Slavoj %7Å„i~
ek
Geje w Iraku1
Czy armia nienawidzi homoseksualistów?
Jak można było przewidzieć, nieprzyznanie  Tajemnicy Brokeback Mountain Oscara za
najlepszy film szybko potępiono w niektórych kręgach jako wyraz utajonej homofobii Hollywood.
Krytycy wymyślili, że zwycięstwo  Miasta gniewu było obłudną zasłoną dymną: Hollywood
dopuściło się zdrady wobec  Tajemnicy... i  by uspokoić sumienie  nagrodziło antyrasistowski
film pełen liberalnych i politycznie poprawnych odniesień.
Tymczasem  Tajemnica Brokeback Mountain jest filmem prawdziwie eskapistycznym,
tragicznÄ… historiÄ… miÅ‚osnÄ… trafnie osadzonÄ… w zacofanej Amérique profonde sprzed dziesiÄ™cioleci.
Dzisiejszy liberalny widz z wielkiego miasta może zatem pomyśleć sobie z zadufaną satysfakcją, że
zwycięstwo zostało już osiągnięte: oglądany przez niego film de facto nie dotyczy naszych
problemów  w odróżnieniu od  Miasta gniewu , podejmującego problemy bez wątpienia aktualne.
Najbardziej wyrafinowany eskapizm polega na unikaniu problemów teraz
niejszych poprzez
przywoływanie rozwiązanych problemów z przeszłości  prawdziwym aktem eskapizmu byłoby
zatem przyznanie Oscara  Tajemnicy Brokeback Mountain .
Ale czy bitwa rzeczywiście została wygrana? Czyż film nie został zaatakowany przez liczne
prawicowe organizacje chrześcijańskie jako szargający wizerunek kowboja  ikony amerykańskiej
kultury  i obciążający go zmazą homoseksualizmu? Nie odnotowano wprawdzie protestów na dużą
skalę czy wezwań do bojkotu  Tajemnicy... , ale krytyczne reakcje prasy konserwatywno-
chrześcijańskiej były liczne i przewidywalne. Robert Knight, dyrektor Culture and Family Institute of
Concerned Women of America, stwierdził, że film wypacza jedną z najbardziej ujmujących cech
westernów:  przedstawianie braterstwa wolnego od elementów seksualnych . David Kupelian z
dziennika  World Net Daily zarzucił z kolei filmowi dokonywanie  gwałtu na Marlboro Man , a
tym samym ni mniej, ni więcej tylko próbę zburzenia systemu  judeochrześcijańskich wartości
moralnych, stanowiÄ…cych fundament i esencjÄ™ zachodniej kultury .
Aż się prosi, by odpowiedzieć na to, że etos westernu jest głęboko antychrześcijański: jest
etosem zemsty i przemocy  nie  nadstaw drugi policzek , lecz  wez
sprawiedliwość w swoje ręce i
bij na odlew . Najzwięz
lej ujÄ…Å‚ tÄ™ postawÄ™ Con Vallian, bohater  Szybkich i martwych Louisa
L'Amoura:  Na zachód od Chicago cisi g... odziedziczą . Nic dziwnego, że wojownicza retoryka
administracji Busha z okresu po 11 września ( Wykurzyć ich, martwych albo żywych! ) wskrzesiła
kodeks bohatera westernu  fakt, że administracja jednocześnie uważa się za chrześcijańską, wiele
mówi o amerykańskim chrześcijaństwie.
Zwrócono natomiast uwagę (a nawet wykpiono w serii migawek wyświetlanych podczas
ceremonii oscarowej) na oczywiste homoerotyczne podteksty, w jakie obfituje wszechświat Zachodu,
podkreślający znaczenie więzi między mężczyznami i deprecjonujący kobiety. Pułapką, której należy
unikać, jest dostrzeganie w tych podtekstach  wywrotowości , ukrytego  oporu wobec oficjalnej
ideologii, która jest patriarchalna, heteroseksualna itd. Wręcz przeciwnie, ten wymiar
homoseksualizmu należy do zasadniczych składników zachodniego wszechświata  a ze szczególną
siłą uwidacznia się w środowisku wojskowym. Administracja Clintona próbowała rozwiązać kwestię
gejów w armii amerykańskiej za pomocą kompromisu pod hasłem  Nie pytaj, nie mów!  żołnierzy
nie wolno wprost pytać, czy są gejami, żeby nie musieli kłamać i wypierać się tego, aczkolwiek
formalnie geje nie mają prawa wstępować do wojska. Homoseksualiści są w armii tolerowani pod
warunkiem, że zachowają swoją orientację seksualną w tajemnicy i nie będą aktywnie dążyli do
nawiązania kontaktów seksualnych.
