Druga Internetowa Konferencja Naukowa
Dialog a nowe media
Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec kwiecień 2003
Jan Grzenia
Uniwersytet ÅšlÄ…ski
w Katowicach
Strona WWW jako forma dialogowa
Streszczenie
W artykule przedstawiono charakterystyczną dla autorów publikacji interne-
towych typu hipertekstowego dążność do nawiązywania dialogu z odbiorcą.
Dialogizacja tekstów internetowych jest możliwa m.in. przez umieszczanie w ich
obrębie hiperłączy i hierarchizację powiązanych tekstów oraz przez łączenie
tekstu z elementami graficznymi i dz
więkowymi. Dialogowość tekstów tego typu
przejawia się w ich nacechowaniu kolokwialnym, obecności formuł spontanicznych
i w próbach ich osadzenia w konkretnej sytuacji.
O języku funkcjonującym w Internecie przyjęło się już kilka opinii, a zwłasz-
cza ta, iż stanowi on pisaną odmianę języka obfitującą w elementy typowe dla
języka mówionego [zob. np. Crystal 2001: 41-48]. Uogólnienie to, choć akcentuje
bardzo wyrazistą cechę języka Internetu, jednocześnie mocno upraszcza obraz rze-
czywistości.
Pisząc o języku Internetu, musimy najpierw zauważyć, iż  mimo zasadniczo
pisanej formy  jest on wysoce zróżnicowany, bardziej niż wszelkie odmiany
pisane znane dotąd. Zróżnicowanie to jest wynikiem wielkiej różnorodności
typów internetowej komunikacji. Problem ten omawiam bliżej w odrębnej (i
obszernej) publikacji1. Tu nadmienię, iż opisując język w Internecie, należy w jego
obrębie wyróżnić trzy typy komunikacji:
1) Typ konwersacyjny, który można nazywać także czatowym, ponieważ
reprezentują go wszelkiego rodzaju pogawędki internetowe (jako przykładowe
można wymienić: IRC2, pogawędki z użyciem komunikatorów internetowych,
np. ICQ, Gadu-Gadu, pogawędki prowadzone za pośrednictwem przeglądarek
internetowych).
© Copyright by Jan Grzenia, 2003
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec kwiecień 2003
2) Typ e-mailowy, który obejmuje kanały komunikacyjne oparte na liście
elektronicznym: pocztÄ™ elektronicznÄ…, grupy, listy i fora dyskusyjne.
3) Typ hipertekstowy, który reprezentują teksty dostępne w sieci World
Wide Web (również te, które nie zawierają hiperłączy), a nie należące do typu
1. i 2.
Strony WWW, o których traktuje ten artykuł, należą do trzeciego z wymie-
nionych typów komunikacji internetowej. Teksty funkcjonujące w obrębie tego
typu komunikacyjnego sÄ… hipertekstowymi tekstami elektronicznymi.
W związku z tym musimy objaśnić termin hipertekst3. Wyraz ten funkcjonuje
w wielu znaczeniach. Rozważywszy ich wady i zalety, przyjmuję, iż hipertekst
to tekst elektroniczny zawierający widoczne odsyłacze do innych tekstów, do
których dostęp można uzyskać po kliknięciu na odsyłacz4 (tekst taki może mieć
charakter nielinearny5).
W odniesieniu do tekstów, o których mowa, stosuje się, zwykle zamiennie,
określenia strona internetowa (lub WWW) i witryna internetowa (lub WWW). Byłoby
korzystne, gdybyśmy rozróżniali te terminy tak jak to przyjęte w niektórych
publikacjach informatycznych. W zwiÄ…zku z tym stronÄ… WWW nazwiemy jed-
nostkę tekstową, która powstaje na ekranie komputera jako rezultat interpretacji
przez odpowiedni program komputerowy (przeglÄ…darkÄ™, np. Internet Explorer)
dokumentu napisanego w języku HTML. Strony WWW to publikacje pisane,
które mają charakter trwały i stanowią składnik struktury hierarchicznej, a ich
forma jest multimedialna6. Z kolei witryna WWW to grupa powiÄ…zanych ze sobÄ… za
pomocą hiperłączy stron, których układ jest hierarchiczny, a które mają wspólną
nazwę domenową, określonego nadawcę oraz określony temat. Najwyższym
składnikiem takiej grupy tekstów jest strona główna (przykłady przedstawione
poniżej to strony główne odpowiednich witryn)7.
