HISTORIA SZTUKI ANTYCZNEJ
WYKA
AD
prof. M. Szarmach
2012/2013
1
Spis treści :
I. Wstęp str.3
II. Sztuka egejska str. 5
1. Kultura minojska str. 5
2. Kultura mykeńska str. 7
III. Sztuka grecka str. 8
1. Epoka archaiczna str. 10
2. Epoka klasyczna str. 20
3. Epoka hellenistyczna str. 26
IV. Sztuka etruska str. 28
V. Sztuka rzymska str. 30
VI. Sztuka wczesnochrześcijańska str. 40
2
I. WST
P
Sztuka grecka, podobnie jak poezja, zawdzięczają swój rozwój religii, z którą
pozostawała cały czas w łączności. Znamieniem sztuki greckiej jest piękno. Jest ona pełna
prostoty, harmonii i wdzięku. Na tym polega jej główna różnica ze sztuką Wschodu.
Początkowo była pod wpływem Wschodu, zwłaszcza Egiptu, jednak zależność ta nie była
zupełna  Grecy nie naśladowali niczego wiernie, na wszystkim wyciskali piętno swojego
ducha.
Podział sztuki antycznej:
" sztuka egejska,
" sztuka grecka,
" sztuka etruska,
" sztuka rzymska,
" sztuka wczesnochrześcijańska  rozległa, oddzielna dziedzina sztuki.
Chronologia: od epoki brÄ…zu (ok. III tysiÄ…clecia p.n.e.) do V w. n.e.
Sztukę starożytną zainicjował niemiecki badacz J. J. Winckelmann ( 1717  1768). Pochodził
on z niemieckiego Stendal, gdzie obecnie znajduje siÄ™ jego pomnik.
Sztukę antyczną należy rozpatrywać przez:
" literaturÄ™,
" religiÄ™,
" mitologiÄ™,
" historiÄ™,
" życie społeczne,
" filozofiÄ™ (estetykÄ™).
3
Gałęzie sztuki antycznej:
" architektura,
" rzez
ba i malarstwo,
" rzemiosło artystyczne (biżuteria i dzieła wykonywane z metalu, ale NIE
odlewy!)
" numizmatyka.
Wiadomości o sztuce antycznej są fragmentaryczne (zachowało się tylko 7%
materiału). O niezachowanych dziełach wiemy z literatury: Wędrówki po Helladzie
Pauzaniasza; pisma św. Jana  Ołtarz Pergameński; Wyrocznia Glykona  Lukian 
znaleziono rzez
by i monety, na których przedstawiono Wyrocznię; O architekturze
Witruwiusza; O historii naturalnej Piliniusza Starszego.
Dawne wykopaliska archeologiczne były rabowane. Dziś prowadzone są naukowo
przez Instytuty Archeologiczne. Polską szkołę archeologiczną zapoczątkował prof. Kazimierz
Michałowski, działa ona w Kairze. [Palmir  Syria  Atena Fidiasza]
Typowym dla antyku zjawiskiem było tworzenie kopii dzieł.
Ważny jest bezpośredni kontakt z dziełami sztuki!
4
II. SZTUKA EGEJSKA
Wybrzeża i wyspy Morza Egejskiego, Kreta, Cyklady, tereny Troady (zachód Azji
Mniejszej). Pierwsze ślady kultury w III tysiącleciu p.n.e. (epoka brązu). Charakter tej
cywilizacji był wybitnie morski. Różniła się całkowicie od kultur wschodnich. Kulturę
odkryto w II połowie XIX w. Jej odkrywcą był Heinrich Schliemann (kupiec roztocki).
Badania naukowe prowadził Anglik Arthur Evans (Troja, Peloponez).
Dwa rodzaje pisma: pismo linearne A i pismo linearne B. Pismo linearne B: pismo
greckie, jego odczytanie uświadomiło badaczom, że tekst nie zawiera literatury, lecz rachunki
pałacowe.
1. Kultura minojska
Centrum kultury stanowiła Kreta. Dopiero pod koniec jej istnienia hegemonami stali
się Mykeńczycy na Peloponezie. Okres ten dzielimy na trzy okresy, których nazwa bierze się
od mitycznego króla Minosa.
I okres wczesnominojski: 3000  2000 p.n.e.
II okres średniominojski: 2000  1600 p.n.e.
III okres póz
nominojski: 1600  1200 p.n.e.
W początkach II tysiąclecia p.n.e. miała miejsce wędrówka ludów indoeuropejskich na
południe. W jej rezultacie fala Achajów przybywa na tereny greckie i ludność rdzenna staje
siÄ™ coraz mniej egejska. Wreszcie dojdzie do powstania kultury egejskiej z przymieszkÄ…
achajską  kultura mykeńska.
W XII  X w. p.n.e. miał miejsce najazd Dorów  zagłada kultury egejskiej i
mykeńskiej. Okres zupełnego prymitywizmu, po którym nastąpi kultura grecka.
W religii egejskiej dominuje kult Bogini Matki, a często występujący w niej męscy
bogowie to podrzędni towarzysze. Sposób przedstawiania bóstw nie jest pewien. Często nie
wiemy, czy chodzi o przedstawienie bogini czy kapłanki. Symbolika grała w tej religii
znaczną rolę, upostaciowieniem bóstwa męskiego był byk. W kulcie brak było świątyń,
odbywał się on w kapliczkach i świętych gajach. Zwłoki palono, rzadziej grzebano. Czasami
miały miejsce duże grobowce okrągłe.
Okres wczesnominojski
Domy budowano na planie prostokąta, materiałem budowlanym był kamień i cegła surowa
(suszona na słońcu). Groby okrągłe  tolosowe  miały ściany z nieociosanych kamieni. Do
5
każdego takiego grobu prowadził przedsionek. Kopuły, które były nad grobami to tzw. kopuły
pozorne. Istniały też groby na planie prostokąta. W tym okresie powstają już naczynia z
barwnego kamienia o dobrze wyrobionej formie, gdzie brzusiec jest pokryty ciemnymi
wzorami na jasnym tle, twórca wiedział, co gdzie umieścić (podkreślał formę).
Okres średniominojski
Cechuje wysoki poziom cywilizacji materialnej. Powstaje wówczas wiele dużych miast (100
000 mieszkańców), szczególnie na Krecie. Główne to Gurmia, Knossos, Fajstos. Ludność
tych miast zajmowała się żeglugą i rzemiosłem oraz handlem, w okolicach podmiejskich
uprawiano winorośl. Starano się o plany urbanistyczne tych miast (przewiew!). Ulice były
brukowane i, co ważne, miały system wodno  kanalizacyjny.
Na początku II tysiąclecia p.n.e. wykształciła się architektura pałacowa  Knossos,
Fajstos i Hagia Triada na Krecie. Wielkie pałace cechuje bezplanowa konstrukcja i brak
obwarowania. Są to budowle piętrowe o wspaniałych schodach, kolumny były drewniane o
charakterystycznym kształcie (rozszerzały się ku górze). Materiałem używanym do budowy
pałaców był kamień, suszona cegła i drewno. Istniały w nich pomieszczenia o charakterze
oficjalnym (sala tronowa), ale też pomieszczenia mieszkalne (łazienka). Ściany pałacowe
ozdobione były bogatą polichromią, w której przeważa bardziej poczucie barwy niż linii.
W plastyce pojawiają się statuetki kamienne i z kości słoniowej. Męskie figurki są
nadmiernie smukłe (przesadnie długie nogi). Charakterystyczna i zagadkowa jest postać
kobiety z wężami (bogini czy kapłanka?). Pytosy  dzbany, w których przechowywano oliwę
i ziarno. Kamares  naczynia; kolory są żywsze, bardziej uwypukla się kształt, dekoracje 
rośliny lub zwierzęta morskie.
Okres póz
nominojski
Do szczytu dochodzi malarstwo ścienne alfresco (na mokrym tynku). Tematyka tego
malarstwa jest bardzo różnorodna: sceny figuralne, kultowe i dworskie, zwłaszcza z udziałem
kobiet (damy przyglądające się walkom byków). W malarstwie tym nie ma wyłącznego
antropomorfizmu, spotykamy sięz obserwacją fauny i flory, pejzaż staje się motywem
malarskim. Anatomiczna deformacja: głowa i nogi z profilu, tors en face z charakterystyczną
osią talią i zgeometryzowanymi ramionami. Do przedstawiania kobiet używano koloru
białego, mężczyzn malowano farbą brunatną. Inne kolory: żółty, szary, czerwony i niebieski.
Malarz nie jest realistÄ…. CechÄ… tego malarstwa jest wyraz
na stylizacja na wysmukłość i
niezwykła subtelność i elegancja, wykwint i żywość fizjonomii. To malarstwo świadczy o
zamiłowaniu do kwiatów i o znacznej roli kobiet w życiu codziennym. Sceny walk są rzadkie,
znacznie częstsze są kwiaty. Ważne jest malarstwo miniaturowe, głównie na sarkofagach.
W ceramice po okresie Kamares następuje okres naturalizmu  zdobienie jasnego tła
naczynia motywami roślinnymi i marynistycznymi w kolorze brunatnym i czarnym.
Najczęstsze motywy to flora i ośmiornica.
Na Krecie rozwijał się sport  Dysk z Fajstos.
6
2. Kultura mykeńska
Kulturę Hellady odtwarza się na podstawie badań archeologicznych Peloponezu.
Zamieszkiwały tu plemiona Achajów zorganizowane w państwa. Ich władcy rezydowali w
warownych zamkach. Takimi zamkami były Mykeny, Tyrins, Pylos i Teby. Między Kretą a
Mykenami następowała wymiana kultur. Kultura na Peloponezie rozwijała się głównie w
Mykenach. W wyniku najazdu Dorów uległa zniszczeniu. W centrum osady była
ufortyfikowana siedziba władcy na lokalnym akropolu. To świadczy o odcięciu się władcy od
poddanych, a więc jest to inaczej niż na Krecie. Budownictwo mieszkalne charakteryzuje
zbudowany na planie prostokąta megaron. Nazwą tą określa się prostokątne pomieszczenie
reprezentacyjne. Cechy: przedłużenie ścian bocznych (przedsionek), wejście na krótszym
boku, w przedsionku cztery kolumny podtrzymujące dach. W środku było palenisko. W dachu
 otwór na dym. Budulec: do fundamentów  kamień, ścian  suszona cegła. Dach był
drewniany, podobnie jak strop kryty dachówką z terakoty.
Do przykładów architektury warownej należą zamki w Mykenach i Tyrynsie.
Obwarowania sięgały kilku metrów. Były to tzw. mury cyklopie. Były one wpierw z
nieopracowanych boków kamiennych, póz
niej je dopasowywano (mur polygonalny). Wejście
na akropol w Mykenach prowadziło przez Bramę Lwic. Płyta z Lwicami nad wejściem to
tympanon (trójkąt odciążający). Groby odkopane dzielimy na skrzynkowe, jamowe, tolosowe
i szybowe, do których prowadził ganek. Charakterystyczna jest tutaj monumentalna forma
grobu kopułowego. Do najbardziej znanych należą tzw. "Grób Agamemnona" i "Grób
Klitajmestry".
Ceramika: kształtem ulubionym były amfory i dzbanki dekorowane motywami
roślinnymi albo łezkami. Wymienić tu trzeba wazę, która przedstawia wojowników.
Malarstwo ścienne powstało i rozwijało się pod silnym wpływem kreteńskim. Wojownicy,
myśliwi i sceny dworskie. Plastyki monumentalnej (rzez
by dużej) brak, poza nielicznymi
wyjątkami. Drobna plastyka wykazuje cechy wyrafinowania. Charakterystyczne są też wazy
ze steatytu (nazwa od stear  tłuszcz, kamień o miękkiej konsystencji, szary/ciemnozielony,
tłusty połysk)  waza przedstawiająca żeńców.
Skarb Priama  olbrzymia złota kolekcja; złota kolekcja egejsko  mykeńska.
Troja
Na wzgórzu Hissarlik, północno - zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej; zachowuje
ciągłość od III tysiąclecia p.n.e. do czasów rzymskich. Badania archeologiczne wyodrębniają
dziewięć warstw kulturowych. Została założona w połowie III tysiąclecia p.n.e. W
najwyższym jej punkcie wznosił się zamek ze skarbem Priama.
7
III. SZTUKA GRECKA
Terenem objętym sztuką będą teraz Grecja Lądowa i Jonia Małoazjatycka, na
zachodzie będzie Sycylia i Italia Południowa. Będą to też wybrzeża Morza Śródziemnego i
Morza Czarnego. Bogactwa zabytków w Egipcie, Francji Południowej i Rosji. Wpływy
sięgają daleko, bo do Italii, a przez kulturę rzymską na zachód i południe do Brytanii.
Po najez
dzie Dorów na gruzach kultury mykeńskiej na terenie Jonii powstaje nowa,
początkowo prymitywna kultura, która szybko się rozwija. Teren usiany miastami 
państwami i zróżnicowany plemiennie. Sprzyjało temu systemowi ukształtowanie terenu oraz
trudności w komunikacji lądowej. Trzeba powiedzieć o ubóstwie gleby greckiej. W
poszukiwaniu lepszego życia powstał w VIII w. p.n.e. ruch kolonizacyjny. Ustroje pierwotnie
były monarchiczne, póz
niej oligarchiczne, tyrańskie, a dopiero po obaleniu tyranii następuje
demokracja. Towarzyszy temu wielki rozwój umysłowy, który łączy całą Grecję. Drugim
elementem Å‚Ä…czÄ…cym wszystkie poleis jest wyrocznia delficka.
W połowie V w. p.n.e. na czoło poleis jako potęga polityczna wysunęły się Ateny. Nie
tylko one, ale i wiele innych poleis przeżywa niebywały rozkwit. We wszystkich poza Spartą
nastąpił rozwój demokracji aż do skrajnych form (ochlokracja) proces Sokratesa w
Atenach. Ten rozwój greckiej swobody doprowadził do konfliktów z Persją. Po zwycięstwie
nad Persami następuje w świecie greckim euforia  wspaniały rozwój sztuki i literatury
(historiografia, wymowa, rozwój filozofii, teatr). Rodzi się nowy konflikt  Aten ze Spartą 
wojna peloponeska, która osłabia Ateny i doprowadza do hegemonii Sparty, potem przez
krótki czas Teb. Efekt  wzrost potęgi Macedonii, która zawładnęła Grecją. Podboje
Aleksandra Wielkiego otworzyły nową epokę  hellenistyczną. Po nagłej śmierci Aleksandra
Wielkiego rozpoczęły się nieustanne walki diadochów. Państwo jego podzieliło się na Egipt
Ptolemeuszy, Syrię Seleucydów, Macedonię Antygonidów i Pergamon Atallidów (Helleda
królów). 146 r. p.n.e. - zniszczenie Koryntu za wyjątkiem świątyni Apollona, Rzym podbija
GrecjÄ™ (imperializm rzymski), powstaje nowa kultura grecko  rzymska.