Ta oportunistyczna metoda została słusznie potępiona jako po cichu umacniająca wrogi
stosunek do homoseksualizmu (w gruncie rzeczy wyniosła ona hipokryzję do rangi zasady społecznej,
1 y
ródło:  EUROPA , numer 104/2006-03-29, strona 9. Przekład Tomasz Bieroń.
1 / 7
Slavoj %7Å„i~
ek
podobnie jak wynosi ją stosunek do prostytucji w krajach tradycyjnie katolickich), ale większość
krytyków przeoczyła zawarty w niej paradoks.
Należy tu bowiem postawić naiwne, ale kluczowe pytanie: dlaczego świat wojskowy tak silnie
opiera się jawnemu przyjmowaniu gejów w swoje szeregi? Możliwa jest tylko jedna logiczna
odpowiedz
: nie dlatego, że homoseksualizm stwarza zagrożenie dla rzekomo  fallicznej i
patriarchalnej gospodarki libidinalnej w środowisku wojskowym, lecz na odwrót  gospodarka
libidinalna w środowisku wojskowym opiera się na tłumionym i negowanym homoseksualizmie jako
zasadniczym spoiwie  braterstwa broni .
Służbę wojskową odbyłem w 1975 r. i pamiętam, że niesławnej pamięci Jugosłowiańska
Armia Ludowa była skrajnie homofobiczna  kiedy odkryto u kogoś skłonności homoseksualne,
natychmiast stawał się pariasem i zanim formalnie usunięto go z wojska, nie był traktowany jak
człowiek. A jednocześnie w codziennym życiu armii panowała atmosfera przesycona
homoseksualnymi podtekstami. To chwiejne współistnienie ostrej homofobii z tłumionym,
 spychanym do podziemia homoseksualizmem pokazuje, że dyskurs środowiska wojskowego może
być funkcjonalny tylko w warunkach cenzurowania swych libidinalnych podstaw. Czy poza
granicami życia wojskowego nie napotykamy analogicznego mechanizmu autocenzury w obrębie
współczesnego konserwatywnego populizmu, z jego seksistowskim i rasistowskim odchyleniem?
Wystarczy przypomnieć kampanie wyborcze konserwatywnego senatora z Północnej Karoliny, Jesse
Helmsa, których rasistowskie i seksistowskie przesłanie nie było formułowane wprost (senator
gwałtownie się go zapierał), lecz przemycane  między wierszami za pomocą kalamburów i
zaszyfrowanych aluzji.
Kiedy zatem Andrew Longman w swoim felietonie do  Renew America skrytykował
 Tajemnicę Brokeback Mountain , mówiąc, że  nie można walczyć z islamizmem, mając do
dyspozycji homoseksualnych kowbojów , podwójnie się pomylił. Po pierwsze, żołnierze
amerykańscy walczący z islamizmem w Iraku i gdzie indziej są swego rodzaju  homoseksualnymi
kowbojami , których zbiorowa tożsamość opiera się na homoseksualnej więzi. (Notabene,
homoerotyzm odgrywa zasadniczą rolę w społeczeństwach muzułmańskich!). Po drugie,
zdecydowanie  można walczyć z islamizmem, mając do dyspozycji homoseksualnych kowbojów 
aby zwyciężyć w bitwie z wojującym islamem, trzeba właśnie wyzwolić tłumiony erotyzm, którym
podszyte jest  braterstwo broni .
Jak zatem dzisiejsza kinematografia powinna podchodzić do tematu homoseksualizmu?
Jako pozytywny kontrprzykład dla  Tajemnicy Brokeback Mountain należy wymienić film
 Capote . To film o człowieku, który jest wprawdzie gejem, ale homoseksualizm nie określa jego
postaci w zasadniczy sposób i nie jest głównym tematem filmu. Czy nie świadczy to o prawdziwym
zwycięstwie gejów?  główny bohater filmu nie kryje się ze swoim wybujałym homoseksualizmem,
ale ten element jego osobowości nie przesłania innych.
