dr Grzegorz Wojciechowski nauczyciel historii z 25 letnim stażem, uczy w Publicznym Gimnazjum w Poniecu Opinia o programie nauczania historii Śladami przeszłości autorstwa Teresy Kowalewskiej i Tomasza Maćkowskiego Reforma systemu edukacji rozpoczęta w 1999 r. zakładała m.in. zmianę filozofii nauczania, polegającą na odejściu od encyklopedycznego przekazu wiedzy na rzecz nowoczesnych metod, kształtujących głównie umiejętności. Dotyczyło to również przedmiotu historia. W rzeczywistości ten chwalebny zamiar nie zawsze był w pełni możliwy do realizacji, ponieważ etapy edukacji zostały skrócone do trzech lat, nie tylko na poziomie szkoły podstawowej (przedmiot historia i społeczeństwo w klasach IV VI), lecz także w gimnazjum i liceum. Wymusiło to pośpiech w realizacji materiału zarówno w gimnazjum, jak i w szkole ponadgimnazjalnej. Podstawy programowe zakładały, że na każdym etapie uczeń będzie poznawać całość dziejów od czasów najdawniejszych do współczesności. Nauczyciele zatem starali się, aby do egzaminu gimnazjalnego i maturalnego uczniowie opanowali całość przewidzianego w programie materiału. Po dziesięciu latach Ministerstwo Edukacji Narodowej dokonało zmiany podstawy programowej. Zerwała ona z zasadą powtarzania tych samych treści na kolejnych etapach edukacji. Część zagadnień jest realizowana wyłącznie w gimnazjum, a część na poziomie ponadgimnazjalnym. Pomysł ten, co prawda, spotkał się z krytyką w niektórych kręgach, pozwolił jednak autorom nowych programów na lepsze zaplanowanie pracy ucznia i nauczyciela, z położeniem nacisku na kształtowanie umiejętności młodzieży. Autorzy programu Śladami przeszłości Teresa Kowalewska i Tomasz Maćkowski dobrze wykorzystali możliwość stworzoną przez nową podstawę programową. Napisali program zgodny z wymogami nowoczesnej dydaktyki historii. Program został stworzony w oparciu o: rozporządzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. wprowadzające nową podstawę programową od roku szkolnego 2009/2010 (Dz. U. Nr 4, poz. 17, z dnia 15 stycznia 2009), rozporządzenie MEN z dnia 6 stycznia 2009 w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego programów nauczania i podręczników (Dz. U. nr 4, poz. 18, z dnia 15 stycznia 2009) oraz zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie. Zgodnie z założeniami nowej podstawy treści przedmiotowe zostały ujęte chronologicznie, od czasów najdawniejszych do zakończenia I wojny światowej. Autorzy umiejętnie dokonali podziału materiału na poszczególne klasy. Jest on rozłożony równomiernie, z zachowaniem ważnych cezur. Cezurę między I a II klasą stanowią wyprawy krzyżowe, przełomowe dla dziejów Europy. Za datę graniczną w historii Polski uznano zaś początek rozbicia dzielnicowego państwa Piastów wydarzenia zamykającego okres władzy patrymonialnej w Polsce. Z kolei III klasę otwiera epoka oświecenia czas przewrotu umysłowego, którego skutki, najwyrazniej widoczne w XIX w., omawiane będą przez całą tę klasę. Zagadnienia z historii Polski zostały ujęte w odrębnych tematach, jednak tak umiejscowionych, aby ukazać związek dziejów naszej ojczyzny z historią Europy i świata. 1 Praca z nową podstawą programową początkowo może stwarzać nauczycielowi pewne problemy. Poprzednie dokumenty ministerialne zawierały bowiem dość ogólne zapisy zarówno pod względem treści, jak i celów. Obecnie wymagania zostały precyzyjnie sformułowane. Autorzy świadomi tego faktu zadbali o taką konstrukcję programu, aby jak najbardziej ułatwić pracę. Stąd znakomity pomysł rozdziału 6, w którym w formie tabelarycznej obok materiału nauczania zostały ujęte odniesienia do podstawy programowej. W trakcie lektury i realizacji programu nauczyciel może je porównywać z tekstem rozdziału 4, w którym został przytoczony fragment ministerialnego rozporządzenia zawierającego wymagania szczegółowe z historii. Takie rozwiązanie może być bardzo pomocne np. podczas tworzenia planów wynikowych przez nauczycieli. O