Periodyzacja sztuki greckiej:
1. Epoka archaiczna
 IX  VIII w. p.n.e. - okres geometryczny, po którym pozostały drobne
wyroby i bogata ceramika
 VII w. p.n.e. - okres archaizujący; Wielka Kolonizacjaspowodowała
ożywienie kontaktów ze Wschodem, szereg zabytków o cechach
wschodnich; rodzi siÄ™ architektura, prymitywna plastyka i bogata
ceramika z centrum w Koryncie
 VI w. p.n.e. - dojrzała archaika; ogromny rozwój plastyki w Jonii i na
Peloponezie (jońska i dorycka); powstają wybitne pomniki architektury
i rzez
by, zwłaszcza w wielkich centrach religijnych (Delfy, Olimpia,
8
Delos, Paestum, Agrigentum); w ceramice w tym czasie powstaje
malarstwo czarnofigurowe (centrum  Attyka)
2. Epoka klasyczna - V i IV w. p.n.e. W tym okresie dochodzi do
szczytowego rozwoju sztuki doryckiej i jońskiej w architekturze i plastyce;
w ceramice  malarstwo czerwono figurowe; w IV w. p.n.e. mamy też
szczyt malarstwa sztalugowego
3. Epoka hellenistyczna - III  I w. p.n.e. - Ma miejsce ogromna produkcja
artystyczna o charakterze coraz bardziej świeckim; stopniowo więdnie aby
zaniknąć malarstwo wazowe; pewne wpływy wywiera Wschód, nie jest to
wpływ niewolniczy; wielkie centra kulturalne powstają poza Europą:
Aleksandria, Pergamon i Rodos.
Ogólna charakterystyka sztuki greckiej:
Wyjątkowe uzdolnienia artystyczne i intelektualne narodu greckiego. Mają też
zdolność przekształcania elementów zapożyczonych i asymilowania ich do własnych
koncepcji. W sztuce greckiej, jak i w całej kulturze przeważa charakter własny, niezależny i
poczucie piękna. Umysłowość grecka jest wybitnie racjonalistyczna.
W religii i sztuce mamy prawie wyłącznie antropomorfizm. Po okresie
orientalizującym zainteresowania skupią się głównie na postaci ludzkiej. Wschodnia
religijność nastawiona była na kult, a więc na aktualność przeżycia religijnego. W Grecji
obok tego ważna jest narracja o przeszłości, z czym łączy się ogromna waga mitologii dla
sztuki, przy czym śmieszność i frywolność wcale nie wykluczają pobożności. Brak jest u
Greków (do okresu hellenistycznego) kultu władcy. Kult ten rozpoczął się od Aleksandra
Wielkiego pod wpływem Wschodu i objawiać się będzie pokłonem przed władcą
(proskyenesis).
Polis interesowała wszystkich obywateli. Sztuka miała charakter demokratyczny 
służyła kultowi bóstw i kultowi obywatelskiemu ku chwale państwa, a nie jednostek.
Eksponowana była publicznie i stąd była dostępna całemu społeczeństwu. Każdy obywatel
mógł z niej korzystać, ale też jeśli chciał  mógł być jej fundatorem. Nie było własności
prywatnej sztuki. Z tym wiąże się ogromna produkcja artystyczna, którą umożliwiał dobry
materiał  marmur  i zwyczaj wznoszenia wotów. To wytwarzało nawyk konsumpcji
artystycznej.
Duże znaczenie dla sztuki jako zjawiska społecznego miał sport jako podstawowy
składnik wychowania i instytucja religijna, który był obowiązkiem obywatelskim i punktem
honoru człowieka. Igrzyska panhelleńskie: pierwsze w Olimpii, drugie na Istmie (korynckie),
trzecie w Nemei, czwarte w Delfach (pytyjskie). Sport ściśle łączy się ze sztuką  nagość.
Rola tańca, który był początkowo wyłącznie obrzędowy, związany z teatrem i występami
chórów, a potem rozrywkowy.
9
1. EPOKA ARCHAICZNA
Materiałem do poznania kultury mykeńskiej będą poematy Homera- 8 w.p.n.e. , ale
też nawiązują do czasów wcześniejszych  12 w.p.n.e. Następuje niszczenie zabytków
podczas pierwszych wykopalisk.
Budownictwo mieszkaniowe ze względu na nietrwałość budulca jest mało znane.
Nadal utrzymywał się dom mieszkalny typu megaron z podwórzem. Podstawą tego
budownictwa jest symetria oraz dbałość o wentylację.
Budownictwo sakralne ukształtowało się z megaronu, gdyż świątynia była domem
bóstwa, a nie modlitwy. Odmienne świątynie pochodzące z 10 w .pne. TEMENOSY- okręgi
święte, gdzie odprawiano uroczystości religijne- odkryto takie na Samos 9 na 8 wiek ;
świątynia Hery na Samos, czy jej fundamenty w Olimpii.
Założenia architektoniczne różnią się planem, co znaczy, że nie było kanonu
architektonicznego. Obowiązuje zasada megaronu z przedsionkiem. Wnętrze jej podzielone
było na nawy z kolumnami. Nawa środkowa  główna była zazwyczaj trochę szersza. Ściana
tylnia tworzyła tzw. OPISTODOMOS, w którym zazwyczaj mieścił się skarbiec świątyni.
Ołtarze były przed świątynią i pod gołym niebem. W świątyni był wizerunek bóstwa oraz
pomieszczenie dla darów- skarbiec. Większość świątyń ma niewielkie rozmiary. Front
świątyni głównie był skierowany ku wschodowi. Świątynia była raczej izolowana, brakowało
przy niej kompleksów architektonicznych.
Typy świątyń
Świątynie cechuje rozwój
kolumnady. Rzadko pojawiajÄ… siÄ™
świątynie okrągłe, tolosy. Są to
budowle przeważnie bez świan,
otwarte z kolumnadą  podwójną lub
pojedyńczą.
W architekturze widać
dążenie do zatarcia różnicy między
fasadą a ścianą tylnią. W rzucie
poziomym wyodrębnia się dwa
zasadnicze części składowe świątyni :
NAOS i CELLA. Proporcje
architektoniczne świątyń są różne,
zwykle jednak z peripterosa długość
równa się w przybliżeniu podwójnej
szerokości.
10
Elewacja świątyni ;
Elewacja świątyni składa się z trój warstwowej podstawy (KREPIDOMY).
Górna warstwa krepidomy to stylobat. Dalszym elementem będą rzadko zachowane ściany
celli i kolumnada. To, co jest nad kolumnami, nazywa się belkowaniem i następnie jest dach.
Pierwotnym materiałem budowlanym było drewno i terakota, oraz różne gatunki
wapienia, wreszcie marmur, rzadko występuje cegła. Ściany budowano z ciosów gładkich,
dopasowane idealnie że nie trzeba było spoiwa. A
ączono te bryły żelaznymi klamrami i
pionowymi kołkami. Wapienne bloki polerowano STIUKIEM- mieszanka szybkoschnącej
masy z kredy, wapna, pyłu marmurowego i połączone z wodą. ( stiuk się nagrzewa, marmur
nie)
Marmurowe kolumny pozostawały nagie. Czasami kolumny były monolitowe, czyli
cała kolumna była wyciosana z jednego bloku. Zwykle jednak zestawiane były z bębnów
spajane czopami. Po ustawieniu kolumny ją żłobkowano. Cella nawy była w większości
świątyń podzielona na 3 części i dwoma piętrowymi rzędami kolumn. Nie było w niej okien,
oświetlenie padało przez drzwi, strop był przeważnie niekasetonowany. Kolumna i
belkowanie zależały od porządku, czyli od stylu. Architekci budowali świątynie w ten sposób,
że właściwy efekt dawała po przekątnej. Zwracano też uwagę na to, aby miała tło.
PorzÄ…dek dorycki
Świątynia Zeusa w Olimpii była wzorem świątyń doryckich - zniszczyło ją trzęsienie
ziemi. Architekci greccy przez ponad pół wieku trudzili się nad wypracowaniem proporcji
doryckich - i one będą cechowały te świątynie. Będą rozwijały się w właściwej Grecji
właściwej.
W architekturze doryckiej jej podstawą były proporcje wyróżniające się liczbą,
inaczej kanonem  modułem. Takim modułem był promień kolumny u jej spodu. Świątynia
na szerokość miała 27 modułów, czyli promieni. Świątynia zeusa w Olimpii wzniesiona była
po zwycięstwie Greków nad Persami w latach 470 do 456. Jest to PERIPTEROS z
podwójnymi antami, a twórca był Libon z Elidy. Zbudowana z miejscowego porosu
powleczonego w pewnych partiach stiukiem. Na dole mamy trzystopniowy krepidoma
wyłożony prostokątnymi płytami. Na stylobacie stały kolumnady : 6 po bokach krótszych i 13
po bokach dłuższych. Ustawione w środku płyty, która ten stylobat tworzyła i były
żłobkowane na kant ( kanelur). Głębokośc takiego żłobka była ściśle wyliczona według
stosunku do cięciwy. Trzon kolumny miał lekkie wybrzuszenie  ENTAZA. Kolumny
frontowe były nieco szersze, dlatego, że przy pstrym oświetleniu wydawać się mogły za
wąskie. Zewnętrzne kolumny nie były proste , a lekko pochylone do środka.
11
Kolumny
GÅ‚owice wykonywano z jednego
bloku, u dołu miała szyjkę o nazwie
hypotrachelion, przez który
przechodziło żłobkowanie trzonu.
Echinus to prosty, talerzowy lekko
wygięty element architektoniczny
pod abakusem kapitelu . U jego
nasady znajdowały się cztery
pierścienie nazywane annuli. Na
echinusie spoczywała kwadratowa
płyta  abakus- o boku równym
średnicy echinusa. Na abakusach
umieszczona była belka architrawu.
Architraw był złożony z kamiennych belek
ciÄ…gnÄ…cych siÄ™ od osi jednej kolumny , do osi
drugiej kolumny. Tylko na narożnikach archi trach
wychodzi poza oÅ› kolumny. Po stronie liconej (na
zewnątrz) archi trach zakończony był listwą o
nazwie tainia. Pod ta listwą przymocowane były nad każda
kolumną i w przestrzeni międzykolumnowej listewki zwane
regule, do których przyczepione jest sześć łezek o nazwie guttae
(guty). Były one regularnie umieszczone nad każdą kolumna i w
przestrzeni międzykolumnowej.
Górną część belkowania tworzy fryz
składający się z tryglifów i metop. Tryglify
rozmieszczone sÄ… nad reguleami. Nazywamy tak
bloki pokryte dwoma pionowymi żłobkami i
dwoma półżłobkami. Szerokość tryglifu
nazywamy modułem (z kolumną na dole). Metopy są to prostokątne
płyty między tryglifami. Nad fryzem biegnie silnie wystający gzyms
(wysadzana część) zwany geison z podwieszonymi płytkami po jednym
nad tryglifem i po jednym nad metopą. Gzyms ukośny zwieńczony
ozdobną rynną, która nazywa się sima i z ewentualnymi akroterionami.
Poniżej nich mogły być umieszczone tzw. rzygacze, dwie głowy, przez
które spływała deszczówka. Pomiędzy gzymsami znajdował się tympanon.
Był on ozdobiony zazwyczaj płaskorzez
bą o ile sima nie obiegała budowli.
Boczne strony dachu otrzymywały zwieńczenie w formie planowo stojących dachówek w
kształcie palmet. Dach pokryty był dachówką, najpierw terakotową, a póz
niej marmurowÄ….
12
Świątynie prawdopodobnie były otwarte, bez dachów. Trudno jest tego dowieść, ponieważ
zachowała się jedna. Przyczyną tego mogły być : wojny, zła sytuacja finansowa. Metopa,
która byłaby nad ostatnią kolumną byłaby szersza niż pozostałe i zakłóciłoby to układ
tryglifów i metop. Ostatnia metopę rozciągnięto.
Konstrukcja kolumn
Niektóre partie świątyni były polichormowane. Kolumny były dosyć krępe, miały zwykle 5-6
dolnych średnic wysokości. Architektura była surowa, prosta z ciężkimi proporcjami. Styl
czysto grecki, uważany przez Greków za najbardziej monumentalny. ( Przyklady : Pantenon,
świątynia Tezeusza, świątynia z Pestum, Przylądek Suion na Sycylii, Selimunte, Korynt,
świątynia w Basai)
Świątynię dorycką cechuje ścisła symetria oraz konsekwencja praw ciążenia, przejawiająca
się w tym, że kolumny doryckie rzeczywiście dz
wigają budowlę (kolumna musi być szeroka
na dole). Elementy świątyni doryckiej współdziałają ze sobą, jeden szczegół wychodzi z
drugiego.
Porządek joński
Jak łatwo można podać cechy porządku
doryckiego, to o tyle trudniej jest to w
przypadku stylu jońskiego. Świątynie
jońskie. Świątynia Nike Apteros -
Bezskrzydłej na Akropolu zachowana
po gzyms, ponieważ tympanon
przepadł. Została ona zbudowana
prawdopodobnie przez architekta
Kallikratesa. Zbudowana z marmuru -
amfiprostylos z czterema kolumnami .
Ma crepidom i stylobat, podobnie jak w
świątyni doryckiej. Kolumna jońska ma
bazę. Złożona jest ona z dwóch części 
trochilosu (jest to krążek o profilu
wklęsłym, który spoczywa na
kwadratowej płycie zwanej plintą). Nad
trochilosem jest krążek o profilu
wypukłym  torus. Trzon kolumny jest monolitowy i ma 24 kanelury, podczas gdy dorycka
od 16 do 20. Kanelury są zakończone półokrągło i połączone ze ścieżką (stega). Po drugiej
stronie kanelury też są zaokrąglone. Oddzielny kapitel jest ozdobny i skomplikowany w
porównaniu z stylem doryckim. Charakterystyczną częścią jest woluta. W obu jej zwojach
znajdują się kuliste oka, a między zwojami jest echinus, który tworzą elementy liściaste
(kimation). Nad wolutą znajduje się płaski abakus. Wysokość kolumn 8-10 średnic, przez co
13
budowle są smuklejsze i lżejsze, dlatego w kolumnach jońskich entaza jest bardzo słaba, a
właściwie nie ma jej. Ślimacznice decydują o kolumnach. Kolumny narożne  narożny ślimak
jest lekko skręcony. Dolne partie kolumn ozdobiono płaskorzez
bami (świątynia Artemidy w
Efezie). Architraw rozczłonkowany na trzy poziomy  uskoki, nad nim biegnie niewielki
gzyms, a powyżej jego jest fryz ciągły. Całość wieńczy sima i trójkątny tympanon. Można
znalez
ć kolumny zastępowane kobietami dz
wigajÄ…cymi belkÄ™  kariatydy (Erechtejon w
Atenach). Różnorodność elementów w świątyniach doryckich i jońskich jest mała,
podporzÄ…dkowana idei dz
wigania. Ornamentyka w metopach i fryzie. Budowle jońskie są
smuklejsze i lżejsze.
