształciło w ludziach inteligentnych filozofiê sceptyczną – czemu trudno siê dziwiŚ. Człowiek zawsze bêdzie popełnia błêdy. W tym czasie jednak, jakby w opozycji do tej sceptyki i pesymizmu powstała słynna filozofia optymistyczna Godfryda Wilhelma Leibniza. Według niego œwiat składa siê z niepodzielnych cząstek – monad. Monady te pochodzą od pramonady, którą jest z kolei Bóg. Prowadzi to z kolei do hierarchizacji œwiata jak u filozofów katolickich (œw Augustyn). Człowiek błądzi w œwiecie.
Monady są mniej idealne niż pramonada, lecz najdoskonalszy jest Bóg, a ze dziełem tej doskonałoœci jest œwiat, to i on musi byŚ doskonały. Według Leibniza monady istnieją już niezależnie od pramonady. Aktualny stan œwiata pochodzi od Boga jest wiêc on "najlepszym z możliwych œwiatów". Filozofia optymistyczna Leibniza – œwiat stworzony przez najdoskonalsza pramonadê – jest punktem wyjœcia dla Panglosa i Kandyda, bohaterów utworu Voltair'a. Kandyd pochodzi z francuskiego i oznacza dobrodusznoœŚ, naiwnoœŚ i poczciwoœŚ.
"Wszystkie wydarzenia łącza siê ze sobą na tym najlepszym ze œwiatów" mówi Paugloss i dodaje swe ulubione "nie ma skutku bez przyczyny" oraz że "niedole poszczególne składają siê na powszechne dobro" - tym samym im wiêcej jest nieszczêœŚ poszczególnych tym bardziej całoœŚ jest dobra. Ciekawy paradoks tez w wypowiedzi doktora mtafizyko-teologo-kosmolo-mitologii. Szkoda tylko, że Kandyd tak bardzo wierzył Pauglossowi, że dopiero gdy na własnej skórze odczuł skutki filozofii Pauglossa, raczył w nią nieco zwątpiŚ. Lecz filozofa byle co (powieszenie, wybatożenie, krajanie) nie złamie i trwa on nadal w "pierwotnym mniemaniu" że "Leibniz nie może siê myliŚ, praistniejąca harmonia jest najpiêkniejszym wymysłem na œwiecie".
Lecz wreszcie, po czêsto bolesnej konfrontacji filozofii z rzeczywistoœcią, Kandyd zmądrzał i woła odpowiadając kakambie na pytanie "Co to takiego optymizm?" – "To jest obłêd dowodzenia, ze wszystko jest dobrze, kiedy nam siê dzieje Ÿle". Cytat ten dokładnie okreœla filozofiê Leibniza.
"Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza.
Powstał 7 listopada 1790r. w czasie przerwy w obradach sejmu czteroletniego. W sejmie tym istniały dwa obozy: konserwatystów i patriotów.
Sztuka ta kształtuje opinie, stanowiska - sarmaty w negatywnym œwietle oraz ludzi postêpowych w œwietle pozytywnym, aby pozyskaŚ głosy niezdecydowanych, żeby ci niezdecydowani nie przystąpili do obozu konserwatystów.. Niemcewicz oœmieszył zacofanie, mentalnoœŚ sarmatów, którzy pogardzali obcą kulturą a żenili siê z polskimi "Francuzkami" dla pieniêdzy
Charakterystyka postaci:
Starosta tradycjonalista, przeciwnik nowinek, ale dla pieniêdzy ożenił siê z modną żoną (zakłamanie obłuda); karykatura; na wszystkie wypowiedzi reaguje stanowczo, nie zastanawia siê nad sensem swoich słów, uparty; jest to człowiek leniwy, krótkowzroczny, naiwny; zwolennik liberum veto, nie krył siê z tym, że w sejmie kupował glosy. Powoływał siê na tradycjê, której nie pojmował. Znosił bóle i marudzenia żony, ale przez skąpstwo nie chciał rozwodu. Własną córkê jest gotowy oddaŚ każdemu, kto nie zażąda posagu (bark miłoœci, nie interesuje go szczêœcie córki). Gadulski odzwierciedla charakter szlachty - lubią gadaŚ po próżnicy.