Obrońcy wiary2
Tylko ateizm może nas uratować
Przez wieki mówiono nam, że bez religii nie jesteśmy niczym więcej niż egoistycznymi
zwierzętami walczącymi o swoją zdobycz, a nasza jedyna moralność to moralność watahy wilków.
Twierdzono, że tylko religia może nas wznieść na wyższy poziom duchowy. Dzisiaj  kiedy religia
okazuje się być z
ródłem morderczej przemocy na całym świecie  zapewnienia, że chrześcijańscy,
islamscy czy hinduistyczni fundamentaliści jedynie zniekształcają i nadużywają szlachetnego
2 y
ródło:  EUROPA , numer 122/2006-08-02, strona 6. Przekład: Emilia Wrocławska.
2 / 7
Slavoj %7Å„i~
ek
duchowego przesłania zawartego w ich wyznaniach wiary, brzmią coraz bardziej pusto. Może
należałoby przywrócić godność ateizmowi, który stanowi jeden z najważniejszych elementów
dziedzictwa Europy i jest być może jedyną naszą szansą na pokój?
Ponad wiek temu w  Braciach Karamazow i innych swoich dziełach Fiodor Dostojewski
ostrzegał przed zagrożeniami bezbożnego moralnego nihilizmu, argumentując, że jeżeli Bóg nie
istnieje, wszystko jest dozwolone. Francuski filozof André Glucksmann zastosowaÅ‚ nawet jego
krytykę bezbożnego nihilizmu, komentując wydarzenia z 11 września, jak sugeruje tytuł jego książki
 Dostojewski na Manhattanie .
Trudno o bardziej chybiony argument  lekcja współczesnego terroryzmu pokazuje, że jeżeli
Bóg istnieje, wszystko, łącznie z wysadzaniem w powietrze tysięcy niewinnych przechodniów, jest
dozwolone  przynajmniej dla tych, którzy utrzymują, że działają wprost na zlecenie Boga.
Bezpośrednia łączność z Bogiem usprawiedliwia najwyraz
niej pogwałcenie wszelkich ludzkich
ograniczeń. Krótko mówiąc, fundamentaliści nie różnią się od  bezbożnych komunistów
stalinowskich, którym było wolno wszystko, ponieważ postrzegali siebie jako bezpośrednie narzędzia
swego boga, Historycznej Konieczności Postępu.
Podczas siódmej krucjaty (której przewodził święty Ludwik) rycerz Iwo z Bretanii opowiadał,
jak pewnego razu spotkał starą kobietę, która szła ulicą z naczyniem pełnym ognia w prawej i miską
pełną wody w lewej ręce. Zapytana, dlaczego niesie te dwa naczynia, odpowiedziała, że ogniem spali
raj, aż nic z niego nie zostanie, a wodę wyleje na ognie piekielne, aż zupełnie wygasną:  Ponieważ
nie chcę, by ktokolwiek czynił dobro tylko dla nagrody w niebie lub ze strachu przed piekłem, a
jedynie z miłości do Boga . Dzisiaj ta pierwotnie chrześcijańska postawa etyczna przetrwała głównie
w ateizmie.
Fundamentaliści spełniają to, co uważają za dobry uczynek, aby wypełnić wolę Bożą i
zasłużyć na zbawienie; ateiści po prostu dlatego, że tak powinno się czynić. Czy to nie jest właśnie
nasze najbardziej podstawowe doświadczenie moralne? Kiedy spełniam dobry uczynek, nie czynię
tego wypatrując Bożej łaski; czynię to, ponieważ gdybym postąpił inaczej, nie mógłbym spojrzeć w
lustro. Dobry uczynek z definicji jest nagrodą sam dla siebie. David Hume, człowiek wierzący, ujął to
w bardzo przejmujący sposób  napisał, że jedyny sposób na okazanie Bogu prawdziwego szacunku
to działać moralnie, nie pamiętając o Jego istnieniu.
Dwa lata temu Europejczycy dyskutowali, czy w preambule do konstytucji europejskiej
powinna znajdować się wzmianka o chrześcijaństwie jako kluczowym elemencie dziedzictwa
europejskiego. Jak zwykle został wypracowany kompromis, czyli ogólne odniesienie do  religijnego
dziedzictwa Europy . Ale gdzie podziało się najcenniejsze dziedzictwo nowożytnej Europy,
dziedzictwo ateizmu? To, co czyni Europę nowożytną wyjątkową, to właśnie fakt, że jest ona
pierwszą i jedyną kulturą, w której ateizm stanowi całkowicie prawomocną opcję i nie uniemożliwia
zajmowania publicznych stanowisk.