Malarstwo i ceramika
Najstarsze zabytki ceramiki pochodzÄ… z IX wieku p.n.e. Malarstwo greckie ceramiczne
(na naczyniach) ma ogromne znaczenie artystyczne i dokumentalne.
W IX-VIII wieku mamy okres geometryczny. Dekoracja
obejmuje całe naczynie, a wśród motywów zdobniczych mamy
geometrię. Meander, szachownica, zygzak, koło. Motywy ciemne
na kremowym tle, z czasem zaczną pojawiać się wyobrażenia
figuralne. Najczęściej będzie to koń i człowiek w konwencji silnie
zgeometryzowanej. Amfory duże związane z kultem zmarłego,
zatykano je na grób, nie miały dna i wlewano w nie ofiary dla
zmarłego. Dekoracja jest strefowa i metopowa. Z
wykorzystywaniem napięcia powierzchni; malarz pokrywał
brzusiec naczynia, bo był najbardziej widoczny. Znane wazy
dipylońskie (dipylon  brama w Atenach)  duże amfory, które
stawiano na grobie zamiast pomników. Większość z nich nie ma dna.
W VII w. w malarstwie greckim poczÄ…tek okresu orientalizujÄ…cego  motywy
wschodnie. Charakterystyczne krzywe linie, pętle, kwiatki, stylizowane rośliny i zwierzęta.
Ośrodkiem tego malarstwa był Korynt  styl koryncki. Jego głównymi kolorami były
ciemnoczerwony i biały, stosuje sie często czarne sylwetki,
linie wewnętrzne zaznacza się rylcem. Perfekcyjnie zostają
dostosowane elementy rysunku do tektoniki naczynia.
Pomiędzy namalowanymi postaciami i zwierzętami mamy
umieszczone różne kwiatki i elementy dekoracyjne, także nie
ma na tych wazach wolnego miejsca  horror vacui (lęk przed
pustkÄ…). Dekoracja strefowa na mniejszych naczyniach.
Kompozycja zwykle antytetyczna, czyli symetryczna.
Typowymi kształtami będą: amfora, krater (do mieszania
wina), alabastron (na kosmetyki), hydria (naczynie na wodÄ™).
Szczytowe osiągnięciem tej ceramiki jest waza Chigi, która
przedstawia procesję i walkę wojowników. Charakterystyczna
14
jest różnorodność i funkcjonalność waz.
Ze względu na przeznaczanie wyróżniamy:
1. Pitos  duże naczynie, odpowiednik naszej beczki, przystosowane do
przechowywania rzeczy sypkich i płynów.
2. Amfora  waza o dwóch uchwytach przeznaczona na wino i oliwy.
2. Stamnos  naczynie o szerokim wylewie i dwóch płaskich uchwytach.
3. Hydria  naczynie o trzech imadłach do noszenia wody.
Naczynia do mieszania wina z wodÄ… (nie pito czystego wina!):
1. Krater.
2. Deinos  czasami używano naczynia bez nogi,
czasem ustawiało się nogę.
Naczynia do picia:
1. Kylix  plaska czarka.
2. Kantharos  puchar o wygiętych
uchwytach, wysokiej nóżce i często z
inskrypcjÄ….
3. Ryton  duże naczynie ze zwierzęcą głową.
Naczynia do nalewania wody i wina:
1. Oinochoe (oinos  wino, choe  rozlewam).
2. Kyathos
Naczynia toaletowe:
1. Alabastron, aryballos -flakoniki na pachnidła.
2. Pyksis - pudełeczko na kremy.
15
Naczynia kultowe:
Lekytos  dzbanuszek zawsze z białym tłem i z niego
skladano ofiary dla zmarłych.
Do waz należał epinetron, który służył do kremplowania wełny.
Proces produkcji naczyń
Było to zajęcie dość skomplikowany. Glinkę wydobywano z wyrobisk i poddawano
działaniu deszczu, Słońca, wiatru, przez co szlamowała się i pozbywała zanieczyszczeń. Po
odparowaniu wody ugniatano ją nogami, w miarę potrzeb dodając barwników. Z tak
przygotowanej lepiono ręcznie lub obracano na garncarskim kole, co wymagało wprawy.
Najpierw naczynie ukształtowano, a gdy podeschło, staranie je wygładzano. Dolepiano też
ucha i odstawiano do całkowitego wyschnięcia. Większość ceramiki pozostawała
nieudekorowana. Dekorowano poprzez malowanie i barwienie. Po wykonaniu dekoracji
pokostem naczynie wypalano. Przez odpowiedni dopływ tlenu w glinie zachodziły procesy
chemiczne  glina uzyskiwała kolor czarny, a części pokostem ulegały zeszkleniu. W drugiej
fazie partie pokryte szkliwem pozostawały czarne, pozostałe zmieniały kolor na czerwone 
malarstwo czarno figurowe. Rysunek wewnętrzny uzyskiwano przed wypaleniem przy
pomocy rylca. Czasami malowano postaci kobiet na fioletowo bÄ…dz
żółto. Przedmioty
pomalowane wypalano po raz trzeci.
W latach 20. VI wieku w niektórych warsztatach wprowadzono innowacje: zamiast
malować ciemne sylwetki na jasnym tle, preparowano tło ciemne, a postaci pozostawały
czerwone  malarstwo czerwono figurowe. Tematykę malowideł czerpano z mitologii.
Wnętrza waz czasami wylewano smołą. Na wazach pojawiają się napisy, imię wytwórcy. Na
malarstwo wazowe prawdopodobnie miało wpływ malarstwo ścienne.
Greckie malarstwo wazowe:
Dzielimy je na dwa okresy :
·ð Okres archaiczny  do 410 roku.
·ð Okres klasyczny  od 490 do 390 roku.
Pokrywa się z podziałem na czarno- i czerwono- figurowe. Czas ok. 400 r. p.n.e.
16
Malarze podpisywali swoje dzieła, nie było to jednak regułą. Stąd wielu malarzy ma imiona
naukowe np. malarz Gołuchowski (od miejscowości Gołuchów)  mięśnie zaznaczano
kołami.
Do najwcześniejszych należy malarz gorgon  malował gorgony, twórca deinosu z
Luwru. Na fryzie frontalnym przedstawiono gorgony gonione przez Perseusza. PochodzÄ… z
ducha malarstwa korynckiego.
Sofilos jest najstarszym znanym z imienia malarzem wazowym. Jego działalność:
590-570 r. Waza z Muzeum Narodowego w Warszawie ma fryzy pasowe i przypomina styl
koryncki. Jego uczeń Klitias (dział. 570-
560) jest twórcą jednej z najsławniejszych
waz, Krateru Francois, znajdujÄ…cego siÄ™ we
Florencji. Podpisali go Ergotinos garncarz i
Klitias malarz. Wysokość krateru: 66 cm.
Dekorowany w pięciu pasach, jest na nim
250 postaci ludzkich i zwierzęcych.
Nazwano go ilustrowanÄ… BibliÄ… greckÄ….
Główny pas  wesele Peleusa i Tetydy, a na
szyi walka Lapitów z centaurami i wyścigi
na pogrzebie Patroklosa. Na pozostałych
ilustracje innych mitów trojańskich.
Fryz zwierzęcy charakterystyczny dla malarstwa korynckiego.
Powstaje wiele kyliksów. Mają głęboką czaszę, w dekoracji miniaturowe zwierzęta,
brakuje im jednak korynckiego horror vacui.
W 560 r. do władzy dochodzi Pizystrat. Ateny przezywają rozkwit malarstwa w
warsztatach rzemieślniczych. W tym czasie malarstwo czarnofigurowe  Eksekias i Amatis.
Eksekias jest niemal cyzelatorski w rysunku. Przedstawia sceny z eposów, jak np.
waza przedstawiająca Achillesa grającego z Ajasem w kości. Inna jego wazą będzie Dionizos
na łodzi. Razem zachowało się 11 pewnych waz malowanych przez Eksekiasa. Malarstwo
Amatisa jest jednak pełne ruchu. Za jego czasów już kopiowano.
Około 540 r. dokonała się zmiana techniki czarno-figurowej na czerwono-figurową i
na nią będą przechodzili artyści. Dokonała sie prawdopodobnie w warsztacie Andokidesa,
który ozdabiał swoje wazy w obu technikach.
Na okres przejściowy przypada tzw. styl afektowany, w którym proporcje staja się
manierystycznie długie, szczególnie w dłoniach i stopach.
Technika Six  cała waza była wypalana na czarno i rylcem wyrysowywano na niej jakąś
postać.
17
Amfory panatenajskie przeznaczone na oliwę stanowiły nagrodę w zawodach
panatenajskich. Ich przeciętna wysokość wynosiła 0,5 m. Miały małą stopkę, pękaty brzusiec
i małe imadła. Dekoracja składała się zawsze z dwóch metop. Na jednej przedstawiano
konkurencję, w której startował zawodnik, a na drugiej zawsze Atena.
Wazy panatenajskie będą zawsze w stylu czarno-figurowym. Amfory te przetrwały przez
ponad 200 lat w niezmienionym kształcie.
(Kwadryga z Muzeum Czartoryskich w Krakowie.)
Rzez
ba
Materiałem rzez
biarskim było drewno, kamień (wapień, marmur), brąz (stop ołowiu z
cyną i miedzią) oraz tzw. chryzelefantyna, czyli kość słoniowa. Jest to okładzina, którą
przyczepiano na drewniany trzon. Gliny używano do statuetek. Rzez
by greckie były
malowane. Polichromia miała zapewne tuszować pewne braki, potem stała się tradycją,
malowano ubrania, oczy, dlatego ślepe posągi są raczej zafałszowane. Blok ciosano siekierą
obciążoną dłutem. Pracowano innymi rylcami. Przypuszczano, że artysta archaiczny rzez
bił
od razu w kamieniu, modelu glinianego używano w epoce klasycznej.
Odlewnictwo pełne i puste. Odlewnictwo pełne otrzymywano metoda na wosk tracony
(wyciekajÄ…cy). Model rzez
biono w twardym wosku, oblepiano gliną, w której były kanaliki i
do takiej formy wlewano roztopiony metal. Jednak nie mogły to być duże formy, gdyż w
takich wlewany metal zastygał nierównomiernie i pękał. Zaszła więc konieczność
wytwarzania odlewów pustych w środku i też na wosk wyciekający. Ta technika była bardzo
skomplikowana, pozwalała jednak na wykonywanie dużych posągów. Te czasami odlewano
częściami, a potem te części montowano.
Najstarsze warsztaty odlewnicze odkryto w Olimpii. Torentyka (odlewnictwo) była
ceniona w starożytności zawsze wyżej niż rzez
ba w kamieniu. Rzez
by odlewane zachowały
się w oryginale, także wiele zabytków rzez
by archaicznej. Rzez
bÄ™ klasycznÄ… znamy jednak
głównie poprzez poz
niejsze rzymskie kopie.
Początki plastyki sięgają VII wieku i sa to drobne figurki z gliny lub brązu o
przeznaczeniu kultowym lub wotywnym. Cechuje je prymitywizm, brak wyczucia anatomii i
dekoracja malarska powierzchni. Z tego okresu nie mamy zabytków monumentalnych.
Rzez
be tę reprezentowały wizreunki kultowe, tzw. ksoanony. Były to drewnianie posągi
bóstw ozdobione szatami i byc może zamiast twarzy miałt terakotowe maski.
Z tych bezkształtnych ksoanonów powstaje w VII wieku rzez
ba monumentalna.
Przypuszcza się, że był to wpływ Egiptu  rzez
biona postać miała wysuniętą lewą nogę.
Wcześniej powstaje płaskorzez
ba, w której rozwiązania formalne bywają łatwiejsze.
Co do kompozycji i rysunku wzoruje sie ona na malarstwie. Przypuszcza się, że na
płaskorzez
by wpływ miały wzory mezopotamskie. W płaskorzez
bie greckiej widać wyraz
nie
dążenie do plastyczności. Miejscem dla płaskorzez
b będa metopy w świątyniach doryckich w
18
fryzy w jońskich. Cecha: profilowość. Płaskorzez
ba służy narracji. Formami płaskorzez
b
będą: metopa, fryz i stela nagrobna. Najpierw wysmukła, potem szeroka.
Rzez
ba pełna miała tylko zastosowanie sakralne, gdyż statua i posąg zmarłego
należały do kultu.
W rzez
bie pełnej nie ma dążności do indywidualizacji, a raczej rzez
by cechuje pełna
idealizacja, czyli uniesienie postaci w sferę wyższą, heroiczną. Pewne fakty zdają się
wskazywać na to, że cechą stosunku greckiego do nauki nie jest szukanie wrażenia
wzrokowego, lecz dotykowego. Artystę mniej interesowała twarz, która wywierała silne
wrażenie wzrokowe, tylko całe ciało. Skutkiem tego jest szybki rozwój modelunku ciała,
głowa długo będzie zachowywała cechy archaiczne, czyli będzie miała wystudiowany zarost.
Brak rzez
b historycznych. Wyjątek stanowią tyranobójcy (Hermonos i Arystogejton).
Zamordowali tyrana Pizystrata.
Tematyka rzez
b archaicznych jest mało urozmaicona. Powtarzają się dwa typy: nagi Kuros i
jego żeńska odmiana Kora (ubrana w konwencji szat zwilżonych). Postaci siedzące i jez
dz
cy
bywają bardzo rzadko. Wcześnie pojawia się grupa rzez
biarska, czyli rzez
by połaczone, np.
tyranobójcy. Kleobys i Byton. Ze zwierząt najczęściej przedstawiany był lew i koń. Tak
rzez
ba od początku bardzo żywo studiowała ruch, problemy anatomiczne i draperie, co
kontrastuje ze sztywnymi strojami w Egipcie i na Wschodzie. Grecy nosili peplos i joński
chimation. Peplos  płaszcz kobiecy, chimation  szata z tkaniny, układała się w fałdy.
