Partie polityczne na ziemiach polskich :

„ Proletariat ” . Na ziemiach polskich życie publiczne wkroczyło w nowy etap . W 1882 roku powstała w Warszawie

pierwsza nowoczesna partia polityczna ( organizacja dążąca do władzy , posiadająca władze , członków i program ) .

Była to partia „ Proletariat ” założona przez Ludwika Waryńskiego . Stawiała sobie za cel wyzwolenie klasy robotniczej

z burżuazyjnego ucisku . Po proletariackiej rewolucji nie miało być już więcej państw , ani narodów , problem

niepodległości tracił więc znaczenie .

„ Proletariat ” był partią rewolucyjną i internacjonalistyczną . Nie zyskał szerszego uznania w polskim społeczeństwie .

Nie działał też długo . Carska policja nie próżnowała . Już w następnym roku odbył się proces Proletariatczyków . Sam

Waryński znalazł się w więzieniu , w którym po kilku latach zmarł . Tym niemniej powstanie partii miało duże

znaczenie : otworzyło nowy etap walki z caratem . Skazani na śmierć towarzysze Waryńskiego , choć nie walczyli o

wolną Polskę , byli pierwszymi ofiarami caratu straconymi w warszawskiej cytadeli po styczniowych powstańcach .

PPS . W dziesięć lat po rozgromieniu „ Proletariatu ” – w roku 1893 powstały dwie nowe partie nawiązujące do idei

socjalistycznych .

Pierwszą z nich była Polska Partia Socjalistyczna . Miała ona program socjaldemokratyczny : pragnęła poprawy losu

robotniczego dzięki stopniowym reformom wdrażanym przez sejm , głosiła poszanowanie praw obywatelskich ,

sprzeciw wobec poniżania człowieka z powodu jego narodowości czy przekonań religijnych . Wszystkie te postulaty

program PPS łączył z hasłem walki o niepodległość Polski . To wyzwolona z zaborów Rzeczpospolita miała być tym

demokratycznym krajem , domem dla ludzi pracy . To niezawisły polski sejm miał wdrażać postulowane reformy .

Do najważniejszych działaczy PPS należeli Bolesław Limanowski i Józef Piłsudski . Piłsudski zresztą , potomek

szlacheckiej rodziny wychowany w kulcie styczniowego powstania , traktował swą przynależność do partii jako sposób

podjęcia niepodległościowej walki . Postulaty socjalne interesowały go zdecydowanie mniej .

W Galicji powstała zbliżona programowo do PPS Polska Partia Socjaldemokratyczna , w skrócie PPSD . Kierował nią

Ignacy Daszyński .

SDKPiL . Drugą partią powstałą w 1893 roku była Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy . Choć miała „

socjaldemokrację ” w nazwie , była partią o charakterze komunistycznym . Nawiązywała ściśle do tradycji „

Proletariatu ” : pragnęła rewolucji , dyktatury likwidującej kapitalistyczny porządek , nie stawiała postulatu

niepodległości Polski . Co więcej , przywódcy SDKPiL uważali taki postulat za szkodliwy , odciągał bowiem uwagę

proletariatu polskiego od walki z prawdziwym wrogiem , którym była nie zaborcza władza , lecz rodzima burżuazja .

Do przywódców SDKPiL należeli : Róża Luksemburg – działaczka polskiego i niemieckiego ruchu robotniczego ( była

żydowskiego pochodzenia i chyba nie uważała się za Polkę ) , Julian Marchlewski oraz Feliks Dzierżyński , w

późniejszych czasach towarzysz Lenina , organizator aparatu terroru w bolszewickiej Rosji .

Narodowa Demokracja . Narodowi Demokraci , zwani endekami , tworzyli ruch polityczny łączący nacjonalizm z

konserwatyzmem . Stworzyli oni szeroki obóz łączący stronnictwa polityczne , organizacje robotnicze , młodzieżowe ,

kobiece , nawet sportowe . Wszystkimi tymi organizacjami kierowała tajna Liga Narodowa . Najbardziej

reprezentatywnym stronnictwem politycznym tego obozu było założone w 1897 roku Stronnictwo Demokratyczno-

Narodowe .