Ateizm jest dziedzictwem europejskim, o które warto walczyć także dlatego, że tworzy
bezpieczną przestrzeń publiczną dla wierzących. Spójrzmy na dyskusję, która wybuchła w Lublanie,
stolicy Słowenii, kraju, z którego pochodzę, kiedy trwały gorące spory na temat konstytucji. Chodziło
o to, czy muzułmanie (głównie robotnicy, imigranci z dawnych republik Jugosławii) powinni dostać
zezwolenie na budowę meczetu. Podczas gdy konserwatyści sprzeciwiali się z powodów
kulturowych, politycznych, a nawet estetycznych, liberalny tygodnik  Mladina konsekwentnie
wypowiadał się za budową meczetu, ponieważ było to zgodne z troską o prawa osób z innych byłych
republik jugosłowiańskich. Nie jest niczym zaskakującym  gdy uwzględni się liberalny charakter
 Mladiny  że tygodnik ten był również jednym z niewielu słoweńskich gazet, które opublikowały
osławione karykatury Mahometa. I na odwrót  ci, którzy okazywali największe zrozumienie dla
gwałtownych protestów muzułmanów wywołanych przez te karykatury, często wyrażali obawę o los
chrześcijaństwa w Europie.
Te dziwne przymierza stawiają europejskich muzułmanów przed trudnym wyborem: jedyna
3 / 7
Slavoj %7Å„i~
ek
siła polityczna, która nie czyni z nich obywateli drugiej kategorii i daje im przestrzeń do wyrażania
ich tożsamości religijnej, to  bezbożni , ateistyczni liberałowie, podczas gdy najbliżsi ich społecznym
praktykom religijnym, będący ich lustrzanym odbiciem chrześcijanie są ich największymi
politycznymi wrogami. Paradoks polega na tym, że jedyni prawdziwi sprzymierzeńcy muzułmanów
to nie ci, którzy pierwsi opublikowali karykatury, żeby wywołać szok, ale ci, którzy w obronie ideału
wolności wypowiadania się przedrukowali je.
Prawdziwy ateista nie czuje potrzeby potwierdzania swoich poglądów przez prowokowanie
wierzÄ…cych bluz
nierstwem, ale zarazem odmawia redukowania problemu karykatur Mahometa do
problemu szacunku dla przekonań innych ludzi. Szacunek dla przekonań innych jako najwyższa
wartość mógłby oznaczać jedno z dwóch: albo traktujemy inną osobę w sposób protekcjonalny i
staramy się unikać sprawiania jej przykrości, aby nie zburzyć jej złudzeń, albo przyjmujemy
relatywistyczne stanowisko zakładające istnienie wielu  reżimów prawdy , odrzucając wszelkie
dążenie do jednej Prawdy jako przemoc.
Może należałoby jednak poddać islam  razem z innymi religiami  pełnej szacunku, ale nie
mniej bezwzględnej krytycznej analizie? Jest tylko jeden sposób okazania szacunku muzułmanom:
traktowanie ich jak poważnych, dorosłych ludzi, odpowiedzialnych za swoje przekonania.
Pięć lat wojny z terrorem3
Pożar w głowach ludzi
Z okazji 5. rocznicy 11 września do kin weszły dwie hollywoodzkie produkcje:  Lot 93
Paula Greengrassa i  World Trade Center Olivera Stone'a. Pierwszą rzeczą, która rzuca się w oczy,
jest to, że oba filmy w zamierzeniu mają być maksymalnie antyhollywoodzkie: oba skupiają się na
odwadze zwykłych ludzi, zrobione są bez gwiazdorskiej obsady, efektów specjalnych, patetycznych,
bohaterskich gestów. Zamiast tego widzimy suchy, realistyczny obraz zwykłych ludzi, którzy znalez
li
się w niezwykłej sytuacji. Oba filmy bez wątpienia mają w sobie coś autentycznego  znakomita
większość krytyków pochwaliła je za unikanie sensacyjności, za spokojny i powściągliwy styl. I
właśnie ten element autentyczności powinien wzbudzić w nas podejrzliwość  powinniśmy
natychmiast zadać sobie pytanie, jakim celom służy.