Cechy rzez
by archaicznej:
·ð Frontalność;
·ð PÅ‚aski, powierzchowny modelunek;
·ð Muskulatura zaznaczana rysunkowo;
·ð W przypadku kobiet wystudiowana szata i bardzo czÄ™sto gÅ‚upkowaty
uśmiech.
Rozwój rzez
by następuje bardzo szybko. Krzyżują się w niej dwa zasadnicze kierunki:
dorycki i joński  w Attyce w V wieku.
Kierunek dorycki będzie dążył do geometryzacji, podczas gdy artysta joński podkreśla
powierzchnię i jej rozczłonkowanie, ozdobności, stąd artysta dorycki  akt męski, joński 
postać kobieca w konwencji zwilżonego tiulu.
Ideałem piękna będzie młodzieniec, dziecko przedstawia się rzadko i nie
wypracowano jego proporcji. Z reguły dekoracjom poddawane są: uczesanie, zarost i szaty.
Konwencja zarostu ze Wschodu. Nagość męska konwencją  jest to nagość heroiczna
wynoszona ponad sferę codzienności, nierzeczywista. Nierealny uśmiech, ze Wschodu
pochodzi też zapewne wyłupiastość i skośność oczu.
19
W Attyce dominuje wpływ joński z dekoracjami, wdziękiem, elegancją  Kory w
Erechtejonie.
Wojny perskie stanowią przełom. Dramatyzm sytuacji wprowadził do sztuki powagę,
surowość, brak uśmiechu i pofałdowanych szat. Przykład: Kora Euthydikosa.
2.EPOKA KLASYCZNA
Architektura
Po spustoszeniu części Grecji, a przede wszystkim Attyki przez Persów, należało ją
odbudować. Symbolem jej jest Akropol, a jej inicjatorem Perykles. Na Akropolu zachowały
się trzy świątynie Ateny i monumentalne wejście o nazwie Propyleje (propyleie).
Propyleje
Monumentalna brama prowadzÄ…ca na Akropol, zaprojektowana przez architekta Mnesiklesa.
Propyleje, tzn. dojście do grobu, miały zastąpić poprzednią zniszczoną bramę. Mnesikles
zaprojektował wielki gmach czworoboczny mający z dwóch stron otwartą kolumnadę
przedzieloną środkową ścianą z drzwiami. Fronty maja po sześć kolumn, przez co jest pięć
wejść. Przez jej środek prowadziła rampa do prowadzenia bydła ofiarnego. Na zewnątrz
kolumny doryckie, wewnątrz jońskie, po trzy z każdej strony. Strop był bogato
polichromowany. Budulcem był biały marmur z Pentelikonu. Przyczółki nad architrawem.
Budowla na skośnym terenie. Brama miała dwa skrzydła boczne, w których jedno było
pinakoteką (galeria obrazów) i salą biesiadną specjalne uroczystości, a drugie siedzibą straży.
Za Propylejami stał posąg Ateny wojowniczej Fidiasza. W Propylejach zastosowano po raz
pierwszy połączenie dwóch stylów: doryckiego i jońskiego.
20
Partenon
ÅšwiÄ…tynia Ateny Partenos (dziewicy). Jest peryptelosem doryckim, dookolno biegnie
kolumnada. Architektami byli Iktinos i Kaliktrates. Budowa trwała dziesięć lat, a dekoracja
rzez
biarstwa sześć lat. W szczytach jest osiem kolumn doryckich, w ciągach bocznych po
siedemnaście (x2+1). Po obu frontach są przedsionki z sześcioma kolumnami. Jej wymiary to
około 31x70 m, a wysokość kolumn to około 10,5 metra. Kapitele są mało wychylone , entaza
ledwie widoczna, co sprawia wrażenie zwartości, wysmukłości i lekkości. Stylobat jest w
środku podniesiony do 17 cm. Całość została wykonana z marmuru z Pentelikonu. Bloki
marmuru łączono kolumnami. W porównaniu z Partenonem inne świątynie (np. w Pestom) są
przyciężkawe. Cela pod podzielona była kolumnadą wewnętrzną na trzy nawy. W środku
znajdowała się Atena Partenos wykonana z drewna, kości słoniowej i złota. W części tylnej
dostępnej poprzez opistodonos znajdował się prawdziwy Partenon, czyli pokój panieński. To
prawdopodobnie tkano peplos dla bogini (szatÄ™ ofiarowanÄ… co cztery lata, od tego nazwano
świątynie). Kiedy powstał związek morski mieścił się tu skarbiec. Strop kasetonowy celi
podtrzymywały kolumny jońskie. Innym elementem jońskim był fryz po zewnętrznej stronie
celi, przedstawiający młodzieńców w procesji panatenajskiej, która odbywała się co 4 lata.
Wysoko u góry znajdował się fryz ledwie dostrzegalny, także Pauzaniasz w ogóle go nie
wspomina. Świątynia miała na zewnątrz 92 metopy, na których przedstawiano sceny z
gigantomachii, cen tauromachii, amazanomachii i walki pod troją. W przyczółkach
(tympanonach) przedstawiane były narodziny Ateny oraz jej spór z Posejdonem o władzę w
Attyce. Budowa ta przetrwała do XVII wieku. W V wieku zamieniono ją na kościół Mądrości
Bożej, a w 1458 roku na meczet turecki. Turcy wykorzystali go jako skład prochu. Pocisk
artyleryjski zniszczył budowle w 1833 roku  kiedy Grecja uzyskała niepodległość. Zaczęto
pracę na jego odbudową. Wcześniej ambasador Anglii wywiózł sporo oryginałów do
Londynu. Rabunek ten potępił Lord Byron. Marmury te są kolekcją w British Museum.
Partenon był wzorem dla innych świątyń (Hefajston lub Tezejon ; światynia Apollona
Epikuriosa   mającego troske - w Bassai). Trzeba dodać, że Partenon ma wiele
naśladownictw współczesnych np. parlament w Wiedniu.
Erechtejon
Jest to świątynia Ateny Polias (miejskiej). Było to prastare miejsce kultu Erechteusa,
bohatera ateńskiego zaliczanego do pierwszych królów ateńskich. W czasie walk Aten z
Eleusis gotów był złożyć w ofierze swój córkę Progenej, trysnęło tam z
ródło Posejdona i rosła
święta oliwka. By w jednej świątyni połączyć te tradycję i wykorzystać niekorzystnie
ukształtowany teren trzeba było wyjątkowego talentu architekta. Jest on nam nieznany, a
swojej pracy wybrał styl joński. Świątynia była budowana w latach 421-407 p.n.e. Jest to
prostylos w kierunku wschodni z sześcioma kolumnami ( 6,5 m wysokości, 66cm średnicy).
Po przeciwnej stronie na cokole znajduje się fasada z czterema półkolumnami, między
którymi w okresie rzymskim umieszczano okna. Jest to jedyny znany w architekturze
przypadek zastosowania okien w świątyni. Tu znajdowała się sala Erechteusa, stąd jedno
wejście prowadziło przejście do pomieszczenia o czterech kolumnach w fasadzie i dwóch
bocznych, gdzie miała być owa studzienka z wodą Posejdona. Z drugiej strony znajdował się
balkon z sześcioma kariatydami o wysokości 2 metrów. Są one przykładem wyjątkowego
21
zespolenia rzez
by z architekturą. Cechuje je wdzięk polegający na rytmie nóg i jałowych szat,
ale też powaga twarzy, wyjątkowy efekt dają echinusy o wyjątkowych oczach. U Witrunusza
były to upokorzone kobiety z Karii, która to sprzymierzyła się z Persami w czasie wojny. W
okresie bizantyjskim był to kościół chrześcijański. Następnie mieszkał tu pasza turecki.
Dzisiaj wszystkie kariatydy zastÄ…pione sÄ… kopiami. Jedna z nich znajduje siÄ™ w British
Museum pozostałe w muzeum na Akropolu.
ÅšwiÄ…tynia Nike Apteros
Jest to świątynia Nike Bezskrzydłej. Została zbudowana po jednym zwycięstwie w wojnach
peloponeskich. Jest to maleńki amfiproptylos wzniesiony około 450 r. p.n.e. Jej wymiary
wynoszą 8,27x5,44 m. Zbudowana w stylu jońskim. Kolumny są monolitowe, około 4 m,
należało wykorzystać skarpę. Architektem najprawdopodobniej był Kalikrates. Jest to jedna z
najmniejszych świątyń greckich. Dookoła niej biegł fryz ciągły, a przed nią była ustawiona
balustrada z Nike, która rozwiązuje sandał. U stóp Akropolu znajduje się teatr.
Malarstwo
Malarstwo sztalugowe
Nie zachowało się w zabytkach, jego największym reprezentantem był Polygnat.
Dzieła swoje wykonywał głownie w Delfach, gdzie malowidłami ozdobił świetlicę i w
Atenach w krużganku złocistym. Prace te możemy rekonstruować jedynie na podstawie
opisów. Wynika z nich, że starożytni czcili wyżej malarstwo od rzez
by. Polygmat postawił
figury na różnych poziomach co miało dawać złudzenie perspektywy. Jego kunszt miało
cechować mistrzostwo rysunku i doskonałe oddawanie budowy ciała, układ szat i wyraz
twarzy. Swoje dzieła opatrywał w napisy.
Malarstwo ścienne
W IV w. p.n.e ma już perspektywę i światłocień polegający na pogłębieniu cienia
postaci/. Wynalazcą perspektywy jest Agatarchos z Samos. Natomiast światłocienia
Apollogos z Aten. Jego wynalazek spowodował przełom w malarstwie. W sztuce zaczyna bić
widoczna silna tendencja do iluzjonizmu o czym świadczą różne anegdoty. Ciała męskie
przedstawiano jako ciemniejsze, kobiece jako jaśniejsze. Malowało dwoma metodami:
freskową i enkaustyczną. Metoda freskowa polegała na malowaniu na mokrym tynku.
Technika enkaustyczna pochodzÄ…ca od czasownika  wypalam polega na malowaniu farbami
ze spoiwem mającym wosk pszczeli. Farby te wygładzano gorącym żelazkiem, a póz
niej
polerowano. Przypuszcza się, że była to raczej technika sztalugowa niż ścienna.
Najwybitniejszym malarzem IV wieku był Apelles z Kolofontu, póz
niejszy nadworny malarz
Aleksandra Wielkiego. Podkreślano wdzięk i erotyzm jego dzieł, z których najbardziej
wyróżniającą się była Afrodyta wynurzająca się z kąpieli. Jego dzieła nie zachowały się do
czasów dzisiejszych.
Malarstwo ceramiczne
22
W VI w. p.n.e wchodzi w modÄ™
malarstwo czerwono figurowe polegajÄ…ce na
przywróceniu zasad: tło czarne, postać
czerwona. Wciąż obowiązuje technika
potrójnego wypalania. Styl czerwono
figurowy przechodził przez kilka okresów.
Najwybitniejszymi przedstawicielami był
Duris ( W szkole ). Na malarstwo to
szczególny wpływ miał Polignot. W tym okresie następuje istotny przełom w malarstwie
wazowym. Zamiast czystej powierzchni stosuje siÄ™ skrÄ™t, a postaci przedstawia siÄ™ w ¾. Pod
wpływem malarstwa monumentalnego wprowadza się pejzaż z głębią. Niektórzy kuszą się na
światłocień i zaczynają wchodzić w użycie barwy dotąd nie używane: różowy, niebieski,
zielony, złocenia. Ulubioną tematyką będą sceny kobiece np. scena toalety. Towarzyszy temu
wykwit i wdzięk. Przedstawienia zaczynają być groteskowe, z czasem dekoracja zaczyna
ustępować motywom roślinnym i geometrycznym, wreszcie dekoracji plastycznej lub
rysunkowej.
Zupełnie osobny styl reprezentują tzw. lekyty używane w kulcie zmarłych.
Charakteryzuje je białe tło, rysunek konturowy i barwne plamy. W ich tematyce widoczne jest
zaduma i smutek.
Rzez
ba
W Attyce dokonuje się styl dorycki ze stylem jońskim. Powtarzanie greckiej sztuki jak
umiar, harmonia, spokój, szlachetność  choć nie zawsze słuszne, można przy łączyć attyckiej
rzez
by V wieku. Idealne kanony postaci ludzkiej, której szczegóły wiernie
realistycznie& & .dwie natury wiernie idealizowane, wyeliminowano co brzydkie i
nieprawidłowe. Heroizację podnosi się teraz w sferę nieśmiertelności i osiąga nie poprzez
uśmiech jak to było w rzez
nie archaicznej, tylko poprzez całkowity spokój w rysach,
wyniesienie ponad sferę rzeczywistości.
Twarz nie stanowi głównego akcentu postaci ludzkiej. Powstaje kanon greckich
rysów- głębokie oczodoły, 3 długości twarzy. Zacierają się różnice pomiędzy twarzą kobiecą,
a męską. Rysunkowo traktowana wcześniej draperia przekształca się w plastyczną. Do
perfekcji zostaje doprowadzona konwencja szat zwilżonych- przetrwa do końca sztuki
greckiej. W studium ruchy w rzez
bie pełnej doprowadził attycki brązownik MYRON- jego
grupa Marsjasza z Ateną jest połączona jedynie abstrakcyjnie kierunkiem wzroku. Dyskobol
zrywa z formalizmem. Autor próbuje oddać gwałtowny ruch i grę mięśni i ciała, na którym
nie ma wysiłku. Twarz atlety jest spokojna, nieruchoma. Fidiasz jest szczytowym punktem
rzez
by, w V w. I chociaż jego najsłynniejsze dzieło  Atena nie zachowało się, nie zachował
się także Zeus na tronie Olimpii ze złota i kości słoniowej ,,jeden z siedmiu cudów świata  .
