Procedury oddziaływań kulturotechniki

Zakres użycia terminu „kultura” nieustannie ulegał i nadal ulega zmianom. Jest to

niestety nieuniknione dla wyrażeń językowych, które wchodzą w obręb słownictwa różnych

grup społecznych i zawodowych, nie dają się one bowiem jednoznacznie uściślić. Zakres

pojęcia „kultura” można jednak wyznaczyć za pomocą określenia przedmiotu badań danej

nauki. Gdy usystematyzujemy sposoby badań kultury stwierdzimy, że można je podzielić na

dwie odmienne grupy. W pierwszej grupie znaczeń kultura to cecha ludzkiego społeczeństwa,

która obejmuje wszystkie własności wyróżniające je od innych zbiorowości organizmów nie

ukształtowanych i nie powiązanych w system stosunków. Zalicza się do niej wzory

zachowania i myślenia oraz przedmioty materialne związane z nimi. W drugiej natomiast

grupie znaczeń kultura to pewien system wzorów o określonym kształcie i treści. Uwaga

uczonych koncentruje się tu na treści znaków i przekazów poszczególnych zjawisk

kulturowych. W życiu codziennym termin „kultura” oznacza zjawiska oceniane dodatnio,

wyróżniające się swoją wartością, godne naśladowania. Zatem, aby wiedzieć co ma na myśli

ktoś używający tego słowa, musimy wywnioskować to z kontekstu jego wypowiedzi.

Kulturę można opisywać w sposób wartościujący lub w sposób tylko opisowy. Przez

wartościowanie kultury rozumie się ocenę kultur różnych zbiorowości ludzkich. Opisowe

pojęcie kultury rozumie się jako zespół zjawisk, które mogą być przedmiotem opisu i analizy.

Wyróżnia się także rozumienie atrybutywne kultury (jako stałą cechę ludzkości) i

dystrybutywne (jako zbiór cech określonej społeczności).

„Dobra kultury” to materialny i niematerialny dorobek ludzkości (rzeczy, zachowania,

usługi, postawy, itp.). Dzielimy je na te, którymi się posługujemy, by osiągnąć określony cel

(pośrednie) i na te, które same są celem (bezpośrednie).

Kultura ma tak szeroki zakres i tak różne znaczenie, że nie można o niej mówić jako o

całości. Dlatego kulturę globalną podzielono na: kulturę bytu, kulturę społeczną i kulturę

symboliczną.

Kultura bytu (materialna) obejmuje działania i wytwory materialne, których celem jest

zaspokajanie potrzeb naturalnych człowieka.

Kultura społeczna (socjetalna) – przedmiotem jej działań jest człowiek. Jej wpływ odnosi się

do stosunków, ról i układów ludzi, ich wzajemnych powiązań. W skład tej kultury wchodzi

komunikowanie się ludzi, ale również fakty podziału władzy, własności, dostępu do dóbr,

funkcji i pozycji społecznych.

Kultura symboliczna (niematerialna) –to kultura wartości, czynności i przeżyć autotelicznych.

Są one związane nie z zaspokajaniem potrzeb naturalnych człowieka, lecz jego potrzeb

duchowych. Do tej kultury należą zjawiska religii, nauki, sztuki i zabawy, których celem jest

skierowanie kultury bytu i kultury społecznej w stronę „ludzkiej twórczości”. Wyróżnia się

trzy typy kultury symbolicznej: kulturę ludową, kulturę popularną (radio, TV, druk, video) i

kulturę narodową (zespół norm i symboli, które zbiorowość społeczna uważa za własne).

Kultura jako system społecznej komórki ma charakter użyteczny, utylitarny. Dzięki niej

ludzie wchodzą ze sobą w różne związki, interakcje. Jest więc między nimi współzależność,

kultura wpływa na życie społeczeństwa. Jednym z mechanizmów tego oddziaływania jest

socjalizacja. Socjalizacja to nabywanie przez jednostkę wartości i norm, uczenie się ich i

tworzenie wzorów zachowań. Procesy te zachodzą przez spontaniczne naśladowanie,

wychowywanie lub przez samowychowywanie. Często jest ona utożsamiana z akulturacją,

czyli ze zmianami kulturowymi jakie dokonują się w wyniku długotrwałych i bezpośrednich

kontaktów między dwiema grupami o odmiennych kulturach. Inni mówią o socjalizacji jako o

kulturalizacji, czyli jako o wprowadzaniu jednostki w kulturę narodową poprzez tradycję

rodzinną, środowisko i instytucje oświatowe. Najczęściej socjalizacja odbywa się przez

wpajanie wzorców osobowych lub wartości.

Przyjmując podział kultury możemy wyróżnić także różne odmiany kulturotechniki.

Możemy uznać ją za rodzaj czynności, do której odnoszą się wzory i wytwory kultury albo za

rodzaj zbiorowości, do których odnoszą się określone rodzaje, układy wzorów i wytworów

kulturowych. Uwzględniając oba kryteria wyróżniamy kulturotechnikę: nauki szkolnej, pracy

zawodowej i zorganizowanej rekreacji.

Kulturotechnika ma za zadanie kształtować elementy świata zewnętrznego poprzez

wprowadzanie do niego określonych dóbr kultury. Można ją określić ze względu na

środowisko kulturowe, którym się posługujemy w celach wychowawczych oraz ze względu

na wykorzystywane w tym procesie wytwory kultury. Można ją zatem opisać jako technikę

wytworów zachowań się przebiegających zgodnie z określonymi wzorami kulturowymi.