Warto zwrócić uwagę na trzy rzeczy. Po pierwsze oba filmy koncentrują się na wyjątkach:
 Lot 93 jest o jedynym z czterech samolotów, którym terrorystom nie udało się uderzyć w cel, a
 WTC opowiada historię dwóch spośród tych dwudziestu dwóch policjantów, którzy nie zginęli pod
gruzami. Katastrofa zamienia się zatem w rodzaj triumfu, zwłaszcza w pierwszym filmie, gdzie
pasażerowie stają przed pytaniem: co mogą zrobić w sytuacji, w której wiedzą na pewno, że czeka ich
śmierć? Podejmują heroiczną decyzję: skoro nie możemy uratować siebie, spróbujmy przynajmniej
uratować innych. Wdzierają się więc do kabiny pilota, żeby ściągnąć samolot na ziemię, zanim
uderzy w cel wyznaczony przez terrorystów (pasażerowie wiedzieli już o dwóch samolotach, które
rozbiły się o Twin Towers). Jak wychodzi to opowiadanie historii wyjątku?
Pouczające jest tutaj porównanie ze Spielbergowską  Listą Schindlera . Film jest bez
wątpienia artystyczną i polityczną porażką, ale pomysł, by w roli głównej postaci obsadzić
Schindlera, był słuszny  przedstawiając Niemca, który coś zrobił, aby pomóc Żydom, Spielberg
pokazuje, że można było coś zrobić i tym samym potępia tych, którzy nic nie zrobili, tłumacząc, że
było to niemożliwe. Tymczasem  Lot 93 , skupiając się na buncie, ma na celu odwieść nas od
postawienia naprawdę istotnych pytań. Przeprowadz
my prosty eksperyment myślowy i wyobraz
my
sobie oba filmy z podobną zmianą: lot numer 11 (albo jeden z pozostałych samolotów, które uderzyły
3 y
ródło:  EUROPA , numer 127/2006-09-09, strona 4. Przekład Tomasz Bieroń.
4 / 7
Slavoj %7Å„i~
ek
w cel) zamiast lotu numer 93, historii pasażerów, oraz  WTC jako opowieść o dwóch strażakach lub
policjantach, którzy zginęli pod gruzami po długich cierpieniach... W żaden sposób nie
usprawiedliwiając ani nie okazując zrozumienia dla strasznej zbrodni terrorystów, taka wersja
postawiłaby nas wobec prawdziwej grozy sytuacji i tym samym zmusiła do myślenia, do zadania
sobie pytania, jak taka rzecz mogła się wydarzyć i jaki jest jej sens.
Po drugie oba filmy zawierają również rzucające się w oczy wyjątki formalne: momenty
odejścia od zasadniczo zdawkowego, realistycznego stylu.  Lot 93 zaczyna się od sceny, w której
porywacze są w motelu, modlą się, przygotowują. Wyglądają srogo, niby anioły śmierci  i pierwsze
ujęcie po napisach początkowych potwierdza to wrażenie: jest to nakręcona z góry panorama nocnego
Manhattanu, której towarzyszy dz
więk modlitwy porywaczy, jakby przechadzali się nad miastem i
szykowali do zstąpienia na ziemię, by zebrać swoje żniwo... Z kolei w  WTC nie ma zdjęć
pokazujących samoloty wbijające się w wieże. Widzimy tylko, tuż przed katastrofą, kiedy jeden z
policjantów znajduje się w tłumie ludzi na ruchliwej ulicy, przemykający nad nimi złowróżbny cień 
cień pierwszego samolotu. (Ponadto, co istotne, po tym, jak policjanci-bohaterowie zostają uwięzieni
pod gruzami, kamera po hitchcockowsku wycofuje się, by pokazać cały Nowy Jork z lotu ptaka). To
bezpośrednie przejście od zwykłego codziennego życia do widoku z góry nadaje obu filmom dziwny
wymiar teologiczny  jakby zamachy były rodzajem boskiej interwencji. Jak należy to odczytywać?
