Marek Leśniak
Konstrukcje ścian
1. Konstrukcja
zrębowa (na zrąb, wieńcowa, węgłowa, blokowa).
Tworzą ją poziome bale ułożone jeden na drugim, za pomocą odpowiednich zacięć połączone na węgłach w zamknięty wieniec. Konstrukcja bardzo mocna jednak stosunkowo droga - wymagała doskonałego surowca: bierwion długich (długość ściany uzależniona była od długości bierwion) i o jednakowej grubości.
Sposób łączenia belek:
na obłap prosty - wrąb jednostronny
na obłap zazębiony - wrąb dwustronny
Przy tym sposobie łączenia belek zawsze występowały ostatki zabezpieczające belki przed rozsuwaniem. Dłuższe ostatki pełniące funkcję wsporników noszą nazwę rysiów, ostatki belek poniżej to podrysie.
na jaskółczy ogon (na rybi ogon) - końce bali w formie trapezu zwężającego się ku środkowi
na zamek - przed rozsunięciem bali zabezpieczają specjalne wręby i zaciosy. Stosowany zawsze w podwalinach.
na nakładkę - proste wycięcie bala, zabezpieczone kołkiem przed rozsunięciem.
Pierwsze trzy sposoby bywają również wzmacniane krytym czopem zależności od głębokości wcięcia ciężar konstrukcji dachowej przenosiły ściany na całej ich długości lub tylko węgły. Szczeliny między belkami wypełniano powrósłami słomianymi, mchem, strużynami, czasem zalepiano gliną i bielono wapnem (tzw. mszenie). Konstrukcję zrębową na odcinkach miedzywęgłowych dodatkowo wzmacniały drewniane kołki wpuszczone dwustronnie w belki tzw. dyble (tyble).
2. Konstrukcja
luźnozrębowa.
Odmiana konstrukcji zrębowej, o balach położonych luźno, bez zaciosów w węgłach, szpary w zrębie o wysokości równej wysokości bali. Stosowana w budownictwie prymitywnym (szałasy, stodoły). Spotykana na Huculszczyźnie.
3. Konstrukcja sumikowo - łątkowa.
Składają się na nią poziome belki zwane sumikami, których końcówki, tzw. palce wpuszczone są w pionowe wyżłobienia, tzw. pazy słupów narożnych i pośrednich - łątek. Konstrukcja ta, mniej trwała niż konstrukcja zrębowa, była od niej tańsza, można było użyć krótszych belek, gdyż długość ściany nie była uzależniona od długości bierwion. Przedłużenie ściany polegało na dostawieniu kolejnej łątki i wypełnieniu przęsła sumikami. Ten sposób łączenia belek stosowany był również w obramieniach okien i drzwi.
Konstrukcja zrębowa, luźnozrębowa i słupowo - ramowa są najstarszymi rodzajami konstrukcji ściennych. Konstrukcję zrębową częściej stosowano na terenach z przewagą lasów iglastych, sumikowo - łątkową na terenach z przewagą lasów liściastych.
4. Konstrukcja ryglowa (szkieletowa).
Konstrukcję nośną tworzy szkielet na który składają się pionowe słupy, poziome rygle i ukośne zastrzały. Taki szkielet szalowano zwykle deskami, np. wieże kościelne lub wypełniano szachulcem (ściana szachulcowa) albo cegłą (mur pruski).
Szachulec (strychulec) - pionowo układane obok siebie żerdki owinięte słomą i z obu stron ściany oblepione czy też grubo obmazane gliną i wygładzone.
Rodzaje szalunku:
do czoła - deska obok deski;
na nakładkę - na styk dwóch desek przybitych do czoła nałożona jest listwa lub trzecia deska;
na zakładkę - jedna deska zachodzi na drugą;
na felc - podłużny wpust jednej deski (felc) wsunięty w rowkowate wycięcie drugiej;
Dla konstrukcji szkieletowej wież i dzwonnic przyjęło się określenie konstrukcja słupowo - ramowa.