Wykonanie go było tematem wielu utworów literackich, jak np. w II w. po Ch. Dionas z
23
Prusy, który wygłosił na czesc posągu mowę w Olimpii, uważając, że ów Zeus jest bliższy w
ubóstwie jak w poematach Homera. Atena Partenos, która stała w Partenonie, została
wykonana z ok.1200kg. złota, przy sporządzaniu posągu Fidiasz został oskarżony o
malwersację i uwięziony. Trzeba wymienić Atenę Promahos (walczącą) oraz Atenę Lemnia
(dla wyspy Lemnos). Pozostały po Fidiaszu same kopie wdające wyobrażenie o jego stylu. Są
to kształty pełne, silne, raczej surowe. Bóstwo przedstawione w najwyższym majestacie(nie
ma różnicy pomiędzy postaciami boskimi, a ludzkimi). Wprowadził duże rozmiary posągów
kultowych, kształtowaly one wyobrażenia innych tworców. Na tarczy Ateny Partenon artysta
wyrzez
bił swój autoportret i portret Peryklesa, co spowodowało oskarżenie go o
świętokradztwo i stało się przyczyną wygnania. Znamy prawdopodobne oryginały Fidiasza w
płaskorzez
bie, jest to dekoracja Partenonu, z której pszczółki (trójkąty wieńczące budowlę)
zaginęły. Pozostalo kilka pojedynczych postaci uszkodzonych, w jednym przyczółku
narodziny Ateny, w kolejny spór z Posejdonem o miasto (znamy te przyczółki z opisu),
zachowały się 3 mojry  mistrzowska draperia, Nike, głowy koni, kilka postaci pojedynczych.
Zachowała się również częśc metop i fryzu jońskiego, który był wewnątrz świątyni. Jeżeli nie
było to dzielo samego Fidiasza, to z pewnością jego uczniów i zostało wykonane pod jego
okiem. Kompozycja metop to są płyty dwu lub trzyosobowe. Fryz okrążał celę, wyobrażał
procesję i zgromadzenie bogów. Wysoki  przeszlo 90cm, a długosc  160m. Fryz
charakteryzuje tzw. usokefalia, czyli wszystkie głowy na równym poziomie (ussos  inaczej
równy). Rzez
biarz wystudiował tu szczegół, postaci jednak typowe są bez indywidualizacji.
Szkoła dorycka przezywa swój rozkwit w Argos, a głównym jej reprezentantem był Polyklet.
Znany jest przede wszystkim jako teoretyk i twórca aktu męskiego, czyli idealnych proporcji
atlety. Przyjął za podstawę szerokość kciuka i nazwał go modułem. Polyklet wyliczył, że
idealnie zbudowany atleta ma w sobie 100 takich modułów. Stopa jest równa 1/6 wysokości
ciała, głowa 1/8 wysokości ciała, twarz i dłoń do nadgarstka to 1/10 ciała. Polyklet
udoskonalił zasadę kontrapostu, polegającą na tym, że na napiętej nodze spoczywa swobodna
ręka. Dzięki temu zastąpił archaiczną zasadę frontalności i mogł oddac grę mięsni. Atleta jego
jest masywny i dosc ciężki. W epoce Peryklesa powstają pierwsze rzez
by portretowe
wybitnych ludzi, rzez
biarz nie starał się w nich przedstawic twarzy, ale robił wszystko, by
pokazac jego oosobowosc. Polegało to na wydobyciu z twarzy cech na synteze wodza,
filozofa, męza stanu, powaga, dostojeństwo mądrośc  głowa Peryklesa. W V w. działa
również rzez
biarz Pajonios z Mende, którego oryginał posiadamy, to jest Nike lecąca z orlem
u stóp. W IVw. Zaczyna obowiązowac lżejszy kanon Lizypa, pochodził ze Sykionu. Znany
głównie jako twórca rzez
b w brązie, jego mistrzostwo przejawialo się w tworzeniu posągów
kolosalnych  20m posąg Zeusa. Jego kanon jest lżejszy poprzez zmniejszenie głowy. Na
czoło wysuwa się apoksyomenos, czyli zeskrobujący z siebie oliwę. Stworzył też serię
przedstawień Heraklesa : odpoczywający, wsparty na maczudze, Hermes rozwiązujący
sandał, póz
niej był portrecistą Aleksandra Wielkiego.
W IV w. p.n.e. zachodzą zmiany w życiu umysłowym zwłaszcza Aten. Filozofia V i
IV wieku kwestionuje uznane prawdy o bogach i świecie. Pojawia się stosunek krytyczny do
religii, zwłaszcza do mitologii, która jako zbyt naiwna przestaje być brana poważnie. Postaci
bogów z literaturze staja się bardziej ludzkie mniej wzniosłe. Ton życiu umysłowemu zaczyna
nadawać wykształcona masa mieszczańska. Na tym tle pojawia się zainteresowanie życiem
24
indywidualnym  artystą. Zbliża się on do życia codziennego i zaczyna dostrzegać uczucia,
które grały duża rolę w kulturze greckiej.
Rzez
biarze :
Skopas z Paros tworzył wyłącznie w marmurze. Zasłynął dekoracjami świątyni Ateny
z Eleii. Zachowało się kilka głów mocno zniszczonych i bachantka. Rzez
by Skopasa
charakteryzują się gwałtownym ruchem  pozostały rzymskie kopie dzieł artysty.
Leocharesowi przypisuje siÄ™ autorstwo Apollona Belwederskiego oraz Artemidy z Wersalu.
Praksytretes z Aten działał w latach 370-330 p.n.e. Mówi się, że uczłowieczył bogów
greckich, ponieważ nadał im cechy ludzkie. Rzez
bił bogów zmęczonych, wesołych,
odpoczywających przy ukazaniu piękna ich młodzieńczych ciał. Klasycznym przykładem jest
Hermes z Dionizosem znaleziony w Olimpii, prawdopodobnie jednak z greckich oryginałów
(Pauzaniasz o nim pisze świątynia Hery) Afrodyta z Kuidos ( w 2/3 naga), satyr, Apollion z
jaszczurką, Afrodyta przygotowująca się do kąpieli  święty akt kobiecy, Eros z Tespie 
smukły efeb.
W tym czasie rozwija się też masowa sztuka rzemieślnicza, która reprezentują Stelle
nagrobne. Widać w nich echa sztuki i zastosowano w nich wysoki poziom. Charakteryzuje je
prostota i spokój, brak uczuciowości. Na Stellach znajdują się sceny rodzinne, przestrzega się
konwencji szat zwilżonych i równego poziomu głów.
W IV w. p.n.e. działał również Lizyp, który jest reprezentantem lżejszego kanonu.
Działał w latach 350-300. Pochodził z Sytionu. Jego mistrzostwo przejawiało się w
tworzeniu posągów kolosalnych w brązie. Stworzył dwudziestometrowy posąg Zeusa. Jego
kanon jest lżejszy poprzez zmniejszenie głowy. Na czoło jego rzez
b wysuwa siÄ™
 Apoksyomenos  zeskrobujący z siebie kurz z oliwą. Stworzył też kilka posągów Heraklesa
oraz Hermesa zawiązującego sandał. Był portrecistą Aleksandra Wielkiego.
25
3. Epoka hellenistyczna
Podboje Aleksandra Wielkiego prowadzą do ekspansji kultury greckiej na wschód.
Interpretacja kultury wschodu i zachodu. Wyraz
nym przykładem wpływu kultury wschodu na
kulturę grecką jest kult władcy. Następuje zanik polis  przełom w psychice Greków.
Powstają duże królestwa gdzie zwykły człowiek ma niewiele do powiedzenia. Ludność
odwraca się od życia społecznego na rzecz indywidualnego. Monarchie następców
Aleksandra Wielkiego mają charakter wschodni  duże obszary, absolutne rządy, dwór
królewski. Nowa arystokracja dworska, rozwój klasy mieszczańskiej  namiastka dawnego
życia : mieszczanie , wykształcona inteligencja, której przeciwstawia się wiejski lud
proletariat. Odbiorcą literatury i sztuki jest wykształcona arystokracja  kultura elitarna,
uczona o wykształconej tematyce, na tle życia dworskiego  zainteresowanie prostym
człowiekiem i życiem wiejskim  sielanka. Monumentalizm zaczyna nudzić, pora na małe
formy ( doskonale oszlifowane). Kierunek emocjonalny rozwija się coraz bardziej. Artyści
dążą do ekspresji poza tym w tematyce pojawia się literackość. Nie chodzi o piękno proporcji
a wyraz. Do głosu dochodzi cierpienie, brzydota, starość i groteskowość. Stąd w epoce
hellenistycznej zaczyna być powszechne studium twarzy ( nie pojawiło się wcześniej).
Wszystko to prowadziło do naturalizmu i iluzjonizmu (malowanie rzez
by). Następuje
zeświecczenie sztuki na tle zeświecczenia elit idzie ono w parze z mistycyzmem wschodnim,
rozpowszechniający się wśród mas. Indywidualne przezywanie religii i wiary. Głównym
centrami kultury poza więdnącymi i Atenami, Aleksandrią, Pergamonem, Rodos i Antiochia.
Architektura
Cechuje ją swobodniejsze traktowanie stylu, często jej łączenie czego nie było wcześniej.
Budowle piętrowe, gdy piętro jest w innym stylu. Pałace królewskie na wzór wschodni, łaz
nie
, ratusze, gimnazjony, oferują jednak na ogół elementami tradycyjnymi. Miasta komponuje
się wd linii prostopadłych. Centralnym punktem miasta staje się często świątynia, gmach rady
albo teatr albo budowla świecka. Świątynie komponowane są frontalnie, ściana tylna jako
ściana odrębna. Architekci wymyślają też różne plany i kształty jak np. rotundy, ośmiokąty i
wznosi się to ołtarze pod gołym niebem.
Malarstwo
Znamy je dzięki kopiom rzymskim, popularną i wręcz ulubiona staje się nowa technika
mozaika. Mamy 4 typy mozaik.
·ð Opus tesselatum ( dzieÅ‚o skÅ‚adajÄ…ce siÄ™ z kamyków, od 1 do 2 cm i odgradzano
je często blaszkami )
·ð Vernikulatum ( robaczek) z kamyków, które sÄ… jak robaczki i sÄ… to kamyki
nieforemne.
·ð Opus barbarikum  z różnych kamieni i tÅ‚uczonego szkÅ‚a.
·ð Opus sektile  caÅ‚e pÅ‚yty odpowiednia przycinane i zestawione.
26
Tematyka mozaik przeważnie czerpie z mitologii, rzadziej pojawia się w niej pejzaż,
tematyka historyczna bardzo rzadko. Przykładem tematykem historycznej jest duża mozaika-
Bitwa Aleksandra Wielkiego z Dariuszem pod Issos.
Rzez
ba hellenistyczna
W wielkich kompozycjach reliefowych widać wpływ malarstwa, co możemy zaobserwować
w płytach ołtarza pergamenskiego.
Pokrewny charakter ma rzez
ba pełna np. Grupa Laokoona znajdująca się w Watykanie ,
odkrytwa w 1506 r, nawiązuje do II księgi Eneidy, gdzie kapłan LAuukoon przestrzega przed
koniem trojańskim, wówczas wyłoniły się węze i go oplotły. Autor przedstawil wyraz
fizycznego cierpienia i wysiłek. Rzezba ta jest doskonalym studium anatomicznym.
Przykłady cierpienia stylizowanego jak Niobe i jej dzieci. W tych rzezbach jest wymagany
literacki komentarz. Posągi są kolosalne np. Kolos Rodyjski z 304 roku  32 m wysokości.
Coraz częściej pojawia się grupa rzezbiarska, z nowa tematyka. Typ korosa  chłopaka jest
aktualny, tylko w innej interpretacji. Władca Hellenistyczny z mała głową o atletycznych
kształtach. Typ kobiecy nadal zostaje w udrapowaniu w konwencji szat zwilżonych, przy
czym artysta popisuje się wrecz możliwościami technicznymi. Ulubionym tematem staje się
dziecko, np. chłopiec z gęsią, Amor i Psyche , Mały dżokej.
Nowością staje się sięganie do motywów groteskowych, np. pijana staruszka. Rozwija się
portret. Jest on przede wszystkim idealizowany. Najlepszym przykładem będzie Homer i
Eurypides. Artyści portretują osobistości literackie i wydobywają cechy, co jest w ich
dziełach
. Koroplastyka pojawia siÄ™ i przezywa od razu rozkwit. Sztuka drobna, do codziennego
użytku. Reprezentują ją terrakoty w Azji Mniejszej w Beocji.
Do perfekcji doprowadzono złotnictwo, Wazon z Dionizosem poszukujący Ariadny,
Złota wypukana od środka. Innym przykładem może być Achilles z Pentezleją  dekoracja
zlota.
27
IV. ETRUSKOWIE
Etruskowie byli ludem o nieznanym pochodzeniu u języku, prawdopodobnie ze wschodu, Od
IX wieku zajęli Toskanię aż do Lacjum, była do liga miast rządzonych oligarchicznie. Póz
niej
Etruria ulegała stopniowo Rzymowi. Ostatnie ślady odrębności etnicznej można znalez
ć
jeszcze w koncu epoki republikańskiej. Mitologię Etruskowie zaczerpnęli z Grecji, ale w
przeciwieństwie do greków odgrywają rolę wierzenia zagrodowe i demonologia, stąd u
Etrusków wyeksponowany będzie grobowiec i dekoracja. Religia jest formalistyczna, kult
polegał na skomplikowanych obrzędach i ich drobiazgowym przestrzeganiu - > wróżbiarstwo
miało znaczenie zwłaszcza ze znaków na niebie. W religii odczuwa się element lęku i grozy,
co widac z przedstawień demonów. Sztuka etruska jest pod przemożnym dziełem, trudno
odróżnic od greckiej. Są w niej jednak rysy własne  silnie, muskulatura, silna ekspresja,
gwałtowność ruchu, nieraz brutalność, a przede wszystkim radosc, formy będą grubsze i nie
mają tego wdzięku co w sztuce greckiej.
Architektura
Etruskie wynalazki są praktyczne, łuki z klinów i kopuły, pozwala to na tworzenie sklepień
beczkowych, natomiast kopuła znana nam była dotychczas jako fałszywa, konstruowana
kopuła zalana zaprawą. Ta konstrukcja łukowa zaowocowała w bramach, kanałach, mostach.
Niektóre z tych budowli przetrwały do dzisiaj np. kloaka maxima, czyli głowny ściek
kanalizacyjny Rzymu, który funkcjonuje do dziś. Dom etruski znany z urn grobowych i z
póz
niejszego jego rozwoju, jako już dom rzymski. Jest on ściśle symetryczny na osi
środkowej. Dookoła przylegały Alle, czyli skrzydła, w których mieściły się : archiwum
domowe, sypialnie, jadalnia i pomieszczenia gospodarcze. Grobowce etruskie są różnego
typu, kurhanowe, czyli okrągłe, prostokątne, korytarzowe, calkiem podziemne. Odnaleziono
je w Caere, Vulci i Cornetto. Wszystkie te typy sÄ… pochodzenia wschodniego, gdzie w Italii
takich nie ma. W grobowcach nie ma architektury zewnętrznej i podmurówki. Wewn. były
nisze na sarkofagi. Świątynia etruska nie jest jedynie mieszkaniem bóstwa, ale przede
wszystkim miejscem obserwacji nieba i lotem ptaków. Wszystko to wpłynęło na modyfikację.