wartości każdego programu nauczania w dużej mierze decyduje umiejętne określenie celów kształcących i wychowawczych. W programie Śladami przeszłości zostały one wymienione w rozdziale 5. Analiza celów kształcenia pozwala sformułować wniosek, że program jest nastawiony na zaktywizowanie ucznia, rozwinięcie u niego postawy samodzielności i krytycyzmu. Świadczą o tym chociażby takie zapisy jak: ocenianie wydarzeń historycznych , analizowanie i synteza wiedzy historycznej , nabycie umiejętności hierarchizowania wydarzeń historycznych . Cele kształcenia uzupełniają się z równie ważnymi celami wychowawczymi. Jako przykład można podać cel kształcący: doskonalenie umiejętności pracy w zespole , który jest komplementarny z takimi celami wychowawczymi, jak: poszanowanie dla odmiennych sądów i opinii czy przygotowanie do wypowiadania własnych poglądów na forum grupy . Jedną z najważniejszych postaw, którą powinien kształtować każdy dobrze napisany program nauczania historii, jest patriotyzm. Należy podkreślić, że program Śladami przeszłości rozwija tę postawę w sposób nowoczesny. Jest to patriotyzm rozumiany jako szacunek dla ojczyzny, jej historii i symboli narodowych, połączony z poszanowaniem innych narodów, kultur, religii. Analiza treści programu pozwala na stwierdzenie, że nie jest to tylko deklaracja. Historia Polski jest bowiem ukazywana w szerokim kontekście dziejów powszechnych, o czym świadczą np. działy tematyczne: Polska i świat w XII XIV wieku , Polska i Europa w XV wieku , Wiek wojen . Istotnym zadaniem nauczyciela historii, na które zwracają uwagę autorzy programu, jest zapoznanie uczniów z dziejami regionu i miejscowości, w której mieszkają. Edukacja regionalna była przewidziana również przez starą podstawę programową, m.in. w formie tzw. ścieżki edukacyjnej. Praktyka jednak wykazała, że realizacja tego założenia często pozostawała tylko w teorii, a na omówienie zagadnień regionalnych nieraz brakowało czasu w trzyletnim cyklu nauczania. Można mieć nadzieję, że w obecnych warunkach nauczyciele zyskają więcej czasu i możliwości wprowadzania treści z zakresu edukacji regionalnej. Program Śladami przeszłości umożliwia również indywidualizację nauczania. Służyć temu mogą treści wykraczające poza podstawę programową, np. pradzieje ziem polskich, wojna stuletnia, ruchy heretyckie średniowiecza. Zagadnienia te warto wykorzystać w pracy z uczniem zainteresowanym historią. Autorzy programu oferują ciekawe ujęcia wielu tematów, określanych popularnie jako przekrojowe . Należy do nich zagadnienie rozwoju pisma w czasach starożytnych, przedstawione jako trwały element dziedzictwa antyku. W równie ciekawy sposób opracowano tematy związane z powstaniem idei trójpodziału władzy oraz wcieleniem jej w życie w pierwszych osiemnastowiecznych konstytucjach: amerykańskiej, polskiej i francuskiej. Temat ten został umieszczony po omówieniu rozbiorów Polski, rewolucji francuskiej i powstania Stanów Zjednoczonych. Może stanowić więc swego rodzaju podsumowanie najistotniejszych elementów dorobku myli oświeceniowej i jej zastosowania w praktyce. 2 Bardzo sumiennie został opracowany rozdział 8, dotyczący osiągnięć uczniów. Aącznie z rozdziałem 5, poświęconym celom kształcenia i wychowania, i 6 zawierającym omówienie treści przedmiotowych stanowi on kręgosłup programu. Zakładane osiągnięcia uczniów zostały określone w odniesieniu do każdego rozdziału. Sformułowano je w sposób precyzyjny, zrozumiałym i jasnym językiem. Wszystkie osiągnięcia są zgodne z wymaganiami stawianymi przez podstawę programową i wynikają z celów założonych przez autorów w rozdziale 5. Warto podkreślić, że autorzy nie ograniczyli się do podania podstawowych elementów programu (celów, treści, osiągnięć). Zadbali o to, by możliwie najdokładniej wyjaśnić nauczycielom jego ideę. Służy temu m.in. rozdział 7 poświęcony procedurom osiągania celów i rozdział 9, w którym proponują formy kontroli i metody