Komizm
postaciowy - Gadulski, Szarmancki
słowy groteska (Szarmancki chwali siê podbojami miłosnymi Waleremu - łowca posagów, a nie serc).
sytuacyjny (nieliczny) np. Gadulski wybiera ziêcia
jêzyka list staroœcianki
Pierwowzorem Gadulskiego był Suchorzewski. Niemcewicz sparodiował przemówieniq posłów obozu sarmackiego (np. na temat zawierania układów). Gadulski uważał, że Polska nie powinna siê z nikim łączyŚ (brak politycznej orientacji, krótkowzrocznoœŚ)
3. Przeciwny reformom "jak to człowiek żył pod Augustami" Sarmaci wierzyli, że żyją w idealnym paąstwie, ten doskonały ustrój zapewnia wolnoœŚ szlachecka i liberum veto. W rezultacie przywileje te prowadziły do osłabienia kraju i władzy centralnej. "Poseł gadaŚ powinien", dobrze było gdy panowała anarchia, nierząd
4. Wychowanie młodzieży: żadne - fatalne
5. Okropny ojciec: obojêtny jest mu los córki
6. Edukacja: opowiada siê za edukacją œredniowieczną, za łaciną - sama łacina zaprzecza cechom sarmatyzmu
7. Nowa kultura
Szarmancki = ziemia to Ÿródło majątku; obojêtne losy kraju; flirtuje z kobietami jest łowca posagów; bawidamek, pozbawiony zdrowego rozsądku, taki człowiek nie powinien istnieŚ w epoce oœwiecenia.
Niemcewicz ukazuje przerażającą prawdê - Polski pełnej sarmatów, modnych żon i fircyków 1. Wartoœcią nadrzêdną jest rozum, rozsądek; dom powinien ustêpowaŚ paąstwu. Postawa Walerego podobna do postawy Antenora z "Odprawy posłów greckich". Kochanowskiego. Przedstawiciele: Walery, Podkomorzy, Podkomorzyna
2. Kosmopolityzm: zjawisko negatywne - potêpiane
3. Zmiana modelu życia: przeciwnicy liberum veto i złotej wolnoœci szlacheckiej
4. Tron: powinien byŚ dziedziczny, uniemożliwiała to wolna elekcja, bo zasiadał na tronir ten, kto wiêcej zapłacił
5. Wychowanie młodzieży: właœciwe
6. Jêzyk: walka o czystoœŚ jêzyka
7. Stosunek do chłopa: przekazywanie poddanym wartoœci nadrzêdnych
8. Obce kraje: ważna zdolnoœŚ przejmowania z obcych krajów wartoœci cnotliwych, a nie wad innej kultury - moda na francuszczyzny
9. Podatki: proponuje opodatkowani szlachty na utrzymanie stałej 100-tysiêcznej armii.
Ludzie oœwiecenia œmiali siê tknąŚ wolnoœci szlacheckich, liberum veto, a potem chcieli nawet szlachtê opodatkowaŚ.
Niemcewicz ukazywał nieco wykrzywiony obraz sarmaty - tradycjonalisty, zacofanego. Tradycja rycerska nie została podtrzymana, sarmata XVII w. karykatura.
Wprowadzenie do twórczoœci Ignacego Krasickiego
Ksiądz Ignacy Krasicki - redaktor naczelny "Monitora" pisma etycznego, które krytykowało sarmatyzm, fatalne położenie chłopów, nêdzê. Twórca wiele podróżował, łączył spostrzegawczoœŚ z wiedzą. W Polsce panowała wtedy anarchia, a jej wynikiem był pierwszy rozbiór Polski. Krasicki znalazł siê w zaborze pruskim, têsknił za ojczyzną. Wtedy napisał wiersz "łwiêta miłoœci kochanej Ojczyzny" , który stał siê hymnem Szkoły Rycerskiej. Bajki, satyry - najznamienitsze utwory Krasickiego wzbogaciły literaturê polską.