Jest wysokie podium, fasadowość(ściana przednia wyższa, ślepa ściana tylna, przedsionek tak
rozbudowany, że zajmuje tyle miejsca co cella). Belkowanie świątyń etruskich było
drewniane. Pozwalało na rzadki rozstaw kolumn, z tego też powodu świątynie etruskie
skierowane są na południe, a nie na wschód. Mury świątyń wznoszono z cegly suszonej, a
belki i kolumny były drewniane. Podium i wazy kolumn były kamienne. Dekoracja tych
świątyń była terakotowa, bogato polichromowana. Używana kolumn toskańskich, czyli jest to
kolumna dorycka z bazą bez żłobkowania. Dach świątyni był stromy, znajdowały się na nim
motywy dekoracyjne, geometryczne, figuralne. Malarstwo znamy wyłącznie z grobowców,
tematyka jego jest pokrewna egipskiej tematyce  dużo w niej zagrodowej mitologii, ale
występują też sceny wzięte z życia potraktowane realistycznie. Zmarły zawsze przedstawiany
w czasie uczty, w towarzystwie, w tańcach rytualnych. Tematem także są sceny z igrzysk,
polowan, czasami walki. Zwierzęta występują najczęściej w kompozycji symetrycznej.
Malarstwo wazowe  olbrzymi wpływ wywarły importowane wazy greckie. W mitologii
zagrodowej uderza sposób przedstawiania demonów i bóstw podziemnych. Ich wizja jest
28
przerażająca. Malowidła te są płaskie, mężczyz
ni są ciemni, a kobiety jaśniejsze. Zaskakujące
jest często arealistyczne używanie barw. Charakterystyczne dla Etrurii były wazy buchiero i
kanowskie. Wazy buchiero z czarnej gliny odznaczały się lśniącą czarną podeszwą
uzyskiwaną wedlug specjalnego wypalania. Miały cienką ściankę wyrytą w dekoracji.
Natomiast urny kanowskie są to urny stożkowe, zaopatrzone pokrywką w postaci ludzkiej
glowy, a rączki jak u człowieka. Wyrabiano te urny z brązu lub gliny. Rzęz
ba etruska nie jest
z marmuru, tylko z alabastru, tufu, przede wszystkim jednak z wypalanej gliny i brÄ…zu. Wys.
70-90cm. Posągi kultowe się nie zachowały poza nielicznymi. Jednym z nich jest Apollo z
Veje, dzbany kultowe z brązy, zwierciadła ze srebra ze scenami mitologicznymi.
29
V. RZYM
Periodyzacja
Od 753 r. p.n.e. okres królewski, panowanie Etrusków i obalenie władcy.
Od V w. p.n.e. Rzym staje się republiką i w niej maja miejsce walki społeczne. Zaczyna się
podbój Italii. W III w. p.n.e. zaczyna się imperializm  efektem są wojny punickie,
zniszczenie Kartaginy, zdobycie południowej Italii i opanowanie Wielkiej Grecji. Jest to
okres początku literatury rzymskiej, która jest przeróbką literatury greckiej. W II w. p.n.e.
trwają wojny macedońskie. W Grecji wybucha powstanie antyrzymskie, czego skutkiem jest
zburzenie Koryntu. Do Rzymu napływają niewolnicy i wiele skarbów sztuki.
I wiek p.n.e. charakteryzuje się walkami stronnictw politycznych, w wyniku których Juliusz
Cezar zostaje dyktatorem. Zostaje podbita Galia. Wielką rolę odgrywa Cyceron, który
przeszczepia kulturÄ™ i filozofiÄ™ greckÄ… na kulturÄ™ rzymskÄ…. Po zamordowaniu Cezara
ponownie odzywają walki stronnictw. Kończą się one zwycięstwem Oktawiana i jego
jedynowładztwem. W I w. n.e. władzę sprawuje dynastia julijsko-klaudyjska. Po Neronie
władzę przejmuję dynastia flawijska. Za ich panowania została zburzona świątynia
jerozolimska ( 70 r.) i wybuch Wezuwiusza.
W II w. rzÄ…dzÄ… cesarze adoptowani : Trajan, Hadrian, Marek Aureliusz. Jest to okres
wyraz
nej hellenizacji kultury rzymskiej.
W III wieku władzę sprawują cesarze wybrani z woli wojska. Jest to okres prześladowania
chrześcijan, aż do edyktu mediolańskiego z 313r, kiedy chrześcijaństwo staje się religią
dozwolonÄ…. Stolica imperium zostaje przeniesiona do Konstantynopola. RozpoczynajÄ… siÄ™
najazdy barbarzyńców.
Charakter narodowy Rzymian
Brak zdolności i wrażliwości artystycznej, naród wieśniaków i bojowników o uzdolnieniach
czystko praktycznych. Religia rzymska nie była natchnieniem dla sztuki, w zasadzie nie
antropogeniczna, formalistyczna, pozbawiona fantazji i o prymitywnej i ubogiej mitologii.
Jednak wpływy greckie poprzez Etrusków oraz działalność bezpośrednia zaczynaja się tak
wczesnie, że odkad mamy wiadomości o tej religii jest już zhellenizowana. Zainteresowanie
życiem poza grobowym jest wąskie, wazna pamięc o zmarłych i ich czynach, rozwój sztuki
homeromatywnej  ma charakter pomnikowy.
Architektura
30
Jej podstawowe cechy to utylitaryzm i monumentalizm  zrozumienie dla tego co wielkie.
Stąd w architekturze stworzyli monumentalne dzieła o charakterze własnym, mimo że
operowali elementami architektonicznymi Etruskimi i Greckimi. Wystepuje większa
rozmaitośc form niż w Grecji. Wywarły one większy wpływ na architekturę póz
niejszych
wieków poprzez włoski renesans. Ogromny aparat państwowy stworzył zapotrzebowanie na
budowle różnego typu: obozy, koszary, sądy, składy, magazyny handlowe, rynki, porty.
Architektura rzymska operuje materiałem dającym wieksze możliwości niż ten, z którego
korzystano w Grecji. Marmury italskie odkryto stosunkowo póz
no, dopiero w okresie
cesarstwa. Jako kamień ciosowy przy architekturze stosowano tuf oraz twardy wapień.
Grecka technika bloków ciosowych, bardzo kosztowna, uciążliwa w wykonaniu i transporcie
wymagała wysokich kwalifikacji i dawała mało możliwości i urozmaicenia. Stąd też
wynalazek cementu (z piasku i kruszonego wulkanicznego tufu). Tego cementu uzywano nie
tylko jako spoiwa do łączenia bloków, ale kolumn oraz jako betonu w łączeniu z drobnymi
kamieniami. TÄ… drobnice nie mieszano z zaprawÄ…, ale usypywano, zalewano i ubijano.
Powstały w ten sposób beton stanowił część muru (opust cementum), obłożone wykładzina.
Występują nieregularne bloki, albo regularne kwadratowe bloki (opus incentum, opus
quadratum). Czasami mogą to też być piramidki kamienne ułożone na wzór siatkowy (opus
reliculatum). Przede wszystkim jednak do budowy murów używa się palonej cegły (opus
lateristum). Cegła wypiera stopniowo inne materiały i staje się głównym budulcem.
Czasami ścianę pokrywają stiukiem albo wykładziną marmurową. Często jednak sama cegła
daje efekt bardzo dekoracyjny. Okładziny wapienne albo wpuszczano w cement albo spajano
na sposób grecki klamrami. Cegła była tania i łatwa w transporcie, nie wymagała
wykwalifikowanej siły roboczej. Dzięki cegle można stosować linie krzywe, łuki, nisze,
absydy, sklepienia kolebkowe i krzyzowe. Istotna jest trwałość betonu  blok jest właściwie
nie zniszczalny. Od architektów greckich architekci rzymscy przejęli przekonanie o
niezbędności kolumn z belkowaniem w wielkiej architekturze monumentalnej. Choć
stworzyli syntezę kolumny greckiej z lukiem rzymskim czego przykładem jest arkada
wspierana na kolumnach.
Wobec zastosowania cementu i betonu elementy strukturalne (kolumna z belkowaniem) stajÄ…
się w Rzymie elementem ozdobnym  modyfikują swój kształt. Kolumna staje się smuklejsza,
lżejsza w proporcjach. Unika się styli doryckiego (zbyt ciężki)  zastępuje się go stylem
toskańskim. W dalszym ciągu utrzymuje się styl joński, rozkwita natomiast koryncki.
Kolumny ponieważ są cieńsze nie muszą być komponowane z bębnów, są monolitowe i bez
zblokowań jeśli się kameluruje to tylko białe.
W architekturze cesarskiej staja siÄ™ modne kolumny z barwnego kamienia  przy
wygładzonym czole dają lepsze efekty. Żłobkowanie zajmuje górną cześć, od 1/3 wysokości.
Jako typowy motyw dekoracyjny występują nie tylko arkady ale i ściany. Występują
belkowania fikcyjne, załamujące się dla wzbogacenia linii a nie budowli. Używa się kolumn
pełnych stojących przy ścianie, półkolumn, pilastrów i nisz dla posagów. W II wieku p.n.e.
wykształtowały się dwa kierunki w budownictwie użytkowym. System łukowo-sklepieniowy
w domach i świątyniach, kolumnowo-perystykowe (ganek).
31
Elewacja zewnętrzna jest dla architekta rzymskiego zagadnieniem wtórnym, gdyż komponuje
przede wszystkim wnętrza. Elementy dekoracyjne na płaszczyznach zewnętrznych i
wewnętrznych grają bez porównania większą role niż to było w Grecji  rozczłonkowanie
fasad i ścian, bogate fryzy. Względnie mało motywów figuralnych, przeważają roślinno-
arabeskowe jak fantastyczne girlandy, owoce, co daje efekt przepychu, przeładowania. Jest to
szczególnie widoczne w sztuce cesarstwa.
Należy powiedzieć też o kapitelach kolumn. W architekturze rzymskiej zostały one nieco
przekształcone. Dzięki skośnemu ustawieniu wolut kapitel joński (z czterech stron). Kapitel
joński rozkwit, zdobiony ptakami, liście akantu.
Zupełnie niezrozumiała staje się dla Rzymianina grecka zasada tryglifu (metopa-tryglif-
metopa). Nastąpiła przemiana norm konstrukcyjnych w zdobieniach przez co pomiędzy
kolumnami zamiast jednego tryglifu bywa ich kilka.
Kompleksy architektoniczne
Cechu je ścisła osiowość. Widać to najlepiej w obozach rzymskich, które wyznaczają dwie
linie mianowicie linia płn-płd (cardo) i linia wsch-zach (decumanus). Cardo w obozie jest
drogą pretora a decumenus jest drogą główną. W środku znajduje się pretorium  dowództwo.
Na tym planie zakładano póz
niej miasta, z forum w środku. Utworzone w ten sposób pola
rozdawano pod zabudowę między mieszkańców w zależności od ich pozycji społecznej.
Forum Romanum
Jest nieregularne narastało wraz z wiekami. Posiada takie budowle jak curia (tam obradował
senat), regia, świątynie Westy, rostrę, świątynię Janusa, Kastora i Poluxa, bazylikę Julii a
poprzez to wszystko prowadziła via sacra (droga święta). Cesarze zakładają co raz to
wspanialsze fora, rożnie planowane : zamknięte, ze świątynia jako akcentem środkowym,
otoczone kolumnadÄ….
Handel przenosi się na rynki specjalne, natomiast forum główne jest miejscem spotkań
politycznych, kulturalnych i promenady. Fora cesarskie sÄ… wzorem dla prowincjonalnych,
mają zazwyczaj kształt prostokątny i otacza je kolumnada, ich miejscem centralnym jest
świątynia bądz
ołtarz.
.
Architektura użytkowa
Budowle inżynieryjne : mury, bramy, utwardzane drogi, mosty. Do dzisiaj czynny jest most
Fabryciusza w Rzymie, w którym przęsła mają 24 metry, z I w. p.n.e.. Należy tu też wymienic
w wielkiej ilości, budowane za republiki akwedukty. Za cesarstwa Rzym miał kilkanaście
akweduktów, nie raz ogromnej długości. Arkady z cementu pokrytego blokami. Na to
32
kładziono ołowiane rury, którymi płynęła woda. Dziś Rzym ma 4 odrestaurowane i
zmodernizowane akwedukty.
Dom rzymski
Głównym wejściem atrium. Rozwija się bogatszy styl perystylowy  atrium otoczone
kolumnami. Jest to ogród, do którego przylegają inne pomieszczenia jak tryklinia (jadalnia),
tablinania (archiwum domowe). Atria rozrastajÄ… siÄ™ w Rzymie stajÄ…c siÄ™ ogrodami z
fontannami i rzez
bami. Takie domy majÄ… charakter paradny. Perystyl przenosi siÄ™ z domu do
świątyń, budowli publicznych, a w I wieku na fora. Obok tego wielką rolę grają wille,
szczególnie na wsi. Dookoła podwórza lub ogrodu powstaje kompleks budynków
zawierających aleje do przechodzeń, belwedery  punkty widokowe, altany, biblioteki,
fontanny, sale sportowe, baseny kÄ…pielowe, a obok tego zabudowania gospodarcze. Ten typ
przenosi się póz
niej na pałace miejskie także cesarskie, które są urozmaiconymi miejscami, z
dużą ilością pomieszczeń i ogrodów. W Rzymie wzbogacają je układy tarasowe z powodu
nierówności gruntów. Żaden z pałaców cesarskich nie ma fasady.
Kamienice czynszowe
W budowlach tych mieszkała biedota. Budowane często tandetnie z suszonej cegły, drewna
nieraz wielopiętrowe. Na parterze znajdowały się sklepy. Ze względów sanitarnych i
higienicznych były to mieszkania niekomfortowe nie było w nich ubikacji. Używano toalet
publicznych. Nieczystości wlewano do rynsztoków.
Wyróżnić tu trzeba hale targowe jakie wzniósł Trojan w Rzymie, półkoliste, pięciopiętrowe (
ok. 30 metrów). Z przekazów wiadomo, że na ostatnim Pietrze sprzedawano ryby morskie i
słodkowodne, które znajdowały się w specjalnych basenach.