Zachowania te mogą mieć charakter konsumpcyjny lub wytwórczy. Zachowanie

konsumpcyjne to np. oglądanie obrazów, czytanie książek, itp.; zaś wytwórcze to np.

malowanie obrazów, rzeźbienie czy też pisanie wierszy. Konsumowanie dóbr kultury może

być przyswajaniem treści kulturowych, natomiast wytwarzanie polega na naśladowaniu

powstałych już dzieł albo tworzenie nowych. Konsumowanie i wytwarzanie kultury wymaga

odpowiedniego przysposobienia do uczestnictwa w kulturze, czyli tzw. kultury osobistej.

Polega ona na przyswojeniu pewnego systemu wartości społecznych i dzieł uznanych za

dobra kultury. Kultura osobista polega zatem na rozwoju zdolności i skłonnści do operowania

pewnym systemem znaczeń, wartości i wskazówek. Możemy wyróżnić różne typy kultury

osobistej, bowiem w obrębie jednej kultury istnieje szereg podkultur, czyli treści kulturowych

zmodyfikowanych ze względu na system społeczny i związane z nim role społeczne. Inna

zatem jest kultura osobista rolnika, a inna przemysłowca, muzyka czy złodzieja.

Stosowanie zatem kulturo techniki wychowawczej wymaga przyjęcia pewnych modeli

środowiska kulturowego i doboru wytworów kultury wykorzystywanych w procesie

wychowania, jak i ustalenia i selekcji modeli kultury osobistej. Kulturo technikę

wychowawczą należy więc opisywać jako technikę środowiska kulturowego i jako technikę

wytworów kultury, a zarazem jako technikę wzorów kulturowych. Polega ono na

wykorzystywaniu dóbr kultury, dzięki czemu przedmiot oddziaływań przyswaja sobie pewien

system znaczeń, wartości, norm, a więc wzory zachowania się w określonych sytuacjach.

Nauka szkolna to układ czynności zwrotnych (skierowanych na ich podmiot), które zmierzają

do wywołania określonych skutków w samym podmiocie wykonującym czynność. Uczeń to

osoba, która zmierza do nabycia względnie trwałej możliwości korzystania z nabytych

informacji. Ale nauka to także pełnienie określonej roli społecznej warunkującej wytwarzanie

dóbr kultury niezbędnych do istnienia i rozwoju społeczeństwa. Zatem czynności zwrotne to

zobowiązania wobec innych ludzi, którzy warunkują zadania związane z tymi czynnościami.

Bardzo często nauka jest wykorzystywana w zakładach poprawczych i karnych jako

czynnik resocjalizacji. Różni się ona jednak zasadniczo od nauki w szkołach. Modyfikuje się

ją biorąc pod uwagę głównie nauczanie ogólnokształcące oraz nauczanie zawodowe. Bardzo

często łączy się oba te rodzaje nauki. Wychowankowie tych zakładów uczęszczają wówczas

do szkoły dla pracujących poza zakładem albo ucząc się pracują w warsztatach szkolnych.

Dzięki temu mają czas wypełniony pożytecznymi zajęciami, uczą się odpowiedniego

stosunku do pracy oraz odbywają praktykę danego nauczanego zawodu i poszerzają swą

wiedzę.

Nauka jako czynnik resocjalizacji jest skuteczniejsza, gdy sami wychowankowie wybierają

kierunek dalszej nauki po ukończeniu szkoły podstawowej, biorąc pod uwagę swoje

zainteresowania i uzdolnienia. Należy zatem pozostawić im wolny wybór, ale trzeba

koniecznie ułatwić go im poprzez odpowiednie doradztwo i naukę przygotowującą do

wykonywania określonego zawodu.

Nauka w zakładach karnych i poprawczych jest specyficzna – dostosowana do postaw i

osobowości młodzieży w niej przebywającej. Trzeba pamiętać, że jest ona wykolejona

społecznie i ma niemiłe wspomnienia związane ze szkołą. Czym się różni od nauki w

normalnych szkołach? Jest przede wszystkim skierowana na pasje i uzdolnienia uczniów; nie

wymaga się od nich zapamiętywania dużej ilości nie interesującej ich wiedzy. Należy wziąć

pod uwagę fakt, że młodzież ta jest nadpobudliwa, niespokojna i niechętna do uczenia się.

Dlatego trzeba ich do nauki zachęcić, sprawić, by włączyli się do zajęć szkolnych.

Początkowo powinny to być zajęcia rekreacyjne; nauczyciel ma pokazywać ciekawe

eksponaty i organizować interesujące wycieczki. Zadania dla uczniów muszą być

odpowiednio dozowane, a postępy – nagradzane. Sprawi to, iż uczniowie będą mieli

pozytywny stosunek do nauki i zaczną sami wykonywać coraz trudniejsze i pracochłonne

zadania. Natomiast błędy nie powinny być surowo karane, ale odpowiednio wytłumaczone

mogą stać się początkiem nowej drogi myślowej oraz chęci do poprawienia złego

rozumowania i ponownego rozwiązania zadania. Dlatego nie powinno stosować się w tym

nauczaniu stopni. Nauczyciel nie może sprawdzać wiedzy , pytać czy robić klasówek. Ma on

tylko inspirować uczniów do nowych pomysłów, a następnie umożliwić im ich zrealizowanie.

W późniejszym czasie należy przejść do kolejnego etapu nauczania.

W procesie resocjalizacji wyróżniamy bowiem dwa etapy nauczania:

1) etap rozbudzania zainteresowań i wstępnej adaptacji szkolnej,

2) etap podtrzymywania zainteresowań, aktywizowania uczniów i wyrabiania

dyscypliny szkolnej.