5. Konstrukcja pleciona (ścian plecionych).
Szkielet budynku o konstrukcji ryglowej wypełniony jest pionowo lub poziomo ustawionymi żerdkami (układ plecionki mógł
być poziomy lub pionowy) pomiędzy które wplatano gałązki wikliny, jałowca, czy niektórych gatunków drzew (np. brzoza, wierzba, leszczyna). Konstrukcja lekka i tania, stosowana w budynkach gospodarczych, np. stodoły lub jako przenośne ścianki dostawiane do chałupy na okres zimy tzw. zahata, czy wreszcie przy budowie płotów.
Ściany drewnianych budynków spoczywają na podwalinie (inaczej: przycieś). Ponieważ podwalina była najbardziej narażona na zniszczenie czy zawilgocenie, wykonywano ją z grubych belek z twardego drewna (starodrzew iglasty lub dąb), zawsze nieco grubszych niż pozostałe belki w ścianie. W kościołach dodatkowo chroniono ją fartuchem gontowym lub sobotami, a w budynkach mieszkalnych zahatą lub przyzbą. Podwaliny kładziono albo wprost na ziemi, albo na drewnianych klocach wbitych w ziemię, na kamieniach pod narożnikami budynku - peckach, lub na podmurówce wykonanej z kamienia, luźno ułożonego lub spojonego gliną. Ostatnia górna belka ściany zrębowej, lub belka łącząca u góry słupy ściany ryglowej to oczep.
Przed wprowadzeniem drewnianych podłóg w powszechnym użyciu były gliniane polepy zwane też klepiskiem. Podłogę przybijano do legarów, belek leżących na ziemi, czasem związanych konstrukcyjnie z podwalinami.
Odrzwia - składają się na nie: próg, węgary, zastrzały (psy), nadproże.
Rodzaje więźb dachowych
1. Więźba sochowa (sochowo - ślemieniowa).
Składają się na nią sochy czyli pionowe słupy wkopane w ziemię przy ścianie szczytowej budynku, rozwidlone u góry (często był to naturalny, rosochaty pień drzewa) oraz wpasowane w nie poziome ślemię. Wariantem więźby sochowej jest więźba półsochowa (na pół sochy) spotykana niekiedy w szałasach, gdzie sochy zaczopowane są w górnych belkach ściany szczytowej. Stopień odsunięcia soch od ściany szczytowej pozwalał na utworzenie dachów dwu lub czterospadowych.
Więźba spotykana na terenach zamieszkanych przez krakowiaków zachodnich.
2. Więźba krokwiowa.
Występują pochyłe krokwie wsparte u góry o kalenicę, u dołu zaś o oczep, belki stropowe lub płatwie tj. wzdłużne belki leżące na wysuniętych końcach belek stropowych.
więźba krokwiowo-jętkowa: krokwie usztywnione poziomymi jętkami;
więźba storczykowa (wieszarowa): o wieszarach wzmocnionych pionowymi storczykami;
więźba stolcowa: o wieszarach wzmocnionych stolcami tj. słupami podtrzymującymi płatew lub jętkę.
3. Więźba z królem.
Pośrodku więźby dachu namiotowego umieszczony jest słup jako podparcie promieniście ułożonych krokwi. Więźba
stosowana w hełmach wież kościelnych i dzwonnicach.
Stropy
1. Strop belkowy nagi - z belkami widocznymi od strony pomieszczenia z powałą tj. warstwą desek ułożonych na belkach stropowych ( tragarzach). Poprzecznie do tragarzy założony jest sosręb podpierający je od spodu.
2. Strop belkowy z pułapem - z warstwą desek od spodu (belki stropowe niewidoczne).
3. Strop kasetonowy - belki poprzeczne krzyżują się z wzdłużnymi tworząc zagłębione pola - kasetony ( skrzyńce). Strop stosowany głównie w budownictwie dworskim i pałacowym. System kratowy przenosi obciążenia na cztery ściany i pozwala na nakrywanie sal o znacznych szerokościach.
