Wplyw "Biblii" na pismiennictwo polskie wynikal z jego scislych zwiazków z
chrzescijanska kultura europejska, jak i ze stosunków spoleczno-politycznych
na
przestrzeni stuleci. Stosunki te decydowaly o wyborze pewnych watków
tematycznych czy tez korzystaniu ze stylu biblijnego.
Twórcy róznych epok chetnie siegali do tradycji biblijnej wykorzystujac w swych
dzielach pradawne symbole i postaci. Ze wzgledu na swa uniwersalna wymowe
wiele motywów biblijnych pojawia sie w literaturze nowozytnej w formie
odniesien i nawiazan, pelniac róznorodne funkcje.
1. Najczesciej wykorzystywanym motywem jest motyw Apokalipsy. Obecnosc tego
motywu poteguje katastroficzna wymowe dziela, obrazuje totalne zniszczenie,
chaos, kleske doczesnego swiata i jego odrodzenie, upadek ludzkosci i walke
dobra ze zlem. Najbardziej znanymi symbolami Apokalipsy sa: siedem pieczeci,
siedem trab, bestia-Antychryst oraz cztery zwierzeta (lew, wól, orzel i zwierze
o ludzkiej twarzy).
ROMANTYZM (calosciowe widzenie Apokalipsy: z kataklizmu wylania sie nowy
swiat):
Juliusz Slowacki "Uspokojenie" - widzenie Apokalipsy na planie dziejów
politycznych narodu, który zmartwychwstanie do wolnosci.
Adam Mickiewicz "Dziady" czesc III - w Wielkiej Improwizacji widzenie ksiedza
Piotra jest stylizowane na apokaliptyczno-profetyczne.
Zygmunt Krasinski "Nie-Boska komedia" - kataklizm jest tylko przejsciowym
etapem ku nowemu zyciu.
MLODA POLSKA (zawezenie pojmowania Apokalipsy do wymiaru katastroficznego):
Jan Kasprowicz "Dies irae" (dzien gniewu) - hymn; apokaliptyczna wizja Sadu
Ostatecznego fascynowala poetów modernizmu, co przejawialo sie w
katastroficznych wyobrazeniach losów ludzkosci. Kasprowicz wyraza bunt przeciw
Bogu i rozpatruje pojecie dobra i zla. Trzeba w tym miejscu przypomniec
manicheizm, koncepcje wg której Dobro i Zlo sa równorzednymi silami
stwarzajacymi wszechswiat, istnieja w odwiecznym konflikcie, lecz obie sa
pierwiastkami
koniecznymi.
XX LECIE MIEDZYWOJENNE (wizje Apokalipsy przewidywanej):
Czeslaw Milosz "Roki" - swiat ulega ostatecznej zagladzie, w wizji Apokalipsy
nie zapomina o edukowaniu czytelnika: czlowiek po katastrofie nie moze
pozostac
obojetny, zawsze pozostaje cos do uratowania.
Czeslaw Milosz "Walc" - zapowiedz I wojny swiatowej, a nastepnie II wojny
swiatowej, nadchodzi nowa apokalipsa, wiersz jest pesymistycznym proroctwem
obu wojen, zapowiedz oblakania i smierci w tepym niewolnictwie.
Józef Czechowicz "Zal" - apokaliptyczne widzenie wojny, która bedzie dla
czlowieka sprawdzianem z czlowieczenstwa, koniec swiata w sensie fizycznym i
moralnym, apokalipsa bedzie spowodowana przez ludzi.
Antoni Slonimski "Niemcom" - poglad katastroficzny przed II wojna swiatowa.
LITERATURA WSPÓLCZESNA (Apokalipsa spelniona):
Czeslaw Milosz "Piosenka o koncu swiata" - ukazanie konca swiata jako czegos
normalnego, naglego, nadeszlego bez rozglosu, koniec swiata mozemy wywolac
swoimi czynami i nieprzemyslanymi decyzjami.
Krzysztof Kamil Baczynski *** (Których nam nikt nie wynagrodzisz...) - nad
czasami wojny przejal wladze Antychryst - symbol Apokalipsy.
Wizje Apokalipsy spelnionej obrazuja równiez liczne dziela literatury
wojenno-okupacyjnej i powojennej: Zofia Nalkowska - "Medaliony", Tadeusz
Borowski -
opowiadania, Gustaw Herling-Grudzinski - "Inny swiat", Hanna Krall - "Zdazyc
przed Panem Bogiem", Kazimierz Moczarski - "Rozmowy z katem", Miron
Bialoszewski - "Pamietnik z powstania warszawskiego".