Narodowcy postulowali powstanie niepodległej Polski , która miała być państwem czysto polskim , to znaczy tylko

Polacy mieliby mieć w nim pełnię praw . Szczególnie chciano ograniczyć prawa Żydów . Odrodzona Polska miała też

być katolicka . Endecy hołdowali stereotypowi Polaka – katolika i chcieli państwo związać z kościołem . Ustrój

gospodarczy miał być oparty o własność prywatną . Przedsiębiorca winien być nie pracodawcą – wyzyskiwaczem , ale

opiekunem swych pracowników . Walkę między klasami , postulowaną przez socjalistów , endecy zastępowali hasłem

solidaryzmu między różnymi warstwami narodu .

Narodowcy nie byli też specjalnymi miłośnikami ustroju parlamentarnego . Uważali każdy parlament za miejsce pustej

gadaniny i postulowali rząd autorytarny ( czyli silną władzę wykonawczą , szanującą jednak prawa obywatelskie ) .

Endecy nie cierpieli socjalistów za kwestionowanie przez nich własności prywatnej i za ich antyreligijne nastawienie , a

w przypadku SDKPiL jeszcze za nieuznawanie więzi narodowych . PPS miał za złe endekom ich antysemityzm ,

klerykalizm i skłonności autorytarne , ale zgadzał się z nimi w kwestii niepodległości Polski . PPS i Narodowa

Demokracja jednak bardzo różnie wyobrażali sobie tak odrodzoną Polskę , jak i sposób dojścia do niepodległości .

Czołowym przywódcą Narodowej Demokracji był Roman Dmowski .

Ruch ludowy . Trzecim nurtem wśród ruchów politycznych , jakie pojawiły się na ziemiach polskich na przełomie XIX

i XX wieku ( obok socjalistów i endeków ) był ruch ludowy . Reprezentowało go Polskie Stronnictwo Ludowe powstałe

w Galicji w 1903 roku . Uznawało ono własność prywatną ( bo chłop był przywiązany do swej ziemi ) , ale i

postulowało reformę rolną , czyli podział ziemi obszarniczej . Ludowcy uznawali rolę kościoła , ale i tak przez kościół

nie byli lubiani . W końcu przez dłuższy czas na wsi jedynym autorytetem był ksiądz . Teraz pojawił się partyjny

agitator .

Czołowym przywódcą ruchu ludowego był Wincenty Witos .

Polscy liberałowie . Liberałowie nie tworzyli swojego ugrupowania . Najbardziej konserwatywni wiązali się z

umiarkowanym skrzydłem Narodowej Demokracji , gdzie starali się tonować hasła antysemickie , klerykalne ,

nacjonalistyczne , czy też podważające autorytet rządów parlamentarnych . Inni przystępowali do PPS , gdzie osłabiali

postulaty skierowane przeciwko własności prywatnej , a podkreślali zapisane w programie socjalistów hasła miłe

liberałom , takie jak równość obywatelska niezależnie od narodowości , rozdział kościoła od państwa , czy też

nieingerencja władz w życie prywatne człowieka . Tylko z komunistami nie mieli liberałowie żadnych punktów

sprzecznych .

Większość polskich liberałów nie wiązała się z żadną partią i wywierała wpływ na życie publiczne poprzez działalność

zawodową lub przez kontakty osobiste , co było o tyle skuteczne , że postawy liberalne przeważały wśród polskich

dziennikarzy , uczonych , pisarzy , przemysłowców .

Prawica , lewica . Prawica jest zawsze przywiązana do zasad konserwatywnych , dlatego Narodową Demokrację uznać

musimy za czołową siłę polskiej prawicy . Zmiany w kierunku socjalizmu czy ustroju absolutnie demokratycznego ,

eliminującego wszelki elitaryzm , to postulaty lewicy , stąd uznanie PPS za partię lewicową . Tym niemniej

niepodległościowcy w rodzaju Piłsudskiego , choć przez opinię publiczną w początkach XX wieku zaliczani byli do

lewicy , tak naprawdę niewiele mieli z nią wspólnego . SDKPiL to skrajna lewica . Ruch ludowy sytuuje się w centrum.