4. Strop
ślegowy (ślęgowy) - występuje tylko w budynkach o konstrukcji zrębowej. Tworzy się go przez stopniowe skracanie belek ścian szczytowych lub wszystkich czterech ścian budynku, uzyskując formę dachu odpowiednio: dwuspadowego lub czterospadowego. Konstrukcja stosowana w kopułach cerkwi i spichlerzach (np. spiskich sypańcach).
Rodzaje dachów (formy i kształty)
• pulpitowy - jednospadowy;
• siodłowy - dwuspadowy;
• czterospadowy;
• naczółkowy (dwuspadowy z naczółkami) - szczyt trapezowaty, ponad nim trójkątne ukośne ścięcie - naczółek;
• półszczytowy (przyczółkowy) - z daszkiem okapowym: przyczółkiem pomiędzy szczytem a ścianą;
• przyczółkowo - naczółkowy;
• dymnikowy (dymnikowo - przyczółkowy) - wariant dachu czterospadowego z dymnikiem, niewielkim otworem w części szczytowej wyprowadzającym na zewnątrz dym z budynku;
• brogowy (namiotowy) - o czterech trójkątnych połaciach zbiegających się w jednym punkcie;
• mansardowy - o połaciach załamanych w taki sposób, że część dolna ma większy kąt nachylenia niż górna. Zwykle z lukarnami, okienkami w połaci dachowej, ujętymi w obudowę z daszkiem;
• łamany polski i jego odmiana: łamany krakowski - o połaciach załamanych uskokowo w około połowie wysokości, o tym samym lub zbliżonym kącie nachylenia. Pomiędzy połaciami gzyms (dawny łamany polski) lub uskok (dawny łamany
krakowski).
Nadto, w niektórych rodzajach dachów, najczęściej w siodłowym i przyczółkowym, występują przypustnice, krótkie beleczki przybijane górą do krokwi, dołem do tramu (ściągacza), rysia, lub umieszczonej na nich płatewce, w celu przedłużenia połaci dachowej poza zrąb budynku i uzyskania szerszego okapu.
2
Na krokwie nabijano poziome żerdzie, łaty, na które kładziono poszycie: słomę, deski tarte lub darte - dranice, albo gonty. Krycie dachu gontem rozpoczyna się od okapu pasami, szarami ku górze. Ostatni szar wysunięty z jednej strony ponad kalenicę nosi nazwę grzebienia i często bywa ozdobnie zakończony.
Budynki mieszkalne
1. Cechy wspólne chałup góralskich:
łączenie części gospodarczej z mieszkalną, albo pod wspólnym dachem, albo pod kątem prostym. Zamożniejsze zagrody budowano „w okół”;
budynek konstrukcji zrębowej, szerokofrontowy, jednotraktowy, składający się co najmniej z izby czarnej (kuchni, piekarni), sieni i izby białej (świetlicy), orientowany dłuższą ścianą ku południowi;
dach wysoki, pierwotnie czterospadowy, później dwuspadowy;
pokrycie dachu: pierwotnie słoma lub dranice, później gonty;
silnie nadwieszone, szerokie okapy;
okna początkowo tylko od południa, ściana tylna bezokienna, chroniona zahatą;
bogate zdobnictwo szczytów, odrzwi, sosrębów itd.(zwłaszcza w budownictwie podhalańskim).
2. Dom orawski z wyżką.
Odmienny typ chałupy wypracowany został na Orawie. Jest to chałupa szerokofrontowa, dwuizbowa, z narożną przelotową sienią, z dostępem do izby czarnej i komórki. Z izby czarnej przejście prowadzi do izby białej, do której przylega od tyłu alkierz. Nad izbą białą mieści się spichlerz ( wyżka) dostępny z galeryjki ( przedwyżca) wspartej na rysiach ścian poprzecznych. Dojście na galeryjkę schodkami z sieni lub z zewnątrz po drabinie. Strop izby czarnej umieszczony wyżej niż w izbie białej. W nim otwór z ruchomą klapą zwany wożnicą, którym dym zbierający się u powały przedostawał się na poddasze, a stąd na zewnątrz za pośrednictwem specjalnych otworów w dachu zwanych dymnikami (dymniki szczytowe w ozdobnej oprawie zwane są kozubkami). Całość kryje dach czterospadowy o skróconej połaci od frontu.