W Oœwieceniu panował racjonalizm - rozum, rozsądek, trzeŸwoœŚ umysłu były wartoœciami nadrzêdnymi
Tematyka satyr Ignacego Krasickiego
satyra è gatunek literacki, który oœmiesza obyczaje, wady, postawy œwiatopoglądowe, posługując siê ironią, karykaturą i groteską. Najczêœciej gatunek ten jest pisany wierszem, rzadziej prozą (opowiadanie alegoryczne np.. Erazm z Roterdamu)
Twórcy (prekursorzy) satyry :
Horacy Juwenalis Persjusz
satyra filozoficzno-moralna, ton swobodny, gawêdziarski, mocno zdystansowany do œwiata satyry ostre, krytykowały nie zjawiska, lecz konkretne osoby mocne ciêżkie
Wzorzec Horacego był najbliższy Oœwieceniu, gdyż jego satyry uczyły bawiąc.
Krasicki miał bardzo krytyczny stosunek do œwiata. Denerwował go sarmatyzm, pijaąstwo, obżarstwo, brak patriotyzmu.
"Pijaąstwo"
"Pewnieœ wczoraj był wesół, dlategoœ dziœ smutny"
W satyrze "Pijaąstwo" Krasicki ukazuje mentalnoœŚ sarmaty, dla którego dzieą uroczysty nie może byŚ obchodzony bez alkoholu. Człowiek ten nie potrafi przestaŚ piŚ. Autor potêpia również zwyczaj czêstowania goœcia alkoholem. Krasicki ukazywał beznadziejnoœŚ tego człowieka, który wie, że pijaąstwo jest rzeczą złą, ale nie może siê bez niej obejœŚ. Utwór rozpoczyna siê i koączy siê dialogiem. Po wypowiedziach poznajemy swego rozmówcê, jego osobowoœŚ, wyrabiamy sobie o nim zdanie - to pewien rodzaj wartoœciowania. Sam dialog pozbawiony jest dydaktyzmu. W utworze przeplata siê komizm sytuacyjny z jêzykowym, charakterystyka sarmaty - komizm postaciowym. Krasicki stylizował jêzyk na jêzyk sarmaty - potoczny, swoisty, pełen makaronizmu (może wytłumaczyŚ jego słaboœŚ).
Zalety trzeŸwoœci Uciążliwoœci płynące z pijaąstwa
"Zdrowie czerstwe, myœl wesoła i wolna, moc i raŸnoœŚ niezwykła i do pracy zdolna, majêtnoœŚ w dobrym stanie, gospodarstwo rządne, dostatek na wydatki potrzebnie i rozsądnie" "był wesół (...) dziœ smutny" "jakże nie poczêstowaŚ, gdy kto w dom przychodzi", "ciąży głowa jak ołów, krztuszê siê i nudzê" "z niego zwady, obmowy nieprzystojne rosną. PamiêŚ siê przez nie traci, rozumu użycie, zdrowie siê nadwerêża i ukraca życie" "oto profit: nudnoœci guzy i plastry
"łwiat zepsuty"
W Rzeczypospolitej panuje ogólne zepsucie. Krasicki zestawia cechy na zasadzie kontrastu: pełni patriotyzmu przodkowie, a zniewieœciali potomkowie, którzy nie myœlą o losach kraju. Ksiądz Krasicki posłużył siê Mitem poczciwych przodków. Uważał, że prawo krytykowania posiada satyra, a poœrednio satyryk. To krytykowanie może skłoniŚ do poprawy - dydaktyzm. Oœwiecenie to epoka wyczyszczania wad, złych obyczajów jêzykowych, które narosły od œmierci Kochanowskiego, przez całe wieki.
"Żona modna"
Piêtnuje cudzoziemszczyznê, krytyka sarmaty, który nie kieruje siê rozumem, ani uczuciem tylko chciwoœcią i pazernoœcią. On sam jest winien takiej sytuacji i wcale nam go nie żal.