Tadeusz Konwicki "Mala apokalipsa" - przepowiednia upadku swiata pograzonego w
totalitarnym systemie, przedstawiona rzeczywistosc jest swiatem
apokaliptycznym. Tadeusz Konwicki ukazuje w swoim dziele mala, nasza, polska
apokalipse: realia kraju zobrazowane sa jako chaos, nie ma ludzi cnotliwych
(pozostali tylko zdrajcy, przekupni i przestraszeni), system - powoduje
calkowity upadek wartosci i staje sie normalnoscia. "Mala" apokalipsa oznacza
równiez
apokalipse prywatna, bohater ma zaprotestowac aktem samospalenia, mówi: "mój
wlasny koniec swiata", jest to apokalipsa w prywatnym rozrachunku bohatera.
Oto dwa charakterystyczne fragmenty powiesci:
a) "Oto nadchodzi koniec swiata (...). Koniec mojego osobistego swiata. Ale
zanim mój wszechswiat rozpadnie sie w gruzy, rozsypie sie na atomy, (...)
czeka
mnie jeszcze ostatni kilometr mojej Golgoty..."
b) "Mam wrazenie jakby ten kraj naprawde umieral (...). Nasza nedza wspólczesna
jest przezroczysta jak szklo i niewidzialna jak powietrze (...). Nasza nedza
to
laska totalnego panstwa, laska, z której zyjemy."
2. Motyw "marnosc nad marnosciami" z Ksiegi Koheleta.
Czlowiek jest poddany nieustannemu prawu przemijania, które sprawia, ze
czlowiek nie zaznaje szczescia, gdyz bogactwo, madrosc i rozum przemijaja.
Nieprzemijalna jest ziemia i slonce, a slaby i kruchy czlowiek to marnosc.
Motyw ten czesto wykorzystywany jest do ukazania "chwilowosci i krótkosci"
ludzkiej
egzystencji.
SREDNIOWIECZE:
"Rozmowy Mistrza Polikarpa ze smiercia" - smierc nie ma zrozumienia dla nikogo
i niczego, zrównuje ludzi, nie jest wazne pochodzenie ani sprawowane urzedy.
RENESANS:
Jan Kochanowski - fraszki: "Na róze", "O zywocie ludzkim" - niszczace dzialanie
czasu jest nieuniknione, czas wszystko zmienia i jestesmy bezradni wobec jego
potegi.
Jan Kochanowski Piesn IX - nie ma na swiecie nic wiecznego, nie ma wiecznie
szczesliwego zycia.
BAROK:
Daniel Naborowski "Marnosc" - zywot ludzki przemija, smierc ma moc nad zyciem,
ludzie holdujacy sprawom doczesnym poddaja sie zludzeniom, czas
powoduje przemijanie.
Daniel Naborowski "Krótkosc zywota", "Do Anny" - fascynacja metafizyka zycia,
ukazanie potegi czasu, który triumfuje, wszystko przemija, ale autor wyznaje
milosc Annie, milosc ta ma oprzec sie czasowi i trwac po wieki.
ROMANTYZM:
Juliusz Slowacki "Hymn (Smutno mi Boze)" - zachód slonca - potezne,
nieprzemijalne dzielo Boga - budzi gorzka refleksje o wlasnej przemijalnosci i
kruchosci.
MLODA POLSKA:
Do motywu "marnosc nad marnosciami" nawiazuje dekadencki nurt poezji Kazimierza
Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa.
3. Motyw Meki Panskiej - cierpienia Chrystusa, który poswiecil sie dla
zbawienia swiata.
SREDNIWIECZE:
"Zale Matki Boskiej pod krzyzem"
"Lament Swietokrzyski" jest to glos Bolejacej Matki, jej skarga, placz pod
krzyzem Chrystusa. Jest to przede wszystkim lament matki placzacej nad synem,
kobiety rozpaczajacej nad strata dziecka, kobiety, która zwraca sie do innych
matek, ludziom opowiada swój ból.
MLODA POLSKA:
Jan Kasprowicz "Hymn swietego Franciszka z Asyzu" - postac ukrzyzowanego
Chrystusa, którego niewinna ofiara zycia jest najwyzszym objawieniem bozej
milosci, zafascynowala poete.
ROMANTYZM:
Motyw Meki Panskiej szczególnego znaczenia nabral w romantyzmie, w której to
epoce charakterystycznym pojeciem ideologicznym byl mesjanizm. Pojecie to
pochodzi od Chrystusa-Zbawiciela-Mesjasza. Oczekiwanie na Zbawiciela bylo
istotne dla Polski, dla której zbawienie oznaczalo wyzwolenie sie spod
niewoli.