W zakładach obejmujących młodzież resocjalizowaną ważny jest wysoki poziom

dydaktyczny prowadzonych zajęć. Szkoła ta ma nie tylko wpajać pogląd na świat, musi

wprowadzić również nauczanie problemowe. Kształtuje ono osobowość uczniów, a poza tym

jest bardziej interesujące od zwykłego przekazywania wiedzy. Aby zaciekawić i ukształtować

zainteresowania młodzieży musi ten proces być czymś w rodzaju procesu badawczego.

Należy namawiać uczniów do formułowania problemów i szukania ich rozwiązań, a następnie

sprawdzania swoich wyników. Inaczej mówiąc należy się w tym procesie odwoływać do

techniki wytworów kultury.

Istotnym elementem procesu resocjalizacji jest nauczanie zespołowe. Polega ono na

tym, iż klasa dzieli się na małe zespoły, a zajęcia odbywają się zgodnie z określonym,

realizowanym przez wszystkich zadaniem. Rola nauczyciela polega wówczas na włączeniu i

zainteresowaniu uczniów omawianymi problemami oraz na pomocy w ich rozwiązywaniu.

Nauczyciel ten musi umieć organizować dyskusje, kierować zespołem, kształtować stosunki

zespołowe w klasie oraz doradzać młodzieży indywidualnie bądź zespołowo.

Ważne w tym procesie są pomoce naukowe, bowiem ma on sens wówczas, gdy uczeń

sam może zdobyć informacje. A więc mogą to być atlasy, mikroskopy, różne książki, a nawet

zwiedzanie muzeów lub rozmowy z wybitnymi przedstawicielami kultury.

Przy nauczaniu zespołowym klasa jest niezbyt zdyscyplinowana. Uczniowie są

skupieni i zwróceni w zespołach do siebie, a nie do nauczyciela. Dlatego musi on

odpowiednio pokierować nauką uczniów poprze zorganizowanie zbiorowych dyskusji

zainteresowanie uczniów i udzielanie im właściwych informacji. Dzieląc młodzież na grupy

nauczyciel musi wziąć pod uwagę fakt, że osobom tym (wykolejonym społecznie) trudniej

jest dostosowywać się do innych. Dlatego zespoły powinny być odpowiednio

wyselekcjonowane i niewielkie(3-6 osób).

Również urządzenie sali klasowej ma duże znaczenie. Uczniowie nie powinni siedzieć

sztywno w typowych ławkach, ale przy odpowiednich stolikach. Muszą mieć również łatwy

do przenoszenia sprzęt potrzebny do realizowania zadania.

Eksponowanie różnych form nauczania zespołowego i problemowego nie wyczerpuje

specyfiki nauczania resocjalizującego. Ważne jest w nim także zindywidualizowanie. Trzeba

zająć się każdym uczniem z osobna, zbadać jego dotychczasowe zainteresowania i postępy,

wzbogacać je i rozwijać. Trzeba też znać możliwości ucznia, aby umiejętnie stopniować

stawiane mu zadania. Tak więc odpowiednie traktowanie młodzieży resocjalizowanej polega

na zwiększaniu jej możliwości do osiągnięcia sukcesów szkolnych, zachęcaniu do współpracy

z innymi ludźmi i do samo wychowywania.

Oprócz nauki szkolnej również praca to ważny czynnik resocjalizacji. Praca to

czynności odróżniające się od innych rodzajów czynności wynikami, które mają wpływ na

otoczenie człowieka. Są to zarówno wytwory materialne (np. wytwory pracy produkcyjnej)

jak i wytwory „idealne” (np. treści literackie czy pomysły techniczne). Wyróżniamy również

czynności, które wywierają wpływ na innych ludzi (np. praca nauczyciela) albo wpływ

nietrwały (np. praca aktora). Bez wątpienia jednak są to czynności wykonywane dla

zaspokojenia istotnych potrzeb, a ich wytwory mają charakter społeczny.

Praca zawodowa to czynności związane z zawodową rolą społeczną. Człowiek

pracujący zawodowo jest zdominowany głównie przez zadania robocze , a nie aktualne

potrzeby. Oczywiście jedno może się pokrywać z drugim, gdy np. ktoś lubi swoją pracę to

wykonując ją wypełnia potrzebę satysfakcji. Jednak mimo to wykonując pracę człowiek

powinien kierować się głównie dobrem drugiego człowieka; to inna osoba determinuje czas,

sposób i jakość określonej czynności zw. pracą. Zatem człowiek pracujący zawodowo

wykonuje dane zadanie nie dla siebie, ale dla innych ludzi, dla zaspokojenia ich potrzeb. Tak

więc praca zawodowa to czynności społecznie użyteczne (utylitarne), a nagroda za nie jest

materialna(pieniądze lub przedmioty użytkowe), co pozwala mu na zaspokojenie własnych

potrzeb.

W wielu placówkach resocjalizacyjnych to właśnie praca (praktyka związana z

przygotowaniem do zawodu) jest głównym elementem kulturo techniki. Takie wychowanie

resocjalizujące stosowane jest głównie poprzez tworzenie tzw. grup półwolnościowych.

Grupy te składają się z wychowanków zakładu poprawczego, którzy pod opieką

wychowawcy mieszkają w hotelu robotniczym. Młodzież ta pracuje zarobkowo w

określonym zawodzie, a tym samym ucząc się go. Proces ten łączy prace zawodową,

nauczanie pracy i naukę szkolną w celu wychowania tzw. „trudnej” młodzieży. Często także

młodzież stale przebywająca w zakładzie poprawczym zatrudniana jest w zakładach jako

uczniowie odbywający tzw. staż pracy. Głównie są to prace rolnicze, ogrodowe i leśne, a

także zawody rzemieślnicze.

