a) wiersz średniowieczny – przeważnie ograniczony do twórczości religijnej, poezja meliczna, jednostka
wersowa odpowiadała pewnemu fragmentowi melodii, uzgodnienie działów wersowych ze składniowo-
intonacyjnymi, brak przerzutni. Rymy nie występują w każdym wersie, nie są rygorystycznie związane z
klauzulą, nie maja ujednoliconej postaci: mogą obejmować niejednakową ilość sylab, cechować się różnym
stopniem podobieństwa brzmieniowego. Zdanie zamykało się przeważnie w dystychu.
•
Poezja średniowieczna w Polsce jest dość uboga i stosunkowo mało różnorodna, bo w
przeważającej części ograniczona do twórczości religijnej (na tym terenie po raz pierwszy w dziejach języka
polskiego wykształciły się pewne normy rytmizacji wierszowej)
•
Głównie przeznaczona była do wykonywania z muzyką, stąd jej charakter meliczny. W związku z
tym w jej realizacji fonicznej na plan pierwszy wybija się melodia, a rytmizacja języka nie stała się
czynnikiem samodzielnym, decydującym o brzmieniowym kształcie utworu.
•
Jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowi melodycznemu i nie musiała legitymować
się czysto językową ekwiwalencją wobec pozostałych wersów.
•
Związek tekstu z melodią sprawił, że jedną z najbardziej charakterystycznych cech
średniowiecznego wierszowania jest zgodność działów wersowych ze składniowo-intonacyjnymi. Wers
stanowił jednolitą całość składniową: pełne zdanie lub jego określoną część (grupę podmiotu lub orzeczenia),
przy czym koniec zdania mógł przypadać jedynie na koniec wersu
•
W wersach dłuższych granica składniowa wyznaczała również przedział wewnętrzny.
•
Zasady rymowania nie były w pełni ustalone, obok końcowych pojawiały się wewnętrzne, a
porządek układu jednych i drugich, stopień ich brzmieniowego upodobnienia oraz rozmiar rymujących się
cząstek podlegały zmianom nawet w obrębie jednego utworu. Na ogół rym podkreślał składniową zasadę
członkowania wersowego.
•
W poezji średniowiecznej zdanie zamykało się najczęściej w dwuwierszu, czyli dystychu, wobec
czego najpowszechniejszą postacią rymu był rym parzysty.
•
W wierszu średniowiecznym sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony, a granice między
tekstem wierszowanym a prozaicznym dość płynne.
•
Językowe reguły rytmicznej ekwiwalencji wersów poczynają się dopiero wyrabiać. Proces ten
uwidacznia się w przechodzeniu od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie do
sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego
wersów.
Tendencje takie widoczne są w utworach Biernata z Lublina i Mikołaja Reja. Twórczość ich,
rozpowszechniana za pomocą druku, przeznaczona do czytania i wygłaszania, uniezależnia się od
towarzystwa muzyki, stając się samodzielną sztuką słowa.
b) sylabizm względny – we wczesnym renesansie; przejście od wiersza asylabicznego do sylabizmu
względnego; wprowadza zdecydowaną przewagę określonego formatu; wprowadzenie wiersza prawie
równosylabicznego ograniczającego reguły pełnej zgodności konstrukcji wersowej i składniowej;
usamodzielnienie się tekstu od melodii; Rej, Biernat z Lublina;
c) wiersz sylabiczny – od Kochanowskiego, brak odwołania do organizacji pozajęzykowej (tu: muzycznej);
zerwanie z rygorami podziałów wersowych i zdaniowych (czyli przerzutnia); jednakowa liczba sylab,
średniówka w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe; klauzula paroksytoniczna; akcent paroksytoniczny przed
średniówką; regularnie rozłożone rymy żeńskie; różne zastosowania formatów: np. 8-zgłoskowiec – krótkie
utwory liryczne (Pieśń świętojańska o Sobótce), 11-zgłoskowiec – poematy epickie (Monachomachia), 13-
zgłoskowiec – klasyczna tragedia, poematy epickie (Pan Tadeusz); od renesansu do romantyzmu był jedyną
technika wersyfikacyjną;
•
Nową erę w rozwoju polskiej poezji, także w dziedzinie budowy wiersza, otwiera twórczość
Kochanowskiego. W utworach jego stabilizuje się po raz pierwszy w dziejach polskiej poezji regularny
system wersyfikacyjny zwany sylabizmem
•
odznacza się:
~ ustaleniem norm pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej (tzn. bez odwołań do
organizacji pozajęzykowej, jaką była organizacja muzyczna)
~ zerwaniem z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych.