Adam Mickiewicz "Dziady" czesc III - mesjanizm jednostkowy, gdzie Mesjaszem
jest bohater, jednostka ludzka, która w "Widzeniu ksiedza Piotra" okreslono
tajemniczym mianem "czterdziesci i cztery". Mesjanizm narodowy polegal na
przypisaniu narodowi polskiemu wielkiej roli w kwestii zbawienia swiata,
wyzwolenia
go spod ucisku, niewoli, tyranii. Polska jawi sie jako 'Chrystus narodów', a
jej dzieje przedstawione sa na wzór Meki Panskiej. Niewola i cierpienia Polski
pod
zaborami maja odkupic wolnosc innych narodów.
Adam Mickiewicz "Ksiegi narodu" i "Ksiegi pielgrzymstwa polskiego" - haslo
Polski jako Mesjasza i narodu wybranego.
Juliusz Slowacki "Kordian" - poeta podjal watek mesjanizmu jednostki wyjatkowej
(poety), interpretujac mesjanizm jako obled (przedstawia urojenia "mesjaszy"
w domu wariatów).
4. Motyw genezyjski. Motyw stworzenia swiata wg Ksiegi Genesis byl czesto
interpretowany przez wielkich poetów.
RENESANS:
Jan Kochanowski Piesn XIX - nawiazanie do toposu stworzenia swiata ma charakter
argumentacyjny i podkresla walory artystyczne piesni.
Jan Kochanowski Piesn XXV - "Hymn do Boga", poeta szuka argumentów, by
przekonac ludzi, ze swiat jest tworem Boga. Opis stworzenia swiata
potraktowany jest calosciowo.
ROMANTYZM:
Adam Mickiewicz "Oda do mlodosci" - motyw biblijnego tworzenia swiata sluzy
podniesieniu rangi przemian.
LITERATURA WSPÓLCZESNA:
Czeslaw Milosz "Slonce" - autor wykorzystal motyw stworzenia swiata, by zwrócic
uwage na slonce, które stalo sie dla poety zródlem refleksji na temat
istnienia.
5. Motyw niezawinionego cierpienia z Ksiegi Hioba.
ROMANTYZM:
- Motyw niezawinionego cierpienia mozemy kojarzyc z cierpieniem narodu
polskiego pod zaborami (patrz pkt. 3 - Romantyzm).
- Adam Mickiewicz "Dziady" czesc III - autor oddaje hold meczenstwu polskiej
mlodziezy, przedstawia wywózki, wiezienie, przesluchania.
Cierpienie moglo przybierac równiez inne formy:
- cierpienie z milosci :
a) Johan Wolfgang Goethe "Cierpienia mlodego Wertera" - Werter jest zakochany w
Lottcie, która ma juz innego narzeczonego, nieszczesliwe perypetie milosne
koncza sie samobójstwem pelnego rozdarcia bohatera (postawa mlodego czlowieka
stala sie kultowa dla epoki romantyzmu).
b) Adam Mickiewicz "Dziady" czesc IV - tragiczna milosc Gustawa i Pasterki, Ona
nie moze wyjsc za niego za maz, gdyz On nie jest odpowiednia partia. On -
Gustaw - cierpi do granic oblakania i usiluje popelnic samobójstwo.
c) Juliusz Slowacki "Kordian" - zakochany Kordian popelnia samobójstwo, gdy
ukochana (Laura) odpycha go.
- cierpienie z powodu tesknoty za ojczyzna:
a) Juliusz Slowacki "Hymn (Smutno mi Boze)" - tesknota przybiera formy róznych
obrazów (np. placz dziecka za odchodzaca matka), poglebia ja widok polskich
bocianów "sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem".
b) Cyprian Kamil Norwid "Moja piosenka II" - cierpienie z powodu tesknoty za
krajem: Do kraju tego, gdzie kruszyne chleba podnosza z ziemi przez
uszanowanie dla darów nieba, Teskno mi Panie...
6. Motyw Arki Przymierza.
RENESANS:
- Ksiadz Piotr Skarga "Kazania sejmowe" - w Pierwszym kazaniu sejmowym autor
podkresla u Mojzesza madrosc "z nieba" w sprawowaniu wladzy nad ludem.
- Adam Mickiewicz "Piesn Wajdeloty" z "Konrada Wallenroda" - obecnosc motywu
biblijnej Arki Przymierza z czasów Mojzesza, poezja organizuje wiez,
lacznosc pomiedzy starszymi a mlodszymi pokoleniami narodu, a tym samym jest
wielka sila scalajaca naród, stanowiaca o jego istnieniu. I tak wlasnie glosi
wymowny cytat: O wiesci gminna! Ty arko przymierza Miedzy dawnymi i mlodszymi
laty. W tobie lud sklada bron swego rycerza, Swych mysli przedze i swych
uczuc kwiaty.