Według pedagogów najwięcej korzyści czerpią wychowankowie pracujący w

fabrykach. Praca produkcyjna umożliwia poznawanie technologii i organizacji fabryki, ale

także kształci i stwarza dobre sytuacje do nowych pomysłów. Wymaga ona samodzielności i

własnej inicjatywy. Zadania powierzone młodzieży resocjalizowanej muszą być jednak

zajmujące i ciekawe, skłaniające do własnej twórczej pracy, do własnych dążeń i postaw.

Zadania szablonowe, monotonne, nie wzbudzają zainteresowania i satysfakcji. Aby wzbudzić

u młodych ludzi czynności twórcze, dążące do wynalazczości, niezbędny jest kontakt tych

ludzi z aktywistami (inżynierami i technikami), którzy naprowadzą ich na odpowiednie tory

myślenia i ukierunkują ich działania.

Aby włączyć wychowanka do systemu zawodowego zakładu pracy należy wybrać

odpowiednią dla niego pracę i zakład, w którym załoga to odpowiedni wychowawcy, którzy

doradzą i pomogą indywidualnie wychowankom, a także zlikwidują wpływy destruktywne

spotykane w każdym środowisku zawodowym.

Ważną sprawą w tym momencie staje się odpowiednie przysposobienie do pracy, czyli

wpojenie odpowiednich umiejętności i wiadomości i ukształtowanie postaw. Trzeba pamiętać,

że resocjalizowani nieletni to osoby pochodzące ze środowiska o negatywnym stosunku do

pracy, gdzie traktowano ją jako zło konieczne. Musi się zatem przekonać ich o niesłuszności

takiego postępowania poprzez przykłady z książek, filmów, czy też z życia wziętych.

W resocjalizacji stosuje się również pracę społecznie użyteczną i porządkowo –

gospodarczą. Wyróżniamy dwa rodzaje pracy użytecznej: pracę wykonującą coś potrzebnego

samym wychowankom oraz pracę wykonującą dobra dla innych ludzi. Oba rodzaje tej pracy

nie są nagradzane. Prace te wzmagają spoistość, jedność grupy wychowanków oraz wpływają

na poziom uspołecznienia ( wchodzenia w kontakty z innymi ludźmi). Muszą być one

dobrowolne, nieprzymuszone. Do prac porządkowo – gospodarczych zaliczamy takie

czynności jak np. pomoc w kuchni, koszenie trawników czy sprzątanie. Jest ona czynnikiem

integrującym grupy wychowawcze i przyczynia się do rozwoju samorządności młodzieży

resocjalizowanej. Ma ona pomagać we wzroście kultury osobistej nieletnich.

Zabawa obejmuje czynności zwrotne, a podmiot wykonujący daną czynność pragnie

doznawać przyjemności. Zabawa to forma rekreacji, a rekreacja to czynności

podporządkowane aktualnie odczuwanym potrzebom, to czynności wykonywane dobrowolnie

poza wszelkimi zobowiązaniami, mające na celu wypoczynek, rozrywkę oraz rozwój

psychiczny i fizyczny, a wykorzystujące do tego celu dobra kultury. Rekreacja to czas, gdy

jest się sobą. Jednak tego rodzaju działalność podporządkowana jest pewnym regułom i

zasadom społecznym. Wyróżniamy rekreację psycho – motoryczną (sport, turystyka, bierny

odpoczynek, zabawy ruchowe) oraz rekreację orientacyjno – intelektualną ( amatorska

twórczość, korzystanie z mas – mediów). Zatem organizowanie środowiska kulturowego

związanego z rekreacją wymaga stworzenia warunków dla aktywności sportowej,

turystycznej, wypoczynkowej – rozrywkowej oraz zorganizowania kółek zainteresowań czy

klubów towarzyskich.

Wychowawcy w procesie resocjalizacji muszą zająć się również wpływem rekreacji na ten

proces. Zasadniczą sprawą w wychowaniu jest kształcenie kultury osobistej w zakresie

spędzania wolnego czasu. Ta forma kulturotechniki jest istotnym czynnikiem resocjalizacji,

gdyż nawiązując do potrzeby zabawy kształtuje rozwijający się stosunek do dóbr kultury i

wpaja wzory postępowania. Taka rekreacja poparta przykładem zresocjalizowanych kolegów

ma duży wpływ na wychowanków. Zatem organizując w zakładzie wychowawczym koła

zainteresowań należy postarać się o to, by obejmowały one jak najwięcej dziedzin. Trzeba

zadbać również o stały rozwój, nowe inicjatywy i pomysły, zmienność instytucji po to, by

zapobiec nudzie i szukaniu rozrywki gdzie indziej. Wychowawcy powinni również zwrócić

uwagę na okresowe mody na daną formę rozrywki i dostosowywać się do nich.

Wielu psychologów uważa, że szczególnie ważnym środkiem resocjalizacji jest sport.

U młodzieży w zakładach poprawczych i karnych zainteresowania sportem rozbudzone

zostały jeszcze przed pobytem w zakładzie, dlatego w procesie resocjalizacji należy po nie

sięgnąć. Rozrywki sportowe przypominają wychowankom atrakcyjne cechy przestępstw, a

więc napięcie, ryzyko, szybką orientację. Wszystko to ułatwia przebieg procesu resocjalizacji

poprzez wejście w konstruktywne role społeczne w czasie zabaw sportowych i kształtowanie

takich cech jak: wytrwałość, fair – play czy też kultura obcowania z przeciwnikiem.