Strony te funkcjonują w specyficznych ramach graficzno-tekstowych, których
poznawanie należy uznać za doniosłe w związku z tym, iż w wyniku stosowania
komputerowych narzędzi opracowywania tekstu postępuje proces jego grafizacji.
Wymieniam tylko ich kluczowe z lingwistycznego punktu widzenia cechy,
pomijam w związku z tym takie ważne właściwości stron WWW jak łatwość
powielania i modyfikowania.
Forma elektroniczno-graficzna tekstów internetowych nie może zostać
zignorowana. Podobnie też nie możemy zlekceważyć zróżnicowania tekstów tego
typu wynikającego z jego właściwości komunikacyjnych. W związku z tym, że
mamy do czynienia z publikacjami, musimy bliżej przyjrzeć się nadawcy. Wobec
tego wskazane będzie zauważyć, że w przypadku wypowiedzi funkcjonujących
w Internecie charakterystyka nadawców silnie odciska się na tekście. Pierwszym
objawem tego faktu jest zróżnicowanie tematyczne stron internetowych.
Zauważmy, iż hipertekst, umożliwiając łączenie tekstów, sprzyja dialogowi.
Umieszczanie Å‚Ä…czy hipertekstowych w dokumencie zwiÄ…zane jest z procesami
konfrontowania i uzgadniania sensów. Dialogowość znajduje się w takim razie u
podstaw internetowej komunikacji. Rzecz jasna należy tu także rozważać kwestię
intertekstualności, której dialogowy charakter jest  jak sądzę  poza dyskusją.
2
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec kwiecień 2003
Problem dialogowości stron WWW uznaję za bardzo interesujący m.in. z te-
go powodu, że zasadniczo, jako publikacje, mają one charakter monologowy.
Zagadnienie to skrótowo ujmuje poniższa tabela:
typ komunikacji formy podawcze uwagi
konwersacyjny dialog, bardzo Monolog (lub pozorny dialog) pojawić się
rzadko monolog może w sytuacji, gdy uczestnik pogawędki jest
ignorowany. Oznacza to w takim razie, że w tym
typie komunikacji monolog jest nacechowany.
e-mailowy dialog, czasem
monolog
hipertekstowy monolog, Monologowy charakter majÄ… przede wszyst-
możliwy dialog kim witryny WWW, jednak standardem komu-
nikacyjnym jest umieszczanie w nich różnych
rozwiązań umożliwiających nawiązanie dialogu.
Liczba tekstów zwanych stronami internetowymi nie jest dokładnie znana,
wiadomo jednak, iż najwydajniejsze wyszukiwarki internetowe umożliwiają
dostęp do setek milionów zindeksowanych stron. Teksty te można klasyfikować
wedle wielu kryteriów, za kryteria główne w tym wypadku należy uznać nadawcę
i temat.
Wedle kryterium nadawcy wyróżnić należy strony indywidualne i niein-
dywidualne. Strony indywidualne tworzy jedna osoba we własnym imieniu,
nieindywidualne zaś powstają w imieniu grupy osób lub instytucji. W tej pracy
omawiam strony indywidualne, choć większość z przedstawionych spostrzeżeń
ma także zastosowanie do stron mających zbiorowych nadawców.
Klasyfikacja tematyczna stron (witryn) internetowych, przynajmniej do tej
pory, bywała tylko zadaniem praktycznym, realizowanym przez twórców i re-
daktorów tzw. portali internetowych w postaci katalogów stron8. Rzecz jednak
zrozumiała, iż potrzebna będzie też głębsza refleksja nad tym zagadnieniem.