Przypomnijmy sobie pierwszą reakcję Jerry'ego Falwella i Pata Robertsona na ataki z 11 września:
obaj dostrzegli w nich znak, że Bóg przestał otaczać Stany Zjednoczone swoją opieką ze względu na
grzeszne życie Amerykanów, ich hedonistyczny materializm, liberalizm i rozwiązłość. Obaj mówili,
że Ameryka zasłużyła sobie na taki los. Fakt, że potępienie  liberalnej Ameryki, które głosi
Muzułmański Obcy, wyszło także z samego serca l'Amerique profonde, powinien dać nam do
myślenia.
 Lot 93 i  WTC w gruncie rzeczy nakłaniają nas do czegoś wręcz przeciwnego: do
odczytania katastrofy z 11 września jako ukrytego błogosławieństwa, jako boskiej interwencji, która
ma nas przebudzić z moralnej drzemki i wydobyć w nas to, co najlepsze.  WTC kończy się słowami
z offu, które nie pozostawiają wątpliwości, że takie jest właśnie przesłanie tego filmu: takie tragedie
jak zamach na Twin Towers wydobywają w ludziach zarówno to, co najgorsze, jak i to, co najlepsze
 odwagę, solidarność, poświęcenie, poczucie wspólnoty. Ludzie są pokazani jako zdolni do
heroizmu, którego się po sobie nie spodziewali. Ta utopijna perspektywa jest jednym z wątków, które
podsycają nasze zainteresowanie filmami katastroficznymi: wygląda na to, że nasze społeczeństwa
potrzebują poważnej katastrofy, aby odrodził się w nich duch solidarności i wspólnoty.
I tutaj pojawia się ostatni, kluczowy motyw: oba filmy powstrzymują się nie tylko od zajęcia
stanowiska politycznego wobec pokazywanych wydarzeń, ale również od przedstawienia ich
szerszego kontekstu politycznego. Ani pasażerowie lotu 93, ani policjanci w WTC nie znają całości
obrazu  nagle zostajÄ… wrzuceni w strasznÄ… sytuacjÄ™ i muszÄ… siÄ™ w niej jak najlepiej odnalez
ć. Ten
brak  kognitywnych współrzędnych ma podstawowe znaczenie: oba filmy pokazują zwykłych ludzi,
na których nagle spada brutalna Historia jako nieobecna Przyczyna, niewidzialna Rzeczywistość,
która zadaje ból. Widzimy tylko katastrofalne skutki, których przyczyna jest tak abstrakcyjna, że w
przypadku  WTC można sobie bez problemu wyobrazić dokładnie ten sam film, w którym Twin
Towers zawalają się na skutek silnego trzęsienia ziemi. Z nieco większą trudnością można sobie
wyobrazić, że film rozgrywa się w roku 1944 w dużym niemieckim mieście po alianckim
bombardowaniu... (W filmie dokumentalnym o tamtej epoce niemieccy piloci, którzy bronili
niemieckich miast w tych nielicznych samolotach wojskowych, które III Rzesza wciąż miała do
swojej dyspozycji, twierdzili, że nie mieli nic wspólnego z nazistowskim reżimem ani w ogóle z
polityką, że po prostu dzielnie bronili swojej ojczyzny...)
A co powiecie na to, żeby taki sam film rozgrywał się w zbombardowanym bloku
mieszkalnym w południowym Bejrucie? Nie, taka sceneria jest niemożliwa. Taki film zostałby
uznany za  za subtelnÄ… prohezbollahowskÄ… propagandÄ™ terrorystycznÄ… , podobnie jak oceniono by
5 / 7
Slavoj %7Å„i~
ek
film osadzony w wojennych Niemczech. To oznacza, że przekaz ideologiczno-polityczny obu filmów
zawiera się w celowym braku przekazu politycznego: brak ten implicite mówi o ZAUFANIU do
swojego państwa   kiedy wróg atakuje, trzeba po prostu spełnić swój obywatelski obowiązek... . To
wyrażone pośrednio zaufanie radykalnie odróżnia  Lot 93 i  WTC od takich pacyfistycznych
filmów jak  Ścieżki chwały Stanleya Kubricka, który także opisuje zwykłych ludzi (żołnierzy)
wystawionych na śmierć, lecz których cierpienie jest jednoznacznie ukazane jako bezsensowna ofiara
złożona na ołtarzu niejasnej i zmanipulowanej Sprawy. To sprowadza nas z powrotem do punktu
wyjścia, do  konkretnego charakteru obu filmów przedstawiających zwykłych ludzi w suchym,
realistycznym tonie. Każdy filozof zna antyintuicyjną heglowską opozycję między  abstrakcyjnym i
 konkretnym . W normalnym języku  abstrakcyjne są pojęcia ogólne, a  konkretne są realnie
istniejące przedmioty i zdarzenia. U Hegla wręcz odwrotnie, to tego rodzaju naoczna rzeczywistość
jest  abstrakcyjna i żeby ją  ukonkretnić , trzeba ją wpisać w kompleksowy uniwersalny kontekst,
który nadaje jej sens. Na tym polega problem z omawianymi filmami: oba są ABSTRAKCYJNE w
swojej  konkretności . Funkcją tego przyziemnego przedstawienia konkretnych jednostek
walczących o życie jest nie tylko ucieczka przed tanią komercją, ale również zamazanie kontekstu
historycznego.