Organizując zabawy sportowe wychowawcy muszą liczyć się z tym, że jego podopieczni

mają trudności z samokontrolą oraz ze słabą sprawnością fizyczną. Mimo to zajęcia sportowe

są bardzo ważne w resocjalizacji. Dają one młodzieży dużą satysfakcję i przyczyniają się do

usuwania przyczyn wykolejenia społecznego. Mają one charakter terapii, rozładowują stany

napięcia i lęku. Wzmacniają samokontrolę i poczucia odpowiedzialności za własne czyny.

Ponadto sukcesy w sporcie przyczyniają się do wzrostu uspołecznienia wychowanków.

Wiele korzyści wychowawczych daje również turystyka. Młodzież wykolejona często

ucieka, pokazując w ten sposób swoją potrzebę wolności i samodzielnego kierowania

własnym losem. Odpowiednia forma turystyki może tym skłonnościom nadać pozytywny

charakter, a poza tym integrują grupy i wychowawców.

Również rekreacja wypoczynkowo – rozrywkowa może mieć charakter czynnika

resocjalizującego. Młodzież tzw. „trudna” również potrzebuje czasu dla wypoczynku

regenerującego. Zatem wychowawcy powinni troszczyć się o stworzenie codziennych

warunków atrakcyjnego wypoczynku (tzw. mała rekreacja) oraz o tzw. wielką rekreację

wypoczynkową (okres wakacji i ferii).W tym celu mogą wysyłać wychowanków na kolonie,

półkolonie i obozy. Młodzież starsza może uczestniczyć w obozach organizowanych przez

szkoły zawodowe. Tam gdzie to nie jest możliwe zakłady powinny dysponować

odpowiednim sprzętem rekreacyjnym (np. basenem, boiskiem, siłownią), aby stworzyć im

odpowiednio wielką rekreację.

Inną formą procesu resocjalizacji mogą być zajęcia kulturowo – oświatowe. Obejmują one

czytelnictwo, korzystanie z mas – mediów, chodzenie do kina, teatru, na koncerty, do

muzeum, a także udział w kołach zainteresowań. Wychowawcy powinni rozbudzać

zainteresowania u młodzieży, przełamywać uprzedzenia i przygotowywać ją do korzystania z

dóbr kultury. Dla wielu wychowanków uczestnictwo w takich formach rozrywki jest źle

przyjmowane. Kojarzą się im one głównie z przygotowywaniem gazetek i z konkursami

czystości. Należy więc zatem sprawić, żeby ta opinia się zmieniła. Można to osiągnąć poprzez

utworzenie klubu towarzyskiego lub zespołu towarzyskiego. Bowiem muzyka i taniec to sfery

najbliższe doświadczeniom młodzieży resocjalizowanej.

Ważną rolę w resocjalizacji odgrywa odbieranie i omawianie treści przekazywanych

przez środki masowego przekazu. Należą do nich: prasa, książka, radio i telewizja. Jednak

samo zapewnienie kontaktu z dobrami kultury (np. oglądania telewizji) nie jest równoznaczne

z kulturotechniką. Ten sposób będzie skuteczny dopiero wtedy, gdy uczeń jest

zainteresowany daną techniką, gdy jest na niej skoncentrowany i skupiony. Tak więc o

stosowaniu techniki wykorzystującej programy telewizyjne możemy mówić wtedy, gdy przez

wzbudzenie zainteresowania telewizją i przyzwyczajenie wychowanka do oglądania

określonych audycji telewizyjnych, np. spektakli teatralnych, sprawimy, że telewizja stanie

się elementem jego środowiska kulturowego, a następnie nauczymy się nią operować ( np.

przy doradzaniu lub inspirowaniu uczniów). Tak samo należy postępować z radiem, filmem

czy z książką.

Technika ta jest bardzo ważna w procesie resocjalizacji. Środki masowego przekazu

umacniają istniejące już przekonania, a nie ich zmianę. Pod ich wpływem człowiek

przechodzi ze stanu niezdecydowania do podjęcia decyzji albo zmniejsza się jego przekonanie

o słuszności lub niesłuszności swojej postawy. Nie zmienia on jednak zasadniczo swego

przekonania. Mogą one też zwiększać lub zmniejszać wrażliwość na różne ważne

wychowawczo bodźce.

Środki masowego przekazu mogą niestety wywierać także negatywny wpływ na wykolejoną

młodzież, np. wtedy, gdy czyta ona tylko książki kryminalne lub ogląda tylko filmy

erotyczne. Często też młodzież zwraca uwagę głównie na sceny gwałtu lub na inne drastyczne

przykłady zdobywania korzyści osobistych. Wówczas dopatruje się w kontaktach damsko –

męskich głównie sadystycznych momentów. Zatem wychowawca musi wyselekcjonować

niewłaściwe treści przekazywane przez te środki i zapewnić odbiór treści konstruktywnych

oraz zadbać o wzbogacenie konsumpcji kulturowej. Najpierw musi on zmienić środowisko

społeczne, w którym tkwi młodociany. Polega to na zastosowaniu socjotechniki,

psychotechniki i kulturotechniki umożliwiającej wychowankowi zmianę jego przynależności

społecznej. Następnie należy wprowadzić treści środków masowego przekazu odmienne od

tych, które do tej pory wypełniały środowisko kulturowe wychowanka.