oceny osiągnięć uczniów. Dzięki nim program Śladami przeszłości może częściowo spełniać również funkcję przewodnika metodycznego. Są to rozdziały szczególnie wartościowe dla nauczycieli niemających jeszcze zbyt dużego doświadczenia. Jednakże dzięki lekturze tych partii tekstu również nauczyciele z dłuższym stażem mogą dokonać refleksji nad swoją dotychczasową pracą. Rozdział 7 zawiera omówienie procedur osiągania szczegółowych celów edukacyjnych. Autorzy podają ogólne zasady stosowania procedur i doboru strategii odpowiednich dla wieku gimnazjalistów. Przypominają również zasady i strategie, które wyróżnia współczesna dydaktyka. W dalszej części rozdziału przechodzą do omówienia metod w nauczaniu historii. Zgodnie z najnowszymi zasadami dydaktyki preferują metody służące wymianie poglądów, rozwiązywaniu problemów i rozwijające umiejętności historyczne. Metody podające powinny być zdaniem autorów stosowane w ograniczonym zakresie, głównie w początkowej fazie pracy jako wprowadzenie do zagadnienia. W rozdziale podano także informacje o tym, które z metod są szczególnie przydatne w realizacji wybranych tematów lekcyjnych. Ostatni rozdział, w którym zaproponowano formy kontroli i metody oceny osiągnięć uczniów, ma charakter ramowy. Autorzy przypominają podstawowe formy kontroli osiągnięć ucznia. Szczególnie pomocne w konstruowaniu własnego systemu oceniania są zaproponowane kryteria ocen w sześciostopniowej skali. Kryteria te nauczyciel może bowiem przyjąć jako punkt wyjściowy w tworzeniu przedmiotowego systemu oceniania, w zależności od uwarunkowań odpowiednio je modyfikując. Po lekturze całego programu nasuwa się kilka spostrzeżeń, które można potraktować jako podsumowanie. - Autorzy, Państwo Teresa Kowalewska i Tomasz Maćkowski, stworzyli nowoczesny program nauczania historii, w którym nacisk jest położony na kształtowanie umiejętności niezbędnych na dalszych etapach edukacji w nowoczesnej szkole. Pamiętają przy tym o zasadzie wyrażonej przez prof. Bolesława Niemierkę: Umiejętność jest sztuką wykorzystania wiadomości (B. Niemierko, Ocenianie szkolne bez tajemnic, WSiP, Warszawa 2002, s. 143 145, 156.). Dlatego tak dobrali treści, by program nie okazał się przeładowany. Zarazem jest ich dostatecznie dużo, aby mogły stanowić tworzywo niezbędne w rozwijaniu umiejętności uczniów. - Dzieje Polski zostały harmonijnie wpisane w dzieje powszechne, głównie Europy. Takie ujęcie może przysłużyć się ukształtowaniu tożsamości młodego człowieka, obywatela Polski państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Pracując z programem Śladami przeszłości , nauczyciel uczy młodych ludzi patriotyzmu, a jednocześnie kształtuje w nich świadomość, że Polska od wieków należy do zachodniego świata chrześcijańskiego. - Profesor Leszek Kołakowski w jednym ze swoich esejów, poświęconym problemom jednoczącej się Europy, pisze: Potrzebne nam jest nauczanie historii, w którym młodzi ludzie będą uczyć się rozumienia, kim są kim oni sami są jako dziedzice przeszłości zarówno chwalebnej, jak i nikczemnej . Program Śladami przeszłości , stawiając na 3 kształtowanie postaw krytycznych, zmierza właśnie w tym kierunku rozumienia historii w sposób krytyczny. - Żaden program, nawet najlepszy, nie daje pełnej gwarancji, że wiedza historyczna będzie przekazywana w sposób nowoczesny, na odpowiednim poziomie. Tym, który decyduje o jakości nauczania, jest nauczyciel. Od jego postawy, wiedzy, kompetencji i zaangażowania zależy ostateczny wynik edukacji. Z pewnością jednak łatwiej osiągnie wysoki poziom pracy, jeśli będzie posiadał dobre narzędzia (program, podręcznik, poradnik metodyczny). Jednym z takich narzędzi jest właśnie program autorstwa Teresy Kowalewskiej i Tomasza Maćkowskiego. Jego prawidłowa realizacja daje uczniom szansę przeżycia pięknej przygody intelektualnej, jaką może być poznawanie historii, nauczycielowi zaś może przynieść satysfakcję z pracy. dr Grzegorz Wojciechowski 4