Analizując strony internetowe, musimy najpierw podkreślić, iż ich zawar-
tość werbalna nie może zostać oddzielona od graficznej9, ponieważ zmiany za-
chodzące w świecie tekstów pod wpływem mediów elektronicznych wywołują
grafizację pisma10. Oznacza to, że pismo elektroniczne nie jest przezroczystym
przekaz
nikiem treści (nie oddziałującym na nią), lecz wpływa na treść, i samo
niesie pewne informacje. Grafizację pisma można obserwować już w tekstach
drukowanych, jednak jej skala i zakres nie sÄ… znaczne, przede wszystkim z tego
powodu, iż nie zależą od autora, który w erze przedelektronicznej koncentrował
się zwykle wyłącznie na tworzeniu komunikatu werbalnego. Specyfika tekstów
elektronicznych polega na tym, iż autor staje się  przynajmniej w pewnym
stopniu  wydawcą, w związku z czym ma możność kształtowania graficznej
strony tekstu.
3
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec kwiecień 2003
Grafizacja wyrażać się może w operacjach:
1) na znakach pisma (wielkość, krój, kolor, wyróżnienia i in.),
2) na tle pisma (kolor, kontrast, grafika i in.),
3) na otoczeniu pisma (powiÄ…zanie z elementami graficznymi, tzn. z obrazami
nieruchomymi i ruchomymi, i z innymi dokumentami).
Grafizacja pisma stwarza nowe sposoby przekazywania informacji i nowe
sposoby przekonywania. Należy mieć na uwadze, iż  być może  wkrótce
będziemy mówić o semantyce tekstu elektronicznego. Z pewnością już dziś
możemy mówić o jego retoryce.
Analiza hipertekstów, będących odmianą tekstów internetowych, które z
kolei są podtypem tekstów elektronicznych, prowadzi do wniosku, iż istotne
jest to, że komunikat werbalny funkcjonuje w środowisku graficznym, którego
ważnym składnikiem jest okno przeglądarki internetowej. Okno to tworzy
specyficzną ramę tekstową, która zakreśla granice tekstu i towarzyszącego mu
kontekstu.
Przykład 1. (http://strony.wp.pl/wp/kajano/)
By uniknąć nieporozumień, powinniśmy mówić o ramie hipertekstowej,
ponieważ wszelkie teksty tego rodzaju wymagają takiego środowiska. Jak
widzimy, chodzi tu o ramę w sensie dosłownym, co stanowi potwierdzenie
wcześniejszego uogólnienia na temat grafizacji tekstu. Podany wyżej przykład
obrazuje także zasadę kompozycyjną hipertekstów  jest nią hierarchiczność.
Tekst umieszczony na stronie internetowej powinien charakteryzować się
zwięzłością. Jest to wymóg pragmatyczny, wynikający z faktu, iż strona WWW
4
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec kwiecień 2003
funkcjonuje we wspomnianej ramie, która wprawdzie może być rozszerzona przez
przewinięcie bardziej obszernego tekstu w dół, lecz nie musi, a często nie bywa. W
związku z tym jej autor powinien projektować tekst tak, by mieścił się on w ramie
(lub też by jego kluczowe elementy znajdowały się na eksponowanych pozycjach).
Przypomina to starania redaktorów czasopism, którzy muszą w odpowiednich
miejscach rozmieścić kluczowe elementy treści.
Teksty słowne rzadko przekraczają zawartość okna programu  wertykalny
wymiar tekstu ulega ograniczeniu. Poszczególne strony jednak, a zwłaszcza głów-
na, zawierają co najmniej kilka hiperłączy  odsyłaczy do innych dokumentów.
W związku z tym można mówić o nielinearności hipertekstów, ponieważ zastę-
puje ją hierarchiczność.
Podkreślmy w takim razie, iż właściwością wypowiedzi internetowych typu
hipertekstowego jest grafizacja tekstu połączona z jego hierarchizacją. Hierar-
chizacja zaś jest w głównej mierze rezultatem stosowania hipertekstu, w związku
z czym dokumenty muszą być ze sobą powiązane, musi też między nimi zostać
ustanowiona hierarchia. W podanym powyżej przykładzie łączami hiperteksto-
wymi są wszystkie formułki podane w ramkach z lewej strony witryny (np. Parę
słów, Kontakt). Dokumenty tak nazwane w hierarchii ustanowionej przez autora
znajdują się o szczebel niżej od strony głównej, te dokumenty zaś prowadzić
mogą do, kolejnych, zwłaszcza zaś stworzonych przez innych autorów. Rzecz
oczywista, iż umieszczenie jakiegoś odsyłacza do innego dokumentu, zwłaszcza
cudzego, jest formÄ… interakcji dialogowej.
Internet jest  moim zdaniem  jedynym medium majÄ…cym charakter
narzędzia komunikacji11, ponieważ inne media są jedynie środkami przekazu.
Można nawet odnieść wrażenie, że potencjał internetowej dialogowości jest
większy niż możliwości użytkowników Internetu. Świadczy o tym wiele faktów,
np. nie podjęte wątki w dyskusjach12, brak wpisów w księgach gości, brak
komentarzy do tekstów prasowych mimo łatwości ich umieszczenia, co zdarza się
niekiedy nawet mimo atrakcyjności tematów itd.
Niepodejmowanie dialogu należy uważać za fakt znaczący, ponieważ
dialogowość witryn WWW, jest  powiedzieć można  agresywna, gdyż standardy
komunikacji hipertekstowego wymuszają wręcz zamieszczanie hiperłączy.
Strona WWW bez adresu elektronicznego nadawcy zostałaby uznana zapewne
za internetowe kuriozum. Poddałem analizie ponad tysiąc prywatnych stron
internetowych  autorzy każdej (!) z nich podawali adres poczty elektronicznej,
a często też stwarzali jakąkolwiek inną możliwość kontaktu: za pośrednictwem
poczty tradycyjnej, telefonu stacjonarnego lub komórkowego, a zwłaszcza za
pośrednictwem komunikatorów internetowych13. Dialogowy charakter mają też
inne elementy często umieszczane w witrynach internetowych, np. księgi gości,
prywatne fora dyskusyjne, hiperłącza umożliwiające utworzenie zakładki do
odwiedzonej strony. W związku z tym interesować nas powinien nie tylko sam
fakt dialogowości internetowej, lecz także sposoby zachęcania do niej.
Jak powiedzieliśmy, w obrębie witryn internetowych występują wizualne
(graficzne i tekstowe) oznaki dialogowości bądz
zachęty do dialogu. Prócz nich
5
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec kwiecień 2003
dostrzec można też występowanie zachęt werbalnych. Występują one zwykle na
stronie głównej witryn:
Przykład 2. (http://strony.wp.pl/wp/lukaszidorotka/lukasz.htm)
Przykład 3. (http://republika.pl/lord_ninex/tr_m.html)
Przykład 4. (http://cymi.w.interia.pl/)
6
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec kwiecień 2003
Zachęty te mają najczęściej postać formuł powitalnych typu potocznego
(przeważnie Cześć, Hej itp.), jedyną formułą o charakterze bardziej oficjalnym jest
Witam, co należy odnotować, ponieważ niechęć do oficjalności widoczna jest także
w e-mailowym typie komunikacji, tam też owo Witam pełni funkcję standardowej
formułki powitalnej, która może być używana do zneutralizowania nadmiernej (a
niepożądanej w kontaktach internetowych) oficjalności lub uniknięcia kłopotów
komunikacyjnych w sytuacji, gdy status społeczny rozmówców nie jest ustalony.
Przedstawione powyżej przykłady pozwalają dostrzec znaczną otwartość ich
autorów, którzy nie ukrywają swoich danych osobowych. Autor jednej z witryn
(przykład 3.) w dalszej części swej wypowiedzi powitalnej zdobywa się nawet
na takie wyznanie: Jestem jaki jestem z kilu powodów, ale jeden jest szczególnie
ważny: Otóż moja rodzina, która w gruncie rzeczy jest patologiczna; Moja matka
jest chora psychicznie miewa częste i ciężkie stany depresyjne, jest lekomanką
(to taka odmiana narkomanii) Potrafi pożreć pół apteki. A ojciec ma lekką
nerwicę. Moja rodzina nie jest zamożna, raczej zaliczyłbym ją do ubogich [forma
wypowiedzi zgodna z oryginałem  J.G.].
Autor wypowiedzi trzeciej jest mniej introwertyczny, nadrabia zaś chęcią
przysłużenia się innym, podając w aż trzech ramkach na stronie głównej swej
witryny hiperłącza do innych stron internetowych z atrakcyjną w jego mniemaniu
zawartością. Należy zauważyć, iż jest to przejaw bardzo intensywnego w obrębie
Internetu nastawienia na kooperacjÄ™.
Bez wątpienia dialogowość stron internetowych ujawnia się szczególnie
wyraz
nie w wypowidziach powitalnych, których różnorodność  jak pokazują
przykłady  jest znaczna, w związku z czym ich analizy musimy pozostawić do
dalszych studiów.
Jeszcze raz wypadnie zwrócić uwagę na grafizację tekstu, która przecież
ma sprzyjać dialogowi autora witryny z odbiorcami. W podanych przykładach
widoczne jest świadome, choć niekoniecznie fortunne, posługiwanie się kolorem
tekstu, jego układem, tłem, kontrastem tła i tekstu oraz innymi elementami, a środki
graficzne w obrębie stron internetowych stają się środkami retorycznymi.
Zauważmy, że w komunikacji WWW możliwe jest prowizoryczne
wprawdzie, lecz skuteczne rozwiązanie problemu przemienności ról nadawcy
i odbiorcy (w tradycyjnym tekście pisanym nadawanie i odbiór są oddzielnymi
procesami), odpowiedni sposób polega na umieszczeniu hiperłącza umożliwia-
jącego wysłanie listu elektronicznego, który stanowi konieczny składnik witryn.
W wielu witrynach internetowych te odsyłacze są wyraz
nie wyeksponowane:
werbalnie (można mailować, napisz list, list do mnie itd.) lub graficznie (odsyłacz
w formie ikonki przedstawiającej przeważnie skrzynkę pocztową lub kopertę).
Dialogowość w tym typie internetowej komunikacji realizuje się także
w rezultacie intensywnego nasycenia tekstu kolokwialnością. Jest wprawdzie
istotnym (choć osobnym) zagadnieniem, czy autorzy tych stron stosują formy
kolokwialne jako środek wyrazu, czy też ich kompetencja językowa w zakresie
pisma nie jest dostateczna, w związku z czym kolokwialność pojawia się z braku
innych środków językowych. W istocie rzeczy jednak zagadnienia tego nie
7
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec kwiecień 2003
musimy rozstrzygać, ponieważ kolokwialność stała się internetowym standardem
komunikacyjnym, również w publikacjach, nawet instytucjonalnych.
Z tym wiąże się ściśle spontaniczność tekstów internetowych, która
 podobnie jak kolokwialność  jest powszechna w komunikacji typu czatowego,
lecz wyraz
nie zaznacza się też w typie e-mailowym, a nawet hipertekstowym, co
pokazuja wszystkie zamieszczone tu przykłady, zwłaszcza zaś ostatni.
Dialogowość w omawianym typie internetowej komunikacji potęgowana
jest przez sytuacyjność, przejawiającą się w usiłowaniu osadzenia aktu komu-
nikacji w określonym miejscu, czasie i środowisku, a także w ogromnie charak-
terystycznych próbach przedstawienia się odbiorcom. Teksty internetowych
 wstępniaków zawierają z reguły informacje o wieku, rolach społecznych, zaję-
ciach, zainteresowaniach, a nawet cechach fizycznych nadawcy (w tym wypadku
często pojawia się zdjęcie). Można by mówić nie tylko o sytuacyjności, ale i dą-
żeniu do ukonkretnienia aktu komunikacji14.
Bez wątpienia strony internetowe stanowią osobliwy rodzaj tekstów, a to
z uwagi na ich charakter integralny, polegający na wykorzystaniu różnych
środków, nie tylko językowych, do przekazu treści. Charakterystyczną ich
właściwością jest także dążenie do nawiązania dialogu, które nadawcy realizują za
pomocą różnych środków. W związku z tym jednym z celów rozwijającej się coraz
szybciej lingwistyki Internetu, powinny się stać ich opis, analiza i interpretacja,
teksty te bowiem odgrywają coraz większą rolę w rzeczywistości językowej.
8
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec kwiecień 2003
Przypisy
1
Grzenia [2003, w druku].
2
Objaśnienia terminów  zob. np.: Czajkowski [1999].
3
Termin ten  jak mogłem się niedawno przekonać  wywołuje w gronie
językoznawców, a nawet tekstologów, znaczną dezorientację, a i spore
przerażenie. W związku z tym, podkreśliwszy, iż przypisuje się mu wiele znaczeń,
wymienię prócz podanego jeszcze trzy, ponieważ powinno to dać wyobrażenie
o istocie zjawiska. Hipertekst bywa rozumiany jako 1) System interaktywnej
nawigacji między połączonymi fragmentami tekstu, w którym wyróżnione słowa
(hiperłącza) prowadzą do dalszych informacji [Czajkowski 1999], 2) komputerowa
metoda prezentacji powiÄ…zanych ze sobÄ… informacji tekstowych oraz 3) system
interaktywnej nawigacji między połączonymi fragmentami tekstu, w którym
wyróżnione słowa (hiperłącza) prowadzą do dalszych informacji.
4
Ujmując rzecz w uproszczeniu  po wybraniu odsyłacza.
5
Nielinearność uznaje się powszechnie za cechę hipertekstu. Tego zagadnienia
nie będę omawiać w tej pracy, ponieważ konieczne byłoby omówienie pojęcia
linearności (tekstu i języka). Ten skomplikowany problem można ominąć, przyj-
mując założenie, iż hipertekst pozwala czytelnikowi decydować o kierunku
lektury, co zresztą zawsze było możliwe, choć w Sieci stało się niezwykle proste.
6
Tzn. łączą różne sposoby przekazu informacji: tekst, grafikę, dz
więk.
7
Zob. http://www.pckurier.pl/webmaster/leksykon/s/stronawww.html
oraz http://www.pckurier.pl/webmaster/leksykon/w/witryna.html.
8
Przykładowe katalogi: zob. np. http://www.onet.pl, http://www.wp.pl.
9
W obrębie stron internetowych mogą też występować elementy dz
więkowe,
lecz spotyka się je rzadko, prawie wyłącznie w formie prostej (by nie rzec
prymitywnej) melodyjki w tle. Elementy dz
więkowe mogą też towarzyszyć
pewnym czynnościom wykonywanym podczas czytania stron internetowych, np.
kliknięciu na hiperłącza. Analiza ich funkcji semiotycznych to osobne zagadnienie,
którego tu nie podejmę.
10
Mike Sandbothe [2001: 215, 217-222] mówi o ikonizacji pisma, co należy
uznać za termin pokrewny.
11
Charakter medium komunikacyjnego ma oczywiście także telefonia, która
jednakże charakteryzuje się dwoma poważnymi ograniczeniami: umożliwia
kontakt jedynie dwu osobom w tym samym czasie, a poza tym na ogół jest
wykorzystywana instrumentalnie, tzn. do załatwienia bieżących spraw.
12
Zob. np. fora dyskusyjne Gazety Wyborczej (http://www.gazeta.pl/forum/
) i archiwum grup dyskusyjnych Usenetu (http://www.gazeta.pl/usenet/).
13
Tzn. programów komputerowych umożliwiających prowadzenie pisemnej
rozmowy w gronie wybranych osób.
14
W tym kontekście trzeba też przywołać kwestię interaktywności (inspirujące
uwagi na ten temat u de Kerckhovego [2001: 31-59]).
9
Druga Internetowa Konferencja Naukowa Dialog a nowe media Uniwersytet Śląski, Katowice, marzec kwiecień 2003
Prace cytowane
Crystal D. [2001], Language and the Internet, Cambridge: Cambridge University
Press.
Czajkowski, M. [1999], Leksykon Internetu. Technologia, kultura, biznes, polityka,
rozrywka, Warszawa: Mikom.
De Kerckhove, D. [2001], Inteligencja otwarta. Narodziny społeczeństwa
sieciowego, Warszawa: Mikom.
Grzenia, J. [2003], Komunikacja językowa w Internecie, Katowice: Wydawnictwo
Uniwersytetu ÅšlÄ…skiego [w druku].
Sandbothe, M. [2001], Transwersalne światy medialne. Filozoficzne rozważania
o Internecie, [w:] Widzieć, myśleć, być. Technologie mediów, wybór, wstęp i opr. A.
Gwóz
dz
, Kraków: Universitas.
10