W celu wzbogacenia zakresu lektury młodzieży resocjalizowanej należy nawiązać do ich

upodobań. Trzeba jej podsuwać książki, które te gusta uwzględniają, ale na coraz wyższym

poziomie artystycznym, a jednocześnie wzbudzając odpowiednią refleksję moralną. Zachęca

to do czytelnictwa i pozwala wprowadzać coraz to nowe, atrakcyjne i kształcące pozycje.

W resocjalizacji ważny jest oprócz konsumpcji kultury również czynny udział w jej

tworzeniu. Im bardziej indywidualne i ekspresyjne są dzieła kultury, tym bardziej stanowią

manifestację osobowości jednostki. Ponadto oddziaływują one na swego twórcę, czego

efektem jest rozładowanie napięcia i urzeczywistnienie marzenia. Stanowią one dla niego

nagrodę. Oddziaływanie dzieła na twórcę jest nie tylko potwierdzeniem jego jako osoby innej,

niż ta, którą był przed wykonaniem dzieła. Tworząc nowe dzieła twórca wypowiada się

zawsze poprzez inne elementy kultury. Tak więc dzieło stanowi transmisję kultury, która

oddziaływuje na człowieka. Podsuwając wychowankowi odpowiednie wzory kulturowe dla

wyrażenia jego twórczej ekspresji, wychowawca może wywierać znaczny wpływ na

wychowanka. Jednak może to zrobić dopiero wtedy, gdy uda mu się wyłączyć wychowanka z

destruktywnego kręgu. Chcąc przekształcić ujemnie ocenione stany psychiczne, stanowiące

źródło ekspresji poprzez dzieła, należy podsuwać wzory kulturowe pozwalające wyrażać

stany bardziej konstruktywne. Wychowawca powinien również frustrować negatywne formy

ekspresji, a nagradzać pozytywne.

Innymi procedurami wykorzystywanymi w procesie resocjalizacji są tzw. Procedura

kompletnej gry i psychodrama. Kompletna gra polega na inspirowaniu i organizowaniu

spektakli teatralnych. Członkowie grupy zapoznają się z treścią sztuki, w której mają grać, a

następnie wspólnie ustalają koncepcję jej wystawienia. Ich funkcja polega na wywołaniu

odpowiednich dyskusji zbiorowych, które mają ujawniać ważne problemy. Są trzy zasadnicze

stadia każdej kompletnej gry. Pierwsze stadium stanowi tzw. przygotowanie gry, czyli

dyskusja poświęcona wyborowi sztuki. Niezbędne są także próby, przygotowywanie

scenografii i kostiumów. Mają one na celu stworzenie „zgranej” grupy. Drugie studium to

wystawienie sztuki przed widzami. Powinno ono wywrzeć wpływ zarówno na aktorów jak i

na widzów. Trzecie studium to reakcja widzów na sztukę, która ujawni poglądy i uczucia oraz

zachowania ważne z punktu widzenia wychowania. W procedurze tej ważne jest nie

odgrywania ról, ale aktywne, wspólne przeżywanie widowiska.

Mówiąc zaś o psychodramie mamy na myśli specyficzną grę ukazującą sposoby zachowania

się w danej sytuacji. Jest to więc gra bez instrukcji określającej jej elementy i strukturę.

Psychodramę można traktować jako metodę analizy zachowania człowieka, której celem jest

wykrycie podłoża osobowości. Często jest tu stosowany kontekst grupowy, którą to grupę

tworzy się specjalnie w tym celu. Zdaniem niektórych autorów psychodrama stosowana jest

nie tylko jako procedura wprowadzania w role, ale także jako procedura zmiany postaw i

dążeń ludzkich. W tym celu należy apelować do już wpojonych wartości, które są

atrakcyjniejsze niż wartości eliminowane. Z drugiej jednak strony improwizowane

wygłaszanie pewnych nowych poglądów sprawia, że są one przyswajane.

Inną metodą kulturotechniki jest technika wzorów kulturowych. Wprowadza się np. do

wychowania wzory osobowe. W metodzie tej ważną sprawą jest prezentowanie osoby

rzeczywistej lub fikcyjnej oraz związanych z nią zdarzeń, aby dzięki temu stała się ona

wzorem osobowym. Chodzi tu o przedstawienie wychowankom pewnego systemu norm oraz

uczynienie ich atrakcyjnymi i realnymi dla młodzieży, która zgodzi się im podporządkować

swoje zachowanie. Aby osiągnąć te cele należy pokazać wychowankom ludzi, których

działalność wykazuje, że wcielanie w życie tych wzorów zachowania jest korzystne,

wywołuje podziw i uznanie społeczne. Aby osoba prezentowana stała się wzorem osobowym,

musi być ona dla młodzieży tzw. bohaterem uczącym. Wychowawca powinien prezentować

ją w taki sposób, aby zdobyła ona uznanie nieletnich, poruszyła ich emocjonalnie. Nie można

zatem wymienić tylko listę jej cnót, trzeba przedstawić jej losy życiowe, akcentując to, co jest

najbliższe wychowankom. Wówczas poczuje on sympatię dla bohatera i zapragnie być takim,

jak on. Dana osoba stanie się bohaterem uczącym, gdy posiada ona cechy będące

udoskonaloną formą tego, co stanowi doświadczenie wychowanka, gdy kontakt z nią jest

kontaktem nagradzającym. W losach bohatera zostają spełnione potrzeby i dążenia, których

wychowanek aktualnie nie może spełnić, ale są one dla niej bardzo ważne.

Dokonując wyboru bohaterów uczących wychowawca musi liczyć się z zainteresowaniami

osób wychowywanych. Ważne jest także stworzenie warunków dających szansę wcielenia w

życie postulowanych wzorów oraz uzyskiwanie określonych gratyfikacji.