Oto gdzie znalez
liśmy się po pięciu latach: wciąż nie umiemy umieścić 11 września w
większej narracji, opatrzyć tych wydarzeń  kognitywnymi współrzędnymi . Rzecz jasna, istnieje
oficjalna opowieść, zgodnie z którą permanentne wirtualne zagrożenie ze strony niewidzialnego
Wroga usprawiedliwia prewencyjne ataki: ponieważ zagrożenie jest wirtualne, nie można czekać na
jego urzeczywistnienie się, trzeba atakować z wyprzedzeniem, zanim będzie za póz
no. Innymi słowy,
niewidoczna groz
ba Terroru legitymizuje aż nadto widoczne posunięcia obronne. Różnica pomiędzy
wojną z terrorem a ogólnoświatowymi dwudziestowiecznymi wojnami, na przykład zimną wojną, jest
taka, że wcześniej wróg był wyraz
nie zidentyfikowany (w przypadku zimnej wojny jako realnie
istniejące imperium komunistyczne), natomiast zagrożenie terrorystyczne jest widmowe, bez
widocznego rdzenia. TrochÄ™ to przypomina charakterystykÄ™ Lindy Fiorentino w  Fatalnym
romansie :  Większość ludzi ma swoją ciemną stronę... Ona nie miała nic innego . Większość
reżimów ma swoją ciemną, opresyjną, widmową stronę... zagrożenie terrorystyczne nie ma nic
innego.
Władza, która przedstawia się jako permanentnie zagrożona i jedynie broniąca się przed
niewidocznym wrogiem, naraża się na zarzut manipulacji: czy możemy jej naprawdę zaufać, czy też
powołuje się na to zagrożenie wyłącznie po to, żeby nas zdyscyplinować i poddać większej kontroli?
Paradoksalnym rezultatem tego  uwidmowienia Wroga może być odwrócenie ról: w świecie bez
wyraz
nie zidentyfikowanego Wroga to USA, obrońca przed zagrożeniem, wyrasta na głównego
przeciwnika. Jak w  Morderstwie w Orient Ekspresie Agathy Christie  skoro mordercą jest cała
grupa podejrzanych, to ofiara (zły milioner) powinna okazać się przestępcą. Płynie z tego nauka, że w
walce z terroryzmem polityka państwa musi być jeszcze bardziej demokratycznie przejrzysta niż w
innych kontekstach.
Niestety płacimy dzisiaj za pajęczą sieć kłamstw i manipulacji ze strony rządów
amerykańskich i brytyjskich z ostatniej dekady, których kulminacją była tragikomiczna sprawa
irackiej broni masowego rażenia. Przypomnijmy sobie sierpniowy alarm związany z udaremnionymi
zamachami na kilkanaście samolotów z Londynu do USA: groz
ba zamachów na pewno była realna,
tylko paranoik powie co innego  ale pozostaje podejrzenie, że cały ten szum był tylko spektaklem,
który miał nas przyzwyczaić do permanentnego stanu zagrożenia, do stanu wyjątkowego jako
normalnego sposobu życia. Otwiera się ogromna przestrzeń do manipulacji, kiedy publicznie
widoczne są tylko same działania antyterrorystyczne. Czy nie wymaga to od nas, zwykłych
obywateli, zbyt wiele  a mianowicie pełnego zaufania do władzy, które już dawno utraciliśmy? I to
jest grzech, który Bushowi, Blairowi et consortes nie powinien zostać nigdy wybaczony.