Bazyliki
Nazwa pochodzi od greckiego słowa bazileos  król. Była to budowla królewska. Miała
zastosowanie w Rzymie przede wszystkim jako gmach sÄ…dowy. Jest to budowla z
prostokątnym dachem podzielonym na nawy podłużne, podzielone kolumnami lub arkadami.
Czasami zakończone były absyda, w tych bazylikach odbywały się najczęściej sądy. Trojan
wybudował największą bazylikę na swoim forum, która miała dwie absydy i pięć naw. Ten
typ budowli miał potem wielką przyszłość a architekturze chrześcijańskiej  kościoły.
A
az
nie
Najbardziej skomplikowana budowla a właściwie całym kompleksem były termy, czyli
Å‚az
nie. Pełniły one ogromna rolę w życiu nie tylko obywateli zamożnych ale całego
społeczeństwa. Cechował je niesłychany rozmach i przepych, co widać w termach
fundowanych przez cesarzy. Termy Nerona (niezachowane), Trajana (również
niezachowane), największe i najwspanialsze Karakali i Dioklecjana. Termy Karakali
zajmowały 11 ha a Dioklecjana 14 ha. Mogły się w nich zmieścić całe miasta, około 2 tysiące
osób. Niektóre partie były dla obu płci, a niektóre w innych godzinach dla kobiet i mężczyzn.
Wilgoć nie pozwalała na konstrukcje drewniane (stropy zalewane). Termy Karakali z
33
kolumna na wysokości 35 metrów ze świetlikiem, który pozwalał na oświetlenie od góry.
Termy Dioklecjana przerobiono na stacje kolejową a inne na kościół. Prócz basenów
znajdowały się tam sale zabawowe, biblioteki i miejsca spacerowe.
Architektura sakralna
Świątynia rzymska zapożyczyła wiele ze świątyni etruskiej. Cechuje ją fasadowość,
zazwyczaj trójnawowa cela. Prawdopodobnie grał tu role brak miejsca w całym Rzymie. Już
wcześnie wchodzą w użycie formy greckie, od których są różne odstępstwa i modyfikacje.
Częstą forma jest pseudopteripteros. Zachowały się formy niewielkie, które dają wyobrażenie
o wielkich. Dosyć często występują małe świątynie okrągłe, otoczone kolumnadą  rotundy,
nawiązujące do greckiego tolosu. Przykładem jej jest świątynia Westy w Rzymie. Przykładem
wielkiej świątyni jest Panteon Agrypy. Jest to budowla okrągła z przybudowanym frontem
prostokątnym świątyni. Przebudowana za Hadriana i Karakali. Dziś jest to kościół Matki
Boskiej od Męczenników , w którym znajdują się groby zasłużonych. Przykryty jest kopułą,
która ma średnicę około 43 metrów. Świetlik u góry o średnicy 8 metrów. Kopuła jest
wewnątrz kasetowania, przez co jest lżejsza. Ściany mają siedem nisz. Zastosowano w nich
kolumny z porfiru i żółtego marmuru. Kolumny zewnętrzne są zrobione z szarego marmuru, i
mają 12 metrów. Drzwi były z brązu.
Wymienić należy monumentalny ołtarz ara pacis  ołtarz pokoju, dedykowany przez Augusta
Jowiszowi, który ma charakter pomnika dynastycznego, który był jego pomysłem. Pomysł ten
mógł być zapożyczony z Pergamonu. Zastosowano tu inne metody, bez kolumnady, a ściany
pokryto rzez
bami, obok monumentów znajduje się anagram. Przekazują one dokonania
Augusta.
Grobowce
Grobowce rzymskie były rożnego typu. Pierwotnie był to zwykły słupek. Póz
niej zaczęto
budować groby tzw. columbania (gołębniki), w których ustawiano urny. Były to groby
zbiorowe, familijne lub organizacji społecznych z niszami na urny. Oprócz palenia grzebano
również zwłoki. Mamy tez grobowce indywidualne np. grób Eurycydatesa ( nagrobek jak
piec) lub Cestiusza (piramida). Powstawały także grobowce okrągłe, które naśladowały
grobowce etruskie. Te okrągłe grobowce znajdowały się głównie przy Via Apia.
Największym takim grobowcem będzie mauzoleum, które wybudował cesarza Hadrian
(mauzoleum Hadriana).
Architektura widowiskowa
Teatr
Trzeba zacząć od teatru. Teatr rzymski jest modyfikacją teatru greckiego, jednak jest on
mniejszy (teatr marcelusa-12 tys widzów). Te mniejsze rozmiary łączą się w tym iż teatr
rzymski nie jest często usytuowany na stokach wzniesień, ale na elewacji. W teatrze
rzymskim orchestra zmienia nie tylko kształt, dlatego że nie jest już okrągła, ale i rolę. Nie ma
na niej ołtarza Dionizosa, a płaszczyznę którą zajmował w greckim teatrze chór teraz zajmują
34
fotele dla dostojników. Widownia opiera się na elewacji arkadowej. Z tyłu był budynek
sceniczny, który łączył się z widownią i właściwie był wysoką dekoracją architektoniczną.
Pierwszy teatr w Rzymie wybudowano za Pompejusza. Był teatr niezwykle bogaty.
Amfiteatr
Służył do widowisk krwawych. Charakteryzowała go elipsa areny i elewacja arkadowa.
Najlepszym przykładem jest Koloseum (amfiteatr Flawiusza) na około 50 tys ludzi. Średnica
dłuższa 188m, krótsza 156m, obwód 525m a wysokość 48. Elewacja ma 80 przęseł. Była to
największa budowla pojedyncza za cesarstwa. W elewacji umieszczono trzy typy półkolumn.
Na dole były półkolumny toskańskie, wyżej jońskie, jeszcze wyżej korynckie, ostatnie piętro
to ściana rozczłonkowana i korynckimi pilastrami. Nazwa bierze się od kolosalnego posągu
Nerona, który uległ zniszczeniu. Koloseum było wysypane piaskiem. Pod nim znajdowały się
klatki dla zwierząt i specjalne kanały, w których okrety mogły prowadzić wojnę. Tak wielkich
amfiteatrów było kilka: w Weronie, we Francji, w Tunezji.
Do budowli widowiskowych trzeba zaliczyć cyrk. W Rzymie znajdował się Circus Maximus.
Jest to cyrk położony między Palatynem i Awentynem. Słuzyl do wyścigów konnych. W
środku przebiegała tzw. spina, w ogół której biegły zaprzęgi. Cyrki, amfiteatry i teatry były
też w mniejszych miastach, jednak nie tak okazałe.
Architektura reprezentacyjna-pomnikowa
Formami czysto rzymskimi są łuk triumfalny i kolumna kommemoratywna (upamiętniająca).
A
uk
A
uk Triumfalny jest właściwie bogato ozdobiona bramą. Genezą jego jest prawdopodobnie
Trapajon-brama jaką wystawiano po zdobyciu miasta. Takich łuków triumfalnych zachowało
się około 200. Były bardzo częste za cesarstwa. Z reguły miały jedną albo trzy arkady. Pod
arkadami było attyka z napisem. Na przęsłach były umieszczone półkolumny lub kolumny z
belkowaniem.
W Rzymie są trzy główne łuki. A
uk Tytusa (15 na 13) wzniesiony w 81r dla upamiętnienia
zwycięstwa Jerozolimskiego. Jest lekki, majestatyczny. Nad łukiem była apoteoza Tytusa (nie
zachowała się). A
uk Septymiusza Sewera jest ciężki, attyka go przygniata, jest przeładowany.
Rzez
bione piedestały kolumn wręcz rarzą. Arkady mają połączenia. Wzniesione w 203 roku
dla uczczenia zwycięstwa nad Partami. Reliefy i inskrypcje sławią cesarza. A
uk Konstantyna
zbudowany w 315 r ku jego czci. Częśc płaskorzez
b została przeniesiona z luku Trajana.
Przedstawiaja zwycięstwa cesarza, przemowę na forum i rozdawanie darów.
Kolumna kommemoratywna
Zachowały się dwie. Trajana i Marka Aureliusza. Kolumna Trajana jest wysoka na 27m a
średnica 37m. Stoi na cokole pięciometrowym, w jego piedestale były prochy Trajana.
Wewnątrz znajdowały się schody. Oplata ją spiralna wstęga płaskorzez
b o zwycięstwie
35
Trajana nad Dakami. Zawiera 2,5 tysięcy przedstawień z walk. Jest to typowy przykład
rzymskiego reliefu kommemoratywnego. Dzisiaj na szczycie zajmuje się św. Piotr (z XVIw).
Kolumna Marka Aureliusza jest wysoka na 29m, śr 4m. Jest naśladownictwem kolumny
Trajana. Na szczycie znajduje się sw Paweł. Została wybudowana dla uczczenia zwycięstwa
nad plemionami germańskimi. Oplata ją spirala ze 116 scenami (wydarzenia pomieszane
rzeczywiste z irracjonalnymi). Postać cesarza jest eksponowana. Kolumny te mają wiele
naśladownictw nowożytnych.
Rzez
ba rzymska
GenezÄ™ rzez
by rzymskiej stanowią maski pośmiertne i portrety przodków. Po śmierci
zdejmowano maskę ze zmarłego i noszono je podczas ceremonii. Przypuszcza się, że
wywodzi się z niej pełna rzez
ba portretowa. Cechuje ją realizm, w przeciwieństwie do gr.
typizacji, gdzie starano się pokazać w portrecie poety, wodza, myśliciela. Stąd w Rzymie
mamy głowy portrety z dorabianymi głowami (stąd tułowia bez głowy).W rzymie panowało
ogromne zapotrzebowanie na portrety, materiałem był kamień, rzadziej brąz. W rzez
bie
rzymskiej wcześnie występuje mitologiczna tematyka grecka, jednakże połączona z dążeniem
do heroizacji i typizacji. Stąd cała histria rzez
by rzymskiej jest historią krzyżowania się
dwóch nurtów: rzymskiego realizmu i napływowej literackości (np. mitologiczny
konwencjonalizm) i pojawienie się aktów. Ogromny wpływ grecji na rzym i wręcz
snobistyczne zamiłowanie to sztuki greckiej spowodowały zjawiska niesłychanej doniosłości
- masowe kopiowanie rzez
b greckiej epoki klasycznej i hellenistycznej, a także tworzenia
rplik wielu typów, jakie się podobały w płaskorzez
bie dekoracyjnej występuje tematyka
głównie historyczna, mitologiczna i rodzajowa wzięta z życia i pracy. Zwłaszcza rodzajowe
przedstawienia mają wielką wartość dokumentalną - poznajemy sklepy, warsztaty, szkoły.
Dużo materiałów dostarczają prowincje. Brakuje nam nazwisk artystów, którymi byli dobrzy
greccy rzemieślnicy. Faktura ich dzieł bywa często niedbała, używają raczej świdra, a nie
dłuta. (Płaskorzez
ba Posejdona muzeum w Monachium II/I w. p.n.e.; płaskorzez
by z Å‚uku
Tytusa, kolumna Trajana i Marka Aureliusza,  cud deszczu ,  Szkoła ,  U fryzjerki )
Popiersie jako portret wywodzący się z greckiej hermy znany był już w czasach
hellenistycznych. Teraz, w Rzymie, staje siÄ™ tematem masowym. Portrety z okresu republiki
mają skłonność do jaskrawego weryzmu. Brak jest postaci kobiecych. W portretach
osobistości wybitnych dochodzi tzw. twarz fikcyjna, gdzie wybór pewnych cech jest
zastępuje realizm. Twarz jest przez to pozbawiona napięcia, jest trochę sztuczna (twarz
Cycerona, Cezara, Pompejusza).
W epoce augustowskiej kształtuje się styl będący syntezą dążeń Augusta do wzmocnienia
wzmocnienia tradycji starorzymskiej, powagi i surowości obyczajów idealną formą grecką 
dużo szlachetności, eliminacja tego, co przypadkowe). Jest to styl bardzo reprezentacyjny,
pełen dostojeństwa, szlachetności form i chłodu. Nazywamy go klasycznym. (August z prima
Porta, August w egipskim stroju)
36
W epoce Flawiuszy i Trajana jest więcej swobody i realizmu, mniej pompy i
dostojeństwa. Płaskorzez
by z łuku Tytusa naśladują obrazy niesione w pochodzie
triumfalnym, relief na kolumnie Trajana jest zupełnie realistyczny. Ciągłość narracji staje się
manierą a puste przestrzenie zapełnia się krajobrazem. Perspektywę osiąga się poprzez
kilkuplanowość kompozycji.
Typy barbarzyńców są wzięte z natury. Za czasów Hadriana następuje nawrót do
wzorów greckich, czego przykładem jest wiele posągów Antinousa (kochanek Hadriana,
który utopił się w Nilu, został uznany za boga). (Antinous w Delfach) Rzez
by Antinousa
cechuje gładkość polerowanego marmuru, często zestawianego kolorystycznie. W portretach
pojawiajÄ… siÄ™ brody. (cesarz Hadrian)
W czasach Marka Aureliusza powraca realizm, czego przykładem jest naśladownictwo
kolumny Trajana w kolumnie Marka Aureliusza. Konny portret cesarza stał się prototypem
póz
niejszych portretów konnych.
Rozpowszechnia siÄ™ moda na rzez
bione sarkofagi. Najstarszym typem dekoracji jest
typ florystyczno-owocowym. W poczÄ…tku II wieku rozpowszechnia siÄ™ tematyka
mitologiczna. (Proserfina, Fedra, zabicie dzieci Niobe) Póz
niej mamy sarkofagi
batalistyczne. ( sarkofag ludovisi 251 dla cesarza Hostiliana) Póz
nie, od III wieku, na
sarkofagach umieszcza się portrety zmarłych. Trzeba wymienić reliefy tzw. compona z II
wieku  jest to skrzyżowanie dachówki z płaskorzez
bą. Tematyka ich jest głównie
mitologiczna. W okresie póz
niejszym na sarkofagach pojawiają się już tylko fale i po rogach
amorki.
W póz
niejszym antyku rzez
ba zanika coraz bardziej na rzecz płaskorzez
by, a ta na
rzecz mozaiki. Czasami pojawiają się głowy podkreślające modelunek czaszki. Zauważa się
deformacje w twarzach, silne akcentowanie oczu. Rzez
by osób z kręgu władcy wykonuje się
teraz z porfiru, czyli kamienia czerwonego.