W wychowaniu resocjalizującym należy posługiwać się zarówno dodatnim, jak i ujemnym

wzorem osobowym. Zadaniem tej metody jest ukazanie np. losów człowieka wywołujących

dezaprobatę jako konsekwencje postaw, które chcemy wyeliminować. Może to być np. los

egoisty, tchórza lub zdrajcy, który związał się ze zbiorowością destruktywną. Należy pokazać,

że utożsamianie się z bohaterem negatywnym to fakt karzący. W ten sposób możemy

eliminować złe motywacje.

Ważna metodą procesu resocjalizacji jest metoda wzorów reprezentowanych przez

zbiorowości społeczne. Chodzi tu o przedstawianie aktywności tych zbiorowości, z którymi

czuje się związana osoba wychowywana, przy czym należy uwypuklać te cechy owej

aktywności zbiorowej, które warunkują określone postawy członków danej zbiorowości.

Prezentując daną zbiorowość musimy korzystać z prasy, książki czy też organizować

spotkania z różnymi ludźmi. Ważne są nie tylko treści kultury odpowiednio

wyselekcjonowane, ale również ich forma. Trzeba korzystać zarówno z dóbr kultury

aktywizujących sferę intelektualną wychowanków, jak i z tych dóbr kulturowych, które

oddziałują na ich sferę emocjonalną.

Zarówno metoda wzorów osobowych, jak i metoda wzorów reprezentowanych przez

zbiorowości społeczne są to warianty ogólniejszej metody, która polega wprowadzaniu do

wychowania wzorów kulturowych przez lansowanie wzorów określających podmiot

działania. Oprócz tych dwóch metod musimy wyróżnić jeszcze metodę wzorów aktywności.

Powinna ona obejmować wszystkie podstawowe dziedziny życia, a więc naukę, prace,

rekreacje. Chodzi tu o wprowadzanie wzorów aktywności życiowej, wyodrębnionej jako

swoiste i trwałe ustosunkowanie się do określonej rzeczywistości. Można więc mówić o

wzorach życia rodzinnego, miłości miedzy mężczyzną i kobietą, przyjaźni, stosunku do

niebezpieczeństwa. Wpływ wzorów aktywności może być duży, gdy towarzyszą mu

odpowiednie bezpośrednie interakcje społeczne. Ogromne znaczenie ma częsty i intensywny

kontakt z tradycją historyczna, literaturą i sztuką dla kształtowania się poczucia związku z

narodem oraz traktowania ojczyzny jako czegoś bliskiego i cennego. Należy wziąć pod uwagę

fakt, że dla wielu resocjalizowanych szczególnie atrakcyjną sferą życia jest to, co wiąże się z

odwagą, siłą, zaradnością i z miłością do osoby płci przeciwnej. Dlatego wychowawca,

przynajmniej w pierwszym okresie resocjalizacji, powinien odwoływać się do wzorów

kulturowych z tej sfery życia.

Dużą rolę w tej technice ma zbiorowość rówieśnicza, która wpływa na skuteczność tak

traktowanej kulturotechniki. Stąd wynika szczególne znaczenie organizacji młodzieżowych

typu : harcerstwo czy ZMS. Są to bowiem grupy specjalnie eksponujące określone wzory

osobowe, wzory grupowe oraz wzory zachowania się w różnych sferach życia ludzkiego.

Wszelkie zalecenia i metody resocjalizacyjne mają sens tylko wówczas, gdy dążymy do

konkretnych celów, a mianowicie do przyjętego ideału wychowawczego. Cele wychowawcze,

czyli określone wzorce osobowości, zbliżają nas do uznanego ideału tylko wówczas, gdy są to

cele dynamiczne, których pochodną są i będą w przyszłości cele statyczne, np. gdy

postulujemy wyeliminowanie z populacji młodzieży, zamieszkującej w określonym internacie

szkoły zawodowej nadużywania alkoholu lub używania środków narkotyzujących, wówczas

postulujemy realizację celów statycznych. Jeżeli natomiast postulujemy w stosunku do

wychowanków zakładu poprawczego lub karnego progresywny postęp ich aktywności

szkolnej albo przystosowanie ich zajęć i warunków mieszkalnych w sposób korzystny dla

organizmu i osobowości człowieka, wówczas postulujemy realizację określonych celów

dynamicznych. Nie ma tu bowiem żadnego, ustalonego jako ostateczny punkt dojścia, stanu

rzeczy i przedstawia się jedynie kierunek działania jako kierunek postulowany. Nie ma tu

punktu docelowego, którego osiągniecie przerywa działalność. Każdy bowiem stan rzeczy

jest wyłącznie mniejszym lub większym zbliżeniem się do stanu postulowanego.

Ustalając cele wychowawcze musimy konfrontować je nie tylko z ideałem wychowawczym,

ale również ze „ stanem wyjścia”, czyli ze stanem osobowości wychowywanego człowieka.

W programie, do którego nawiązuje metodyka wychowania resocjalizującego, obok

wychowawczych

celów

konstruktywnych

nie

może

zabraknąć

odpowiednich

wychowawczych celów destrukcyjnych, decydujących o realizacji stanowiącej istotny

warunek osiągania tych pierwszych. Kryterium odróżniające cele konstruktywne od

destrukcyjnych dotyczy rodzaju zdarzenia wywołanego celowym zachowaniem się

określonego sprawcy. Cele destrukcyjne – to pozbawianie wychowanków wzorów

aktywności cechującej osoby wykolejone społecznie oraz układów psychicznych,

stanowiących warunek i rezultat manifestowania owych wzorów. Natomiast cele

konstrukcyjne polegają na wyposażeniu wychowanków we wzory aktywności i układy

psychiczne, które powodują pozbawianie wzorów i układów cechujących wykolejenie

społeczne i umożliwiają realizację ideału wychowawczego.