Wyżki niewidoczne z zewnątrz i bez przedwyżca istniały również sporadycznie na Podhalu, w Myślenickiem i Gorlickiem.
3. Styl
zakopiański.
Narodził się w latach 90. XIX w. Jego twórcą i teoretykiem był Stanisław Witkiewicz. Przykłady: Willa pod Jedlami na Kozińcu, Koliba przy ul. Kościeliskiej, Oksza przy Zamoyskiego, Atma przy ul. Kasprusie, Zofiówka przy Chałubińskiego (niezachowana), Witkiewiczówka na Antałówce, Kaplica w Jaszczurówce i inne.
Cechy stylu: budowle zrębowe o rozbudowanym programie mieszkalnym, wzniesione na wydatnych, kamiennych cokołach piwnicznych, z poddaszem wykorzystanym na cele mieszkalne, z dekoracyjnymi szczytami, często z facjatkami, daszkami i werandami.
4. Styl szwajcarski (tyrolski).
Pojawił się na fali obcych inspiracji w II połowie XIX w. w budownictwie uzdrowiskowym. Cechy stylu: konstrukcja zrębowa i szkieletowa, budynki kilkukondygnacyjne, liczne ganki i werandy osłonięte zadaszeniami, wieżyczki, całość zdobiona bogatą, ażurową, dekoracją snycerską.
5. Domy
małomiasteczkowe.
Drewniana zabudowa o charakterze małomiasteczkowym zachowała się przynajmniej częściowo w Lanckoronie,
Jordanowie, Krościenku, Starym Sączu, Lipnicy Murowanej, Muszynie, Ciężkowicach, Tuchowie, Zakliczynie, Frysztaku, Pruchniku i Kalwarii Pacławskiej.
W większości miasteczek dominowała w rynku i przyległych ulicach zabudowa szczytowa; domy dwutraktowe,
wąskofrontowe, często z podcieniami, z sienią przelotową na osi skrajnej, o dachach siodłowych lub częściej naczółkowych (ewentualnie przyczółkowo-naczółkowych) krytych wyłącznie gontem.
W Krościenku sąsiadujące z sobą domy posiadały wspólne ściany graniczne; w układach takich, jedna z połaci dachowych wspierała się na zrębie własnej chaty, a druga na zrębie sąsiedniej chaty. Spływająca z połaci dachowych woda deszczowa odprowadzana była wspólną rynną.
W Lanckoronie okapy tworzące podcienia wsparte są nie na słupach lecz na rysiach.
W Zakliczynie domy zbudowane są w większości w konstrukcji przysłupowej.
W Kalwarii Zebrzydowskiej i Kalwarii Pacławskiej w pobliżu klasztoru pobudowano domy których przyziemia w okresie licznych odpustów i uroczystości religijnych z udziałem tłumów pielgrzymów przekształcano w kramy, na poddaszu znajdowały się dodatkowe pomieszczenia noclegowe.
W Beskidach Zachodnich regionalną odmianę domów małomiasteczkowych stanowiły domy o układzie kalenicowym (z
podcieniami lub bez) z charakterystycznymi facjatkami we frontowych połaciach dachowych, poprzedzone ganeczkiem z ozdobną, ażurową balustradą. Pojedyncze przykłady przetrwały w Suchej Beskidzkiej i Andrychowie.
Budynków gospodarczych nie lokalizowano w obrębie zwartej zabudowy. Specjalne ulice „stodolne” wytyczano na
obrzeżach miasteczka. Relikty takich układów zachowały się w Starym Sączu i Lipnicy Murowanej.
3
szlacheckie.
Jednym z pierwszych jeszcze barokowych przykładów jest dwór w Laskowej z 1677 r.
Odmiennym typem dworów były dwory alkierzowe z narożnymi izbami - alkierzami (reminiscencja architektury obronnej) -
przybudowanymi do korpusu budynku. Przykłady: Wielogłowy (XVII w.), pierwotnie cztero- dziś dwualkierzowy, Świdnik (1752 r.) z czterema alkierzami.