Forma styl :
jakby zwierzenia Piotra, którego słucha narrator
formy dialogów
formy opisu
Cechy zawarte w wierszu:
osobne pokoje do wszystkiego (bawialnia, jadalnia)
przebudowa ogrodu na styl "nie wiadomo co"
rozrzutnoœŚ, marnotrawstwo
bark smaku
życie ponad stan
snobizm
chêŚ zaimponowania innym
kosmopolityzm w wydaniu ujemnym
"Do króla"
Satyra jest pisana w formie listu dedykacyjnego - adresat - Stanisław August Poniatowski
"wady" króla :
"bo młodyœ jeszcze" ponieważ dla głupiej i krótkowzrocznej szlachty broda i siwizna były oznakami rozumu
"jesteœ królem, czemu nie królewskim synem", niskie pochodzenie, ironia - ci którzy mieszkają w wysokich zamkach oddychają również innym powietrzem
"cóżeœ zyskał dobrocią, łagodnoœcią swoją"
"wszystko ci siê coœ marzy o tym wieku złotym" w społeczeąstwie panowała ciemnota, hołdowano pijaąstwu, dlatego nie potrafiono dostrzec wyższych wartoœci, które wypływają z ksiąg. Według szlachty król był zbyt wykształcony, a przez to rozrzutny, bo dawał pieniądze na sztukê, z nie na szlachtê. Poniatowski dbał o rozwój kultury polskiej, organizował "obiady czwartkowe", dziêki niemu powstały łazienki. Na jego obiady zapraszani byli również artyœci zagraniczni
"zawżdy lepiej było, gdy cudzy rządził (...) Ÿle to wiêc, żeœ jest Polak Ÿle żeœ nie przechodzieą"
Poniatowski nie chciał byŚ krezusem, ale niobem. Każda wada króla jest jego zaletą :
jest pełen energii, werwy, wykształcony, dlatego może sprawnie rządziŚ krajem. Jest Polakiem dlatego rozumie problemy swojego kraju, kocha go, chce dla niego jak najlepiej. Jeżeli na tronie zasiada ktos obcy, to czêsto pragnie jak najbardziej wykorzystaŚ poddany mu kraj.
To bardzo dobrze, że Poniatowski jest dobry i łagodny, bo kto lubi tyraniê. Dziêki niskiemu pochodzeniu król rozumie problemy Polski i jest zorientowany w sytuacji. Kultura narodu ma dla niego ogromne znaczenie, dlatego Poniatowski stawia nacisk na umiłowanie sztuki, mecenat.
Satyra "Do króla" jest przewrotnie, gdyż nie krytykuje ona władcy, lecz oskarżycieli. Wady, które wytykają królowi sarmaci, staje siê œwiadectwem ich głupoty. Sam tytuł utworu, bezzasadnoœŚ oskarżeą, ironia, oksymoron np. "piêkne przywary" ukazują charakter sarmaty. W utworze wystêpuje dwóch narratorów - jeden pozornie solidaryzujący ze szlachtą, broni króla, a drugi oskarża monarchê, o to, że dbając o kulturê Poniatowski zapomniał o obronnoœci kraju. Czytelnik mógłby pomyœleŚ, że satyra "Do króla" jest paszkwilem, ale w rzeczywistoœci to utwór pochwalny panegiryk (z wyjątkiem prawdziwego oskarżyciela).
Koncepcja Boga , postawa człowieka ("Pieœą poranna", "Pieœą wieczorna" Franciszka Karpiąskiego).