Wychowanie może ograniczać rozwój osobowości, może być jednak czynnikiem

ułatwiającymi inspirującym ten rozwój. Przyjęty i realizowany ideał wychowawczy w

ogromnym stopniu decyduje o tym, czy rezultaty wychowania powodują nie tylko stany

osobowości umożliwiające reagowanie na naciski społeczne, ale i zmiany osobowościowe, w

wyniku których człowiek staje się bardziej zdolny i skłonny stosować uznawane przez siebie

normy w różnych sytuacjach nie kontrolowanych z zewnątrz. Ideologiczny charakter

wychowania skutecznego decyduje o zakresie i stopniu samodzielności respektowania

wartości społecznych oraz o tym, czy wychowanie jest głównie przysposobieniem do

biernego konsumowania dóbr kultury, czy jest także i przede wszystkim czynnikiem rozwoju

twórczej aktywności. Biorąc pod uwagę aktywność człowieka wyrażającą jego

indywidualność, możemy m.in. wyróżnić aktywność osoby, która stwarza nowe wartości

estetyczne (twórczość artystyczna), czy też takiej, która odkrywa prawidłowości świata

(twórczość naukowa) lub takiej, która – korzystając z doświadczeń społecznych- stwarza

nowe dzieła ( twórczość techniczna).Twórczość stanowi zasadnicze przeciwieństwo

aktywności charakterystycznej dla osób wykolejonych społecznie. Uważając twórczość za

ważne świadectwo progresywnego rozwoju osobowości określany jest ten rozwój jako szereg

zmian kierunkowych prowadzących:

1) od spostrzegania synkretycznego do analitycznego, a następnie do spostrzegania

intelektualnego,

2) od myślenia zmysłowo – ruchowego do myślenia dotyczącego operacji konkretnych,

3) od syntonii do sympatii,

4) od egoizmu do altruizmu,

5) od emocjonalności do impulsywności,

6) od pasywności do transformatywności,

7) od responywności reaktywnej do responsywności reproduktywnej,

8) od irracjonalnej stymulacji ze strony środowiska wewnętrznego do irracjonalnej

stymulacji ze strony środowiska zewnętrznego,

9) od spontaniczności do konformizmu, a następnie do prospołecznej autonomii,

od integracji na niskim poziomie do dezyntegracji pozytywnej.

W nawiązaniu do homeostazy ujmowanej od strony biologicznego funkcjonowania

organizmu rozwinięto psychologiczną koncepcje homeostazy. Homeostaza w sensie

psychospołecznym polega na zachowaniu równowagi miedzy dwoma integrującymi

osobowość siłami dynamicznymi. Taką siłą jest akomodacja – dążenie do kooperacji z

otoczeniem, do zjednoczenia się ze światem i do uniknięcia własnej izolacji i zbędności.

Drugą siłą jest asymilacja, czuli dążenie do obrony własnej indywidualności, akcentowania

własnej niepowtarzalności i oryginalności. Realizacja dynamicznych celów konstrukcyjnych

jest możliwa wówczas, gdy mamy do czynienia z udaną realizacją odpowiednich

dynamicznych celów destrukcyjnych. Po pierwsze należy wyeliminować egoizm. Po drugie

ważne jest wyeliminowanie stanów osobowościowych blokujących ułatwianie, przyspieszanie

i inspirowanie tendencji rozwojowych ukoronowanych aktywnością twórczą i optymalnie

uspołecznioną.

Tendencja rozwojowa cechująca człowieka może przybierać nie tylko formę tendencji

postępowej, ale i tendencji wstecznej. Tendencją wsteczną jest zarówno skrajny egoizm

socjocentryczny, jak i skrajny egoizm egocentryczny. Charakterystyczne dla wykolejenia

społecznego zaburzenia homeostazy psychospołecznej przybierają formę restrykcyjną lub

ekspansyjną. Przykładem pierwszego z tych zaburzeń jest „frajer czysty” (do poprawienia)

lub „brudny” (nie do poprawienia), to jest osobnicy w każdym razie skrajnie

podporządkowani tzw. „ludziom”. Przykładem drugiego z tych zaburzeń jest „git – człowiek”

lub „człowiek”, który, tak jak „frajer” musi przestrzegać wzorców i norm „grypsery”, ale

czyni to nie z pozycji podwładnego, ale panującego. Charakterystyczne dla wykolejenia

społecznego zaburzenia homeostazy przybierają formę bądź skłonności do przeżywania

strachu stymulującego ucieczkę, bądź formę strachu stymulującego atak. Przykładem

pierwszego z tych zaburzeń jest narkoman, alkoholik lub erotoman, który nie licząc się z

nikim próbuje wyzwolić się ze strachu. Przykładem drugiego z tych zaburzeń jest osobnik

antysocjalny, taki, który zagłusza strach poprzez gwałt seksualny połączony z dręczeniem

ofiary, przez grabież połączoną z przestępstwem przeciw zdrowiu i życiu.

Tak zatem realizacja wychowawczych celów destrukcyjnych jest koniecznym warunkiem

urzeczywistnienia celów konstrukcyjnych. Jest to konieczny warunek usunięcia trudności,

które – tkwiąc w osobowości wykolejonej społecznie młodzieży – są przeszkodą w takim jej

wychowywaniu, dzięki któremu staje się ona zdolna i skłonna wcielać w życie ideał

społeczny.