W II połowie XVIII w. i w XIX w. wykształcił się klasycystyczny typ dworu zwany dworem staropolskim. Były to
budowle parterowe, z reguły dwutraktowe, najczęściej z większym pomieszczeniem o charakterze salonu na osi, kryte wysokim dachem mansardowym i poprzedzone kolumnowymi gankami lub portykami.
Przy zakładaniu dworu przestrzegano zasady orientowania budynku na godzinę jedenastą dzięki czemu okna ze
wszystkich stron mogły być w ciągu dnia oświetlone promieniami słońca. Przykłady: Raciechowice (1760 r.), Tarnawa (1784 r.), Chrobacze (koniec XVIII w.), Łopuszna (ok. 1800), Tylmanowa (I połowa XIX w.), Łososina Dolna (I połowa XIX w.), Nowy Wiśnicz „Koryznówka” (poł XIX w.).
Dworek Moniaków w Zubrzycy Górnej z drugiej połowy XVIII w. prezentuje typ odmienny; jest to zabytek nie tyle
z zakresu kultury dworów staropolskiej co kultury ludowej polskiej Orawy.
Charakter klasyscystycznego dworku z gankiem kolumnowym uzyskała w wyniku przebudowy plebania w
Grybowie zbudowana w 1699.
7. Muzea i izby regionalne w starych drewnianych chałupach.
Chochołów (2), Czarna Góra, Dębno, Gwoźnica, Istebna, Jurgów, Milówka, Sidzina, Zyndranowa.
Izba podhalańska została odtworzona w Muzeum Etnograficznym w Krakowie, a izba spiska na zamku w Niedzicy.
8. Skanseny w Polsce.
Dobczyce (zaczątek), Łopuszna (zaczątek), Nowy Sącz, Przeworsk, Sanok, Szymbark (zaczątek), Wygiełzów, Zawoja Barańcowa, Zubrzyca Górna.
9. Skanseny na Słowacji.
Banska Stiavnica (górniczy), Bardejowskie Kupele, Brestova, Humenne, Martin, Nova Bystrica - Vychylovka, Pribylina, Stara Lubovna, Svidnik, Zuberec oraz Roznov na Morawach (Czechy).
Inne
Z drewna budowano też budynki gospodarcze (szałasy pasterskie, budynki inwentarskie, stodoły, spichrze, brogi), obiekty użyteczności społecznej (ratusze, zajazdy, karczmy, dzwonniczki loretańskie), czy obiekty przemysłowe (młyny, tartaki, wiatraki, folusze, olejarnie, kuźnie, gonciarnie, browary i gorzelnie).
• sypańce - są to spichrze, szczególnie popularne na Spiszu, o konstrukcji zrębowej, sklepione ślegowo, od zewnątrz nabite dziesiątkami kołeczków i obrzucone (obsypane) gliną, przykryte lekkim dachem, łatwym do zrzucenia w razie pożaru (np.
Kacwin).
• brogi - są to drewniane konstrukcje przeznaczone do przechowywania siana i słomy, składające się z czterech słupów wbitych w ziemię na narożach kwadratu, nakryte daszkiem namiotowym podwiązanym do słupów, który można było obniżać lub podwyższać w zależności od ilości zgromadzonego siana. Czasem pomiędzy słupami stawiano zrębowa klatkę z
przeznaczeniem np. na spichlerz.
• dzwonniczki loretańskie - są to wolno stojące wieżyczki przypominające dzwonnice przykościelne, jednakże przeznaczenie ich nie ma charakteru sakralnego. Głos dzwonka miał według ludowych wierzeń chronić przed płanetnikami i odpędzać burze przez nich powodowane. Występujące w rejonie Spisza, Podhala, Orawy i Beskidu Żywieckiego.
• karczmy - przykłady: Jeleśnia (1774), Sucha Beskidzka (k. XVIII w.), Zawoja (1836), Andrychów (1885), Podwilk (XVIII w.
przeniesiona w 1954 do skansenu w Zubrzycy Górnej), Śnietnica (pocz. XX w.).
4