Poeta zaczyna od refleksji Kiedy budzi siê dzieą, cała przyroda, wszystkie stworzenia już samym swym istnieniem głoszą chwałê Boga, sławią Jego wielkoœŚ. W drugiej strofie - rozbudowanym pytaniu retorycznym - autor jako oczywistoœŚ traktuje to, że i człowiek - cząstka owego widzialnego œwiata - musi chwaliŚ Boga. Musi, bo została przez Niego stworzona, ocalona i obdarowana ponad miarê - wyróżniony spoœród wszystkich innych stworzeą (koncepcja podobna do koncepcji z "Czego chcesz od nas Panie" - wspólne Ÿródło inspiracji - psalmy). W trzeciej strofie podmiot liryczny wypowiada siê już za siebie (głównie). Forma bezosobowa zostaje zastąpiona formą 1. osoby liczby pojedynczej - "to ja wołam do mego Pana. Pan jest Bogiem na niebie, ale" - choŚ zachowany jest korny stosunek do Stwórcy i podkreœlona jest Jego wielkoœŚ - szukaŚ Go należy "koło siebie" w codziennej krzątaninie, w zwykłych, ludzkich sprawach. Nie jest to postawa jednostkowo odosobniona. W strofie ostatniej liryczne "ja" zostaje zastąpione lirycznym "my". Ci, których sen nie był snem œmierci, wiedzą, iż żyją, by chwaliŚ Boga.. Co nie oznacza ascetycznej rezygnacji z życia, lecz oznacza takie życie, które jest w istocie chwaleniem Boga. Ludzki byt jest tu traktowany jako boski dar, którego nie można sprzeniewieżyŚ.
Po tak pobożnie - co przecież znaczy po bożemu - przeżytym dniu sens pieœni wieczornej jest całkiem zrozumiały. "Pieœą..." jest bowiem proœbą do Boga, by "litoœnie" przyjął "wszystkie nasze dzienne sprawy". Owa ufnoœŚ w litoœciwe potraktowanie dziennych spraw jest œwiadectwem aktu ekspiacji; nie wszystko zapewne było w tym dniu właœciwe. Ale jest też wyrazem pewnoœci, że Stwórca wybacza wszelkie słaboœci. Wybacza wobec szczerej intencji - stąd też proœba, by nawet sen chwalił Boga. Taka właœnie szczera i głêboka ufnoœŚ jest tematem drugiej strofy. Ludzie mogą liczyŚ na Bożą litoœŚ, skoro Bóg nieustannie - dzieą i noc - wspomaga ich niedoskonałoœŚ, niesie ratunek w trosce i kłopotach. Z tego przeœwiadczenia wypływa proœba ostatnia - o doraŸną obronê przed "nocnymi przygodami" i "wszelakimi szkodami", lecz przede wszystkim o "wieczną pieczê.
Bóg jako litoœciwy sêdzia spraw ludzkich, jako stróż i troskliwy opiekun człowieka - oto narzucający siê wizerunek Najwyższego w tym wierszu. Antropomorfizacja Boga ("Twoje oczy obrócone / Dzieą i noc patrzą w tê stronê") jest tu zatem sposobem zatarcia dystansu dzielącego Pana wszechœwiata od człowieka.
Rzecz znamienna - "Pieœą poranna" antropomorfizacją siê jeszcze nie posługuje. U progu budzącego siê dnia człowiek chwali wielkoœŚ Boga na niebie, uœwiadamia sobie potrzebê oddania Mu czci i dopiero szuka Go "koło siebie". Owo poszukiwanie Boga w codziennej krzątaninie, mimo œwiadomoœci własnej niedoskonałoœci, pozwala u schyłku dnia kornie przekazaŚ dobremu Ojcu i opiekunowi wszystkie sprawy i z ufnoœcią oddaŚ siê jego opiece .
ogniwa analizy Pieœą poranna Pieœą wieczorna
temat pochwała Boga proœba o opiekê
kto wielbi? "żywioł wszelki"
przyroda, œwiat
człowiek "obsypany dary"
ja "szukam koło siebie"
my żyjemy dla chwały Bożej my grzeszni
"niedołêżnoœŚ człowiecza"
oczekujemy ratunku, opieki
Bóg jest: "wielki" - w przyrodzie, wszechœwiecie
Stwórca, Zbawca
obdarza człowieka
dobrem
jest w codziennej krzątaninie człowieka
dawca życia i œmierci prawy, sprawiedliwy, litoœciwy