Jaki jest zatem historyczny sens 11 września? 12 lat wcześniej, 9 listopada 1989 roku, runął
6 / 7
Slavoj %7Å„i~
ek
mur berliński. Upadek komunizmu był powszechnie postrzegany jako ostateczna klęska politycznych
utopii: dzisiaj żyjemy w postutopijnych czasach pragmatycznego administrowania, ponieważ
przyswoiliśmy sobie brutalną lekcję, zgodnie z którą szlachetne utopie polityczne kończą się
totalitarnym terrorem... Należy jednak zwrócić uwagę, że po rzekomej klęsce utopii nastąpiły rządy
ostatniej wielkiej utopii: globalnej kapitalistycznej demokracji liberalnej.
9 listopada zaanonsował  szczęśliwe lata 90. , marzenie Francisa Fukuyamy o  końcu
historii , przekonanie, że demokracja liberalna ideowo zwyciężyła, że poszukiwania dobiegły końca,
że wkrótce wyłoni się globalna liberalna wspólnota światowa, że przeszkody na drodze do
ultrahollywoodzkiego happy endu są wyłącznie empiryczne i przygodne, że są to jedynie lokalne
ogniska oporu, którego przywódcy jeszcze nie zrozumieli, że ich czas się skończył. 11 września
symbolizuje koniec tej utopii i powrót do realnej historii: clintonowskie szczęśliwe lata 90. minęły,
nadeszła era, w której rosną mury  między Izraelem a Zachodnim Brzegiem, wokół Unii
Europejskiej, wzdłuż granicy amerykańsko-meksykańskiej, między Hiszpanią a Marokiem 
zastępując mur berliński. Nadeszła epoka nowych form apartheidu i zalegalizowanych tortur. Wisi
nad nami perspektywa nowego globalnego kryzysu: katastrofy wojskowe i inne permanentne stany
wyjÄ…tkowe...
Warto w tym miejscu wspomnieć postać niedawno zmarłego Alfreda Stroessnera, człowieka,
który uczynił permanentny stan wyjątkowy normalnym sposobem życia. Autorytarny reżim
Stroessnera w Paragwaju lat 60. i 70. doprowadził logikę stanu wyjątkowego do nieprześcignionej,
absurdalnej skrajności. Jeśli chodziło o zapisany w konstytucji ustrój, Paragwaj był demokracją
parlamentarną gwarantującą wszystkie swobody. Ale ponieważ, jak twierdził Stroessner, wszyscy
żyliśmy w stanie wyjątkowym ze względu na ogólnoświatową walkę wolności z komunizmem,
realizacja postanowień konstytucji była wiecznie odkładana i wprowadzono permanentny stan
wyjątkowy, zawieszany co cztery lata na jeden dzień, żeby mogły się odbyć wolne wybory
legitymizujące rządy partii Colorado Stroessnera większością 90 proc. głosów, godną jego
komunistycznych przeciwników. Paradoks polega na tym, że stan wyjątkowy był stanem normalnym,
a  normalna demokratyczna wolność  ustanawianym na krótko wyjątkiem... Czy ten dziwny reżim
nie był zapowiedzią najbardziej radykalnego skutku tendencji, która jest wyraz
nie dostrzegalna w
naszych liberalno-demokratycznych społeczeństwach po 11 września? Prezydent Bush powiedział tuż
po zamachach, że Ameryka znajduje się w stanie wojny. Problem w tym, że Ameryka ewidentnie nie
znajduje się w stanie wojny, a w każdym razie  ponieważ ogromna większość ludzi żyje jak dawniej,
a wojną zajmują się wyłącznie niektóre organy państwowe  nie w starym, zwyczajnym sensie tego
słowa. Rozróżnienie między stanem wojny i stanem pokoju ulega rozmyciu, wkraczamy w epokę, w
której stan pokoju może być jednocześnie stanem wyjątkowym.
Kiedy Bush opiewał wybuchowe i nieugaszalne pragnienie wolności w krajach
postkomunistycznych jako  pożar w głowach ludzi , niezamierzona ironia polegała na tym, że
posłużył się cytatem z  Biesów Dostojewskiego, gdzie odnosi się on do bezwzględnych poczynań
radykalnych anarchistów, którzy spalili wioskę:  Pożar jest w głowach ludzi, nie na dachach
domów . Bush nie zrozumiał, że 11 września pięć lat temu nowojorczycy już zobaczyli  i poczuli 
dym tego pożaru.
7 / 7