Malarstwo
Rzymianie traktowali malarstwo jako sztukÄ™ nie przynoszÄ…cÄ… ujmy, dlatego istnieli
rodowici malarze rzymscy. Malarstwo sztalugowe obejmowało malarstwo historyczne,
mitologiczne, portretowe i rodzajowe. Pozostawało ono całkowicie pod wpływem
hellenistycznym. Ponieważ malarstwo hellenistyczne się nie zachowało, wnioskujemy o nim
jedynie ze świadectw i malarstwa ściennego rzymskiego, które jest naśladownictwem
tamtego. Rzymskiego malarstwa zachowało się dość dużo. W wielu wypadkach są to kopie
obrazów hellenistycznych. Tematem nowym, który został wprowadzony do malarstwa
przezLudiusa, jest krajobraz- zwłaszcza architektoniczny. Pozwalał on zaspokoić potrzebę
artystów jaką była perspektywa bądz
inne efekty.
Istniało także malarstwo popularne, o cechach utylitarnych- jak tabliczki wotywne,
szyldy, reklamy. Innym typem było malarstwo miniaturowe w książkach, które wywarło
wielki wpływ na średniowieczne rękopisy. Zabytki malarstwa ściennego zachowały się w
Pompejach i w Rzymie, w Ostii i na wschodzie. Ozdobione malowidłami były domy
37
prywatne, grobowce ale i budynki użyteczności publicznej. Obrazy figuralne stanowią
centrum jakiejś kompozycji, są to przede wszystkim obrazy mitologiczne. Bywają też
kompozycje pejzażowe i martwej natury. W pejzażu i motywach figuralnych występuje
często impresjonizm antyczny, to jest nakładanie plam barwnych obok siebie bez tonów
przejściowych, co daje właściwy efekt dopiero z odległości. Prócz tego poszczególne
elementy figuralne, a więc postaci ludzkie i zwierzęce są często rozsiane wśród innych
motywów dekoracji ściennej. Tło bywa przeważnie białe. Co do malarstwa ściennego to
rozwiązanie całej powierzchni ściany występuje w kilku kolejnych stylach- zachodzących na
siebie. Ich nazwy sÄ… konwencjonalne. Styl pierwszy- tak zwany inkrustowany, od 80 roku
przed Chrystusem. Naśladował wykładanie ścian płytami kolorowych marmurów. Polegał na
tym, że całe ściany malowano w marmurek.
Styl drugi- architektoniczny, do końca epoki augustowskiej, polega na
architektonicznym przełamywaniu płaszczyzny ściany, celem rozszerzenia przestrzeni.
Wprowadza to głębię, perspektywę, iluzoryczność. Osiąga się to dzięki malowaniu kolumn,
gzymsom, oknom w których widać fikcyjne ogrody.
Styl trzeci- egiptyzujący, w epoce Augusta. Kiedy Egipt stał się prowincją rzymską i
karmił Rzym zbożem. Ścianie przywrócono częściowo jej prawa. Ściany są dużo
spokojniejszymi płaszczyznami barwnymi, jakby zawieszone były tkaninami. Elementy
architektoniczne są tu skromniejsze. Towarzyszy temu drobna ornamentyka- roślinno-
arabeskowa. Charakter tego stylu jest chłodny i dostojny, tak jak całej sztuki augustowskiej.
Nazwa bierze się od pojawiających się coraz częściej motywów egipskich.
Styl czwarty- ornamentalny, styl ten jest jeszcze bardziej bogatszy niż dotychczasowe, przede
wszystkim kolorystycznie. Kolor żółty imituje złocenie. Ulubionym kolorem jest czarny.
Tłem jest czerwień. Cechuje ten styl jasność, ostre światło, elementy architektoniczne są
przesadnie smukłe. Wszystko się piętrzy, jedno nad drugim sprawiając wrażenie dekoracji
teatralnej. Wśród tego są postaci ludzkie i mitologiczne. Pełno też martwej natury, wazonów,
koszów z kwiatami. Wszystko to daje efekt przepychu.
Czyniono także eksperymenty malarskie np. malując szkoło napełnione wodą.
Jeśli mówimy o malarstwie to oddzielnym tematem jest portret fajumski, który
powstał w pierwszych trzech wiekach po Chr. Przyczepiano go do mumii, były to realistyczne
portrety ludzi. Wymienić należy jeszcze dwa typy malarstwa- tondo- czyli obraz okrągły. (
nie mam tego drugiego, może profesor nie podał).
Mozaika w Grecji pojawiła się w IV w, jej rozkwit przypada na epokę hellenistyczną,
w Grecji były posadzki mozaikowe, w Rzymie wylewano podłogi zaprawą wapienną,
dodawano mielonej ceramiki, co dawało różową barwę, w czasami włączano małe kamyki.
Mozaika ma w nazwie coś wspólnego z muzami. Właściwą mozaikę tworzono z małych
kamyków ok 0,5cm. Były to kostki z barwnych marmurów i kolorowego szkła. Do krzywizn
używano drobno potłuczonych robaczków. W środku umieszczano obraz, który nazywał się
38
emblematem. Wzorem były obrazy malarstwa sztachetowego, przenoszone na specjalnych
kartonach. Stąd też kartony te można było przenosić do innych warsztatów lub kopiować.
Najdoskonalszą jest mozaika z bitwą pod Issos z Muzeum w Neapolu. W I w.p.n.e. słabnie
zainteresowanie mozaiką wielobarwną na rzecz 2barwnej, czarno-białej. Taka mozaika
kładzie nacisk na rysunek sylwetki. W mozaikach dochodzi do głosu iluzja przestrzeni, dzieje
się to dzięki stosowaniu motywów geometrycznych. Często mozaiki otoczone były
plecionkami, tz. mozaiki kwadratowe, komponowane w wielokątach lub kołach. W Afryce w
II i III w. upowszechniły się mozaiki przedstawiające pracę na roli, tz. mozaiki afrykańskie.
Przedstawiano również sceny polowań. Ostatnim rodzajem mozaiki są mozaiki układane z
odpowiednio przyciętych płyt. Mozaiki rzymskie są posadzkowe. Rzadko przenoszone na
ściany, np. Piazza Azmerina.
Rzemiosło artystyczne: są to przeważnie wyroby przepychu i luksusu, mianowicie
złoto, drogie kamienie, zastawa stołowa, szkło. Złoto opracowywane było metodą re pulsacji (
wyklepywanie drewnianym młoteczkiem od lewej strony). W biżuterii na szczególną uwagę
zasługują camea wypukła  jest to zdejmowanie z naturalnie kolorowego szkła odpowiednich
warstw by odkryć postać. Największa gemma pochodzi z Wiednia i przedstawia Augusta
 Gemma Augustea .
39
VI. Sztuka chrześcijańska
Trzy pierwsze wieki chrześcijaństwa są czasami kultu tajnego, do okresu Konstantyna.
W tym czasie kult miał miejsce w katakumbach  nazwa ta jest niewyjaśniona. Katakumby to
w zasadzie cmentarze i krypty męczenników służące do nabożeństw. Były bardzo rozległe,
kilku piętrowe. Stanowiły je wąskie korytarze, czasem kute w skale. Główne chodniki mają
9m. wysokości, boczne do 2m. W ścianach korytarzy drążono zwykle kilka rzędów prostych
nisz grobowych, których otwory zamykano kamiennymi płytami z inskrypcją, w
katakumbach ściany i stropy malowano techniką fresku ( na mokry tynk). Do oświetlenia
używano ozdobnych lampek terakotowych. W średniowieczu znano tylko katakumby
świętego Sebastiana, inne odkryto od XVI do XIX w., m.in. katakumby Kalista, świętej
Agnieszki, św. Pryscylli, św. Domitylli. Katakumby odnaleziono również w Neapolu i n
Sycylii. W katakumbach było mało miejsca na sztukę, gdyż kult chrześcijański był ukryty, a
przede wszystkim tradycja żydowska zwalczała sztukę figuralną i ten zakaz trzeba było
przełamywać. W katakumbach panował ogólnie kierunek antyplastyczny, wyłamywały się z
niego przejawy dekoracyjności malarstwa ściennego. Wzory zapożyczono z grobowców
pogańskich i z domów prywatnych, także malarstwo to nie różni się od pogańskiego.
Znajdujemy tu wszystkie style malarstwa rzymskiego, nawet motywy mitologiczne, tz.
transpirowanie na chrześcijaństwo, np. dobry pasterz, Orfeusz, który może być Chrystusem.
Występuje dużo ornamentyki roślinnego i fantastyki. Przez co krypty wyglądają czasem jak
altana opleciona roślinami. Wśród nich mamy ptaki i amorki. Wykonie tych malowideł jest
dość słabe, rzemieślnicze. Malarz operuje barwną plamą, jeszcze nie wyrobioną.
Malarstwo katakumbowe  do malarstwa tego zaczyna przenikać symbolizm, co
możne wynikać z tajemnicy. Będą to więc: ryba-symbol Chrystusa, baranek, paw-symbol
niebiańskiego ogrodu, jeleń-symbol łagodności, winorośl, kotwica-symbol nadziei, gołąb-
symbol pokoju. Rzadki jest jeszcze krzyż (był znakiem hańby), zastępują go inne symbole
chrystusowe, jak PAX , A, &!, wreszcie w V w. krzyż grecki , póz
niej łaciński ,
ale jeszcze bez postaci Chrystusa. Pierwsze znane ukrzyżowanie mamy dopiero w VI w. Jest
to ukrzyżowanie z drzwi w Bazylice św. Sabiny w Rzymie, drzwi przedstawiają najróżniejsze
sceny z Nowego i Starego Testamentu. Chrystus występuje częściej jako dobry pasterz,
nauczyciel cudotwórca. Na starszych wizerunkach jest młodzieńcem bez brody. Póz
niej
Bierzę górę typ semicki z brodą, który przetrwał do dziś. Starożytny gest modlitewny to
wzniesione ręce, tak modlący się to oranci. Inne przykłady malarstwa katakumbowego nie są
wysokiego poziomu i przedstawiają zazwyczaj sceny biblijne, szczególnie z Nowego
Testamentu. Rzez
b w okresie katakumbowym jest bardzo mało, więcej płaskorzez
b.
Najprawdopodobniej wpłynął na to żydowski zakaz oddawania czci wizerunkom
plastycznym.
W IV w do VI w. po edykcie mediolańskim, chrześcijaństwo staje się kultem
jawnym, co pociąga za sobą zapotrzebowanie na wielkie budowle, mogące pomieścić tłumy
wiernych. Faktem ogromnej wagi stało się przeniesienie stolicy z Rzymu do Bizancjum, co
wzmogło wpływy wschodnie i zróżnicowało sztukę chrześcijańską. Zasadą architektoniczną
jest prostokÄ…tny plan z apsydÄ…, co daje 3 nawy rozdzielone kolumnadÄ…. Kolumny te dz
wigajÄ…
40
architraw lub archiwotren (łuk). Nawy boczne są z reguły niższe, nad nimi znajdowały się
okna, które oświetlały całość. W apsydzie znajdował się tron biskupi i ławy dla
duchowieństwa. Ołtarz był umieszczony w środku nawy, czasem przy ołtarzu znajdowało się
miejsce dla chóru. Często nad ołtarzem znajdowała się konfesja  baldachim. W miejscu
ołtarza przebiegała czasem nawa poprzeczna, tz. transept. Przed Kościołem znajdował się
przedsionek, zw. nartem, a za nim było atrium, otoczone kolumnadą, pośrodku znajdowała się
studzienka do obmywania.
Na wschodzie typ budowli centralnej krytej kopułą, który wyszedł z potrzeby
baptysterium (miejsca do chrztu) i kościoła grobowego. Przykładem takiej rotundy jest
kościół Św. Jerzego w Tesalonice. Natomiast w Rzymie kościół Santo Stefano Rotondo oraz
kościół Santa Costanza ( grobowiec Konstancji).
Na planie krzyża mamy grobowiec Galli Placydii w Rawennie. Szczytem jest Hagia Sophia
(mądrość boża) w Konstantynopolu, zbudowana przez cesarza Justyniana w IV wieku. Plan
świątyni jest prostokątny a w środku znajduje się kopuła unosząca się na kwadracie.
Świątynia jest wysoka na 55metrów, kopuła ma średnicę 22 metry, szeroka na 37 metrów.
Świątynie otacza galeria wsparta na 107 kolumnach i ma 5 absyd. Okna zostały
porozmieszczane rozmaicie w kopule i na galeriach. Głównym efektem tego wnętrza jest
niesamowita barwność i przepych złota oraz barwne mozaiki, przedstawiające postaci  m.in.
Chrystus Pantokrator, Matka Boska z Panem Jezusem na kolanach.
W architekturze następuje zmiana kapiteli. Zmiana architrawu na archiwolte (łuki)
wymagała wzmocnienia kapitelu ( kapitel kompozytowy- podwójny), który póz
niej zamienia
się na kapitel koszykowy (obciągnięcie trapezu  kapitelu kompozytowego).
Dużą rolę gra płaskorzez
ba dekoracyjna. Chrześcijanie zaakceptowali model
rzez
bionych sarkofagów, wśród nich wyróżniamy dwa typy. Pierwsze mają kształt. Drugi typ
rzymski to płaska skrzynia z ornamentową fasadą. O ile ornamentacja jest figuralna
(przedstawia postaci) występują postacie z obu testamentów albo symbole dogmatyczne. A
więc będziemy mieli głównie fakty z historii zbawienia  Jezus jako nauczyciel, cykl
piotrowy. Z dziejów Św. Piotra wyróżniają się sarkofagi  traditio legis (przekazanie prawa).
Katalog form sarkofagów jest często przeładowany i pokazuje, że twórcy chcą przekazać
zbyt wiele informacji. Zasadą kompozycyjną jest fryz albo podział sceny kolumienkami lub
metopą. Kompozycyjnie sarkofagi cechuje frontalność, symetryczność i przeładowanie.
Dominującą gałęzią sztuki staje się malarstwo, a szczególnie mozaika. Używa się jej do
dekoracji frontonów, ścian. Jej faktura to cięty marmur a potem emalia przetykana zlotem.
Pojawia się złote tło zamiast pejzażu. W scenach figuralnych rozwija się ikonografia
chrześcijańska, która przejmuje tematy pogańskie np. Chrystus Helios  Bóg słońca.
Zaczynają przeważać sceny symboliczno-dogmatyczne. Potraktowanie ich bywa rożne
np. gołąb, dobry pasterz. Co raz częściej pojawia się Chrystus na tronie i Chrystus w czasie
chrztu. Widzimy również przedstawienia cesarza i cesarzowej w otoczeniu dworu.
41