Regularny porządek rytmiczny w sylabowcu wynika ze stabilizacji następujących elementów:
~
jednakowej
liczby
sylab
w
wersie,
~ stałego wewnątrzwersowego działu międzywyrazowego po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki
w
wersach
dłuższych
niż
ośmiozgłoskowe,
~ stały akcent na przedostatniej sylabie wersu (stała klauzula paroksytoniczna)
~
jako
tendencja:
akcent
paroksytoniczny
przed
średniówką
,
~ regularne rozłożenie rymów tzw. żeńskich, choć oprócz bardzo powszechnego sylabowca rymowanego
pojawił się również wiersz nie rymowany, tzw. biały
•
Polski sylabowiec charakteryzuje się dużą rozpiętością. Wiersze o najkrótszym formacie miały po
trzy
zgłoski
w
wersie,
o
najdłuższym
-
po
siedemnaście.
W dziejach polskiej wersyfikacji regularnej sylabowiec, jakkolwiek od XIX w. ograniczony przez inne
sposoby wierszowania pozostał systemem najbardziej uniwersalnym, ponieważ jego przyjęcie nie przesądzało
o charakterze wypowiedzi i pozwalało na przedstawienie różnych postaw: epickiej, lirycznej i dramatycznej.
d) wiersz sylabotoniczny – równozgłoskowość, stałe miejsce sylab akcentowanych; dążność do
rygorystycznej wyraźnej rytmizacji; system oparty na metryce klasycznej; dopuszcza się zamienność stóp,
czyli np. zastąpienie jambu trochejem w INICJALNEJ części wersu; sylabotonizm wykorzystywany przy
tworzeniu krótkich utworów lirycznych, mało udramatyzowanych, stylizowanych pieśniowo lub ludowo;
popularny u poetów młodopolskich;
•
W okresie romantyzmu rozwijają się nowe sposoby wierszowania, które w pewnych dziedzinach
stają się nie tylko równorzędne sylabizmowi, ale nawet go wypierają, np. wiersz nieregularny w dramacie
romantycznym, wiersz sylabotoniczny w stylizowanej pieśniowo lub ludowo odmianie liryki.
•
Rozwój
wierszowania
charakteryzują
dwie
przeciwstawne
tendencje:
zmierzanie ku maksymalnemu podporządkowaniu wiersza znaczeniowej zawartości wypowiedzi,
uwydatniającej jej dramatyczną zmienność sprawia, że pojawia się wiersz nieregularny, nastawienie na
wyrazistą rytmizację mowy inspiruje rozwój wiersza sylabotonicznego.
•
System sylabotoniczny wprowadził zasadę stałego miejsca sylab akcentowanych
Dążność do wyrazistszego zrytmizowania wiersza przez ustalenie jego budowy akcentowej pojawia się już w
końcu wieku XVIII. Literackimi bodźcami inspirującymi pojawienie się sylabotonizmu jest z jednej strony
wykorzystanie doświadczeń pieśni ludowej (np. Karpiński, Kniaźnin, Czeczot, Zalewski), a z drugiej
usiłowania przeszczepienia na teren polski zasad miarowego wiersza antycznego oraz zestrojenia układów
językowych
z
muzycznymi.
W efekcie pojawił się system wersyfikacyjny, który określa się nie na podstawie sylabiczno-akcentowej
budowy wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząsteczek rytmicznych
zwanych stopami.
W pełni regularny wiersz sylabotoniczny ze względu na bardzo wyraziste i angażujące szereg elementów
językowych zrytmizowanie jest wyraźnie nacechowany stylistycznie. Pojawia się najczęściej w krótkich
utworach lirycznych, mało udramatyzowanych, utrzymanych w jednym nastroju, przede wszystkim w
tekstach stylizowanych pieśniowo czy ludowo (Pol, Lenartowicz, Konopnicka, poeci młodopolscy).
•
Spokrewniony z wierszem sylabotonicznym jest tzw. polski heksametr - odpowiednik
antycznego heksametru. Najklarowniejszą jego postać stworzył Adam Mickiewicz w “Powieści Wajdeloty” z
“Konrada Wallenroda”. Rozpiętość wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab, pierwsza
sylaba każdego wersu jest akcentowana a także stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie.
e) wiersz toniczny – rozluźnienie rygorów sylabotonizmu; określone ilościowo układy zestrojów
akcentowych nadają rytm; regularność zestrojowa uniezależniona od regularności sylabicznej i akcentowej;
1916 r. Księga ubogich – Jan Kasprowicz – manifest polskiego tonizmu; przerzutnia nadaje mu wyrazistość,
przerywa monotonię; najpopularniejszy jest trójzestrojowiec;
•
Dążenie do rozluźnienia rygorów sylabotonizmu legło u podstaw pojawienia się wiersza
tonicznego. Jego cecha naczelną jest nadanie samodzