Motyw naprawy Rzeczypospolitej w staropolskim piśmiennictwie politycznym i
literaturze.


Twórczością staropolską nazywamy utwory napisane w epokach polskiego renesansu,
baroku jak i oświecenia. Jest to odpowiednio XVI, XVII i XVIII wiek. Polska, w
XVI wieku, była "spichlerzem Europy", co świadczyło o jej potędze gospodarczej.
Na tak duże znaczenie Polski w Europie miał duży wpływ energiczny rozwój
gospodarki folwarczano - pańszczyźnianej. Ujemne skutki takiej sytuacji
odczuwała przede wszystkim najniższa klasa społeczna, czyli chłopi, a ogromne
zyski przypadały na szlachtę i magnaterię. Wzrost znaczenia szlachty przyczynił
się do osłabienia pozycji króla, który już w 1454 roku zobowiązał się, że nie
będzie zwoływał pospolitego ruszenia, głównej siły militarnej państwa, bez
zgody sejmików. W 1505 roku konstytucja " Nihil novi "( nic nowego), uzależnia
najważniejsze poczynania państwa od zgody sejmu. Dużym wzmocnieniem zarówno
militarnym jak i gospodarczym , była Unia Lubelska z Litwą w 1569 roku. Wiek
XVII, a więc czas polskiego baroku, to lata wojen. Każda wojna na terenie
naszego kraju osłabia gospodarkę i niszczy miasta. Wojna ze Szwecją
zapoczątkowała szereg konfliktów, zarówno ze Szwecją jak i z Rosją. Na ten
ostatni konflikt nie bez znaczenia była " dimitriada ", czyli wpływ magnaterii
polskiej w wewnętrzne sprawy Rosji. Tak więc, w wieku XVII, prowadziliśmy dwie
wojny ze Szwecją i trzy z Rosją. Do tego dochodziły konflikty z Turcją i z
Tatarami i szereg powstań chłopskich. Oprócz tego. Liczne przywileje dla
szlachty kosztem praw chłopów, mieszczan i oczywiście samego króla. Moim
zdaniem najbardziej, pozycję Polski osłabiło prawo szlachty do liberum veto,
czyli każdy szlachcic biorący udział na sejmikach i w sejmie, jedynym słowem
mógł zamknąć całą debatę. Jednak prawdziwy chaos w Polsce nastąpił w wieku
XVIII, kiedy to do narastającego wzrostu znaczenia szlachty i magnaterii
doszedł monarcha z obcego kraju, a mianowicie saksoński król August II, który
od 1697 do 1733 roku sprawował ten urząd. Po jego śmierci nastąpiła walka
pomiędzy Leszczyńskim, za którym opowiadała się większość szlachty i Francja, a
synem Augusta II, Augustem III, którego popierała Rosja. W 1735 roku królem
został August III, przez co Rosja zyskała ogromne wpływy w naszym kraju.
Rzeczpospolita stała się zależna wobec sąsiadów. Po wielu wojnach, toczonych na
terenie naszego kraju, upadła gospodarka, zniszczenia doprowadziły też chłopów
na skraj nędzy. Całkowicie podupadły miasta, zamarł handel. Sytuacja ta
doprowadziła do rozbiorów i klęski Rzeczypospolitej szlacheckiej. W tej
sytuacji literatura staropolska, realizująca cele dydaktyczne, miała do
spełnienia dwa zadania : zadaniem literatury pięknej stało się kształtowanie
postaw obywatelskich i piętnowanie wad, zaś celem publicystyki było stworzenie
projektu reorganizacji państwa. Krytyczną wizję społeczeństwa polskiego
przedstawił Mikołaj Rej w "Krótkiej rozprawie między trzema osobami, Panem,
Wójtem a Plebanem". Jest to udramatyzowany dialogu przedstawiający
przedstawicieli trzech różnych stanów społecznych : kleru (Pleban), szlachty
(Pan) i chłopów (Wójt). Wzajemnie wytykają sobie wady, przez co Rej trafnie
charakteryzuje szesnastowieczne społeczeństwo. Dzieło to jest satyrą na
szlachtę i księży, bowiem najbardziej pokrzywdzony i uciskany jest chłop.
Potwierdza to cytat: "Ksiądz wini Pana, Pan Księdza,
a nam prostym, zewsząd nędza." Obserwując w utworze problematykę polityczną,
religijną, obyczajową i społeczną. Rej zajmuje się aktualnymi problemami
Rzeczypospolitej. Dzięki krytyce hazardu, przesady w strojach rozrzutnej
szlachty, dzięki zarzutowi wobec kleru iż zaniedbuje obowiązki duszpasterskie -
poznajemy realia Polski XVI wieku. Losy ojczyzny nieobce były także "Ojcu
poezji polskiej" Janowi Kochanowskiemu. We fraszce "Na sokalskie mogiły"
upamiętnia tych, którzy zginęli w bitwie z Tatarami w 1519 roku. Mimo
poniesionej klęski, odwaga walczących zasługuje na szacunek potomnych.
Sprawy ojczyzny są również tematem Pieśni V " O spustoszeniu Podola". Poeta
opisuje napad Tatarów na Podole w 1575 roku, kiedy to uprowadzili oni ponad 50
tysięcy Polaków. Ukazuje tragiczną sytuację rodaków zamieszkujących
przygraniczne miasteczka, chcąc wzbudzić współczucie dla ich losu. Apeluje do
szlachty o zainteresowanie losami ojczyzny. Proponuje, aby szlachta
opodatkowała się na zorganizowanie stałej armii zaciężnej. Przestrzega też, że
jeżeli rodacy nie posłuchają jego rad powstanie nowe przysłowie mówiące o tym,
że Polak "przed szkodą i po szkodzie głupi". W "Pieśni XII" natomiast
stwierdza, że należy służyć ojczyźnie. Podkreśla fakt, iż prawdziwym patriotą
jest otwarta droga do nieba. Podobnie myśli wyraża też w Pieśni XIX. Uważa, że
każdy Polak swoim talentem i pracą powinien służyć społeczeństwu i ojczyźnie.
Utworem przepojonym patriotyzmem, nawiązującym do spraw narodowych jest dramat
" Odprawa posłów greckich " Jana Kochanowskiego. W pieśni chóru :" Wy, którzy
pospolitą rzeczą władacie " skierowanej do władców, senatorów i posłów poeta
przypomina im o szczególnej odpowiedzialności moralnej jaka na nich spoczywa
wobec obywateli. Mówi, że mają sprawować opiekę nad całym narodem i stać na
straży prawa oraz sprawiedliwości. Uświadamia im, że chociaż na ziemi nie mają
nad sobą zwierzchnika, czeka ich sąd Boży, na którym będą musieli zdać
sprawozdanie ze swoich czynów. Pieśń kończy się pogróżką: "Przełożonych występy
miasta zgubiły i szerokie do gruntu cesarstwa zgubiły". Słowa te są
ostrzeżeniem, że rządy nieodpowiednich władców doprowadziły już do upadku
miast, a nawet wielkich mocarstw. Troska o ojczyznę zawarta jest również w
monologu Ulissesa: " O nierządne królestwo i zginienia bliskie". Ostre słowa
krytyki skierowane są pod adresem państwa i społeczeństwa, w którym nie
obowiązują żadne prawa ani poczucie sprawiedliwości, lecz panuje przekupstwo.
Ulisses krytycznie wypowiada się też o młodzieży magnackiej i szlacheckiej.
Zarzuca jej lekkomyślność i złe przygotowanie do pełnienia obowiązków
obywatelskich. Troska o losy ojczyzny widoczna jest też w wypowiedzi Antenora -
bohatera dramatu " Odprawa posłów greckich ". Miłość do ojczyzny stawia on nie
tylko ponad dobra materialne, lecz także powyżej uczucia, takie jak przyjaźń do
Parysa, który z kolei przedkłada miłość do Heleny ponad Troję. Aby nie dopuścić
do odesłania ukochanej, dopuszcza się przekupstwa uczestników rady królewskiej,
która przypomina obrady polskiego sejmu. Panuje w nim bałagan, posłowie kłócą
się, uczestnicy są przekupni. Słowa krytyki skierowuje Ulisses do młodzieży
polskiej. Prowadzi ona, jego zdaniem, państwo do upadku. Stawia im zarzut, że
lubują się w próżnowaniu i w zbytkach. Nie są przygotowani do pełnienia
obowiązków obywatelskich. Pod adresem państwa i społeczeństwa wypowiada ostre
słowa, w których oskarża, że w państwie nie obowiązują żadne prawa, ani
poczucie sprawiedliwości, lecz panuje przekupstwo. Z kolei Szymon Szymonowic w
" Żeńcach " podejmuje temat wsi polskiej i stosunków społecznych w ówczesnej
Polsce. Jest tu ukazany konflikt pomiędzy żeńcami, a starostą. Mamy tu do
czynienia nawet z drastycznym opisem faktu kar cielesnych: "wziełabyś była
pewnie na buty czerwone"- trwoży się Oluchna, jedna z żeniec, co znaczy, iż
dozorca zbiłby Pietruchnę ( drugą żeńcę ) do krwi, gdyby ją usłyszał, jak
śpiewa. Fakt ten obrazuje nam sytuację chłopów, często karanych przez panów.
Literatura barokowa, również włączyła się w nurt naprawy Rzeczypospolitej.
Dostrzegamy to zwłaszcza we fraszkach, w których, w których autor krytykował
aktualne zjawiska życia społecznego. W utworze " Polska nierządem stoi " mówi o
degradacji prawa państwowego. Słaba władza wykonawcza nie mogła go egzekwować.
Skutkiem takiego postępowania władz niejeden szlachcic traci majątek i staje
się nędzarzem. Władzę trzymają w swych rękach bogate rady magnackie, prowadząc
kraj do zguby. W innej fraszce pt. " Zbytki polskie " Potocki wylicza zbytki o
których marzą panowie, szlachta a nawet księża. Poeta wyostrza zjawiska aby
przekonać czytelnika, że przepych jakim się otaczają może doprowadzić kraj do
upadku. Równie krytyczną postawę Potockiego obserwujemy w utworze " Pospolite
ruszenie ". Była to znana od średniowiecza formuła obrony kraju i państwa.
Polegała na powszechnym udziale szlachty w wojnie obronnej. Poeta przedstawia
zdarzenie w obozie szlacheckim, które przekonuje, że pospolite ruszenie nie
spełnia swoich zadań. Do uczuć rycerskich Polaków apeluje Wacław Potocki
poprzez utwór " Transakcja Wojny chocimskiej ". Jan Chodkiewicz, hetman , w
swojej mowie przypomina, że żołnierze są obrońcami takich wartości jak: Bóg,
Ojczyzna, Pan ( król ). Matka - ojczyzna kryje się pod ich ramiona. Wierzy, że
nikt im nie dorówna. Przypomina, że przed wiekami Bolesław Chrobry pokonał
Rusinów i Niemców, a teraz przeznaczeniem rycerstwa polskiego jest walczyć z
Turkami. Utwór był epopeją rycerską, która powstała w pięćdziesiąt lat po
bitwie pod Chocimiem. Motyw naprawy Rzeczypospolitej pojawia się również w
twórczości pisarzy i poetów doby oświecenia. "Książe poetów polskich" Ignacy
Krasicki w cyklach " Bajek " bezwzględnie wyszydza wady społeczeństwa polskiego
kpi z bezmyślności rodaków, ich głupoty. Pochwala pracowitość, prawość i
uczciwość, czego przykładem jest bajka " Wół minister". W innych bajkach
krytykuje fałszywą pobożność ( "Dewotka" ), wilcze prawa panujące w świecie (
"Jagnię i Wilcy " ), a także zaakceptowanie niewoli przez młode pokolenie (
"Ptaszki w klatce" ). Próbę kompromitacji, ośmieszenia stronnictwa anty
królewskiego, a także śmiały atak na szlacheckich sarmatów zawiera satyra
Ignacego Krasickiego " Do Króla ". Podmiotem lirycznym jest typowy XVII-
wieczny sarmata, szlachcic niechętny królowi i wszelkim reformą w kraju. Stawia
królowi pięć zarzutów. Pierwszy i drugi zarzut dotyczy szlacheckiego
pochodzenia władcy. Magnatów oburzyło szczególnie to, że Stanisław August
Poniatowski nie pochodzi z królewskiego rodu. Jest szlachcicem i dlatego lubi
otaczać się mądrymi wykształconymi ludźmi. Absurdalność tych uwag jest
oczywista. Utwór jest więc w istocie kpiną z sarmackich oskarżycieli króla. W
innej satyrze " książę poetów " piętnuje nadmierne pijaństwo w ówczesnej
Rzeczypospolitej. Wymowa utworu jest pesymistyczna: mimo świadomości zła, jakie
czyni alkohol, jeden z dyskutujących bohaterów satyry idzie " napić się wódki".
Satyra "Pijaństwo " ukazuje więc typowe cechy Polaków, którzy w czasie spotkań
towarzyskich, suto zakrapianych, są odważni uwielbiają dyskutować i pod byle
pretekstem wywoływać awantury. Z kolei w "Żonie modnej " Krasicki piętnuje
bezkrytyczne przyjmowanie zagranicznych wzorów. Szczególnie chętnie naśladowano
francuskie obyczaje. Niektóre polskie damy były bardzo rozrzutne, urządzały
domy według obcych mód. Poeta ostrzega, iż takie postępowanie nie przynosi
żadnych korzyści duchowych ani kulturowych i w konsekwencji prowadzi do zaniku
polskich tradycji szlacheckich. Aby młodzież znała swoje rodzime korzenie,
należy ją odpowiednio wychować. Model właściwej edukacji młodych przedstawia
Krasicki w pierwszej polskiej powieści nowożytnej pod tytułem " Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadki ". Ukazuje najpierw negatywny wzorzec wychowania w
czasach sakich. Wytyka ówczesnej szlachcie ich płytkość myślenia, ciemnotę,
nieuctwo. Autor wskazuje w tym dziel na wartości moralne, jakimi w swoim życiu
powinien kierować się młody człowiek. Są to : gruntowne wykształcenie, miłość
do ojczyzny, a także "powrót do źródeł" do natury. Kreowanie nowego człowieka
dla nowych oświeconych czasów, dostrzegamy w poemacie heraikonicznym I.
Krasickiego " Monachomachia ". W utworze tym pojawia się hasło: "śmiejmy się z
głupich, choć i przewielebnych", które jest zgodne z trendami oświecenia. W
"Monachomachi " ośmieszył poeta wady zakonników dwóch klasztorów : dominikanów
i karmelitów. Zarzucił im niski poziom kulturalny, próżniactwo, obłudę
religijną, nieuctwo. Świadomie wybrał autor dwa zakony żebracze, by pokazać, że
zajmują się wychowaniem społeczeństwa, ani opieką nad nim. Ignacy Krasicki
walczył z wadami społeczeństwa poprzez ośmieszenie, ironię, drwinę, kpinę.
Czynił to z humorem, w formie przyjemnej, zabawnej, dowcipnej i eleganckiej.
Nawet gorzką prawdę potrafił przekazać z humorem. Publicystyka staropolska,
jako główne zadanie , miała propagowanie reform, tak bardzo potrzebnych w
tamtym okresie. Głównym przedstawicielem publicystów renesansu, był Andrzej
Frycz Modrzewski. W swoim dziele " O poprawie Rzeczypospolitej " wysunął
propozycję reform w ówczesnej Polsce. Dzieło to, składało się z pięciu ksiąg :
I "O obyczajach ", II " O prawach ", III " O wojnie ", IV " O kościele ", V " O
szkole ". Autor uważał, że należy zreformować tych pięć pozycji, co doprowadzić
miało do wzmocnienia wewnętrznego państwa, jak i na arenie międzynarodowej.
Modrzewski zdaje sobie sprawę z niedoskonałości polskiego prawa. Uważa, że "
Bóg stworzył wszystkich ludzi równych sobie ", więc za te same przewinienia
powinna spotykać ludzi jednakowa kara. Autor wykazuje typowe pacyfistyczne
poglądy. Uważa, iż " żadne korzyści z wojny, nie są tak wielkie aby mogły jej
szkodom dorównać..." Jest on przeciwny wojnom zaborczym i troskilwy o obronność
kraju. Słusznie też uważa, edukację młodych za ważny czynnik budowy nowego
państwa. Jego zdaniem , należy znaleźć pieniądze na odbudowę i utrzymanie
szkół, a nie wydawać je na nowe posiadłości magnaterii. Nauczycieli należy
traktować z takim samym szacunkiem, co lekarzy, czy prawników.
Kolejnym przedstawicielem publicystyki renesansu jest Piotr Skarga. W "
Kazaniach sejmowych" przedstawia " sześć szkodliwych chorób " Rzeczypospolitej
szlacheckiej. Pierwsza to stawianie własnego dobrobytu ponad problemy ojczyzny.
Drugo to " niezgody i rozterki sąsiedzkie". Trzecia - niebezpieczeństwo "
heretyckiej zarazy ". Czwarta - " dostojności królewskiej i władzej osłabienie
". Piąta - " prawa niesprawiedliwe ". Szósta choroba to fakt, że w Polsce
magnat czy szlachcic mogą wszystko zabrać chłopu, jak i zabić go bez żadnej
kary. Skargo oskarża polską szlachtę , którą wini za niedoskonałość państwa.
Wytykając im głupotę, próbuje trafić do ich poczucia odpowiedzialności za kraj.
Tym samym przedstawia, jakie reformy są nam szczególnie potrzebne.
W epoce oświecenia, propagatorami reform byli : Stanisław Staszic i Hugo
Kołłątaj. Mieli oni bardzo zbliżone poglądy polityczne. Uważali, że Polsce
bardzo potrzebne są gwałtowne zmiany. Reformie miały ulec takie dziedziny, jak
edukacja, prawo, władza wykonawcza, sądownicza i ustawodawcza. Obaj opowiadali
się za uniezależnieniem się Polski od sąsiadów. Byli za dziedzicznym
przejmowaniem tronu, co " Polskę od dalszego podziału zachowa ". Słynną
rozprawą polityczną stała się " Do Panów, czyli możnowładców "w której autor za
wszystko obwinia magnaterię. " Oni ziszczyli wszystkie uszanowania dla prawa
(...) Kto koronę przedał - Panowie (...) Kto wojsko obce do kraju wprowadził -
Panowie..."
Przedstawione wyżej utwory, wskazują, jak żywa była problematyka narodowa w
twórczości pisarzy doby staropolskiej. W utworach Reja, Kochanowskiego,
Krasickiego zawarta jest wnikliwa krytyka polskiego społeczeństwa. Pisarze i
poeci staropolscy nie tylko wskazywali na zło, dziejące się w kraju, ale także
wskazywali drogi wiodące do naprawy sytuacji w kraju. Świadczą o tym nie tylko
utwory prozatorskie i poetyckie, ale także ówczesne dramaty." Odprawa posłów
greckich " Jana Kochanowskiego i " Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza są
przestrogą dla obywateli przed niewłaściwym pojmowaniem swych powinności wobec
kraju.
Pisarze i poeci doby staropolskiej swą twórczością udowodnili słuszność słów
Stanisława Konarskiego :
" Prawo choćby najświętsze , prawem być przestaje,
jeśli szczęściu ojczyzny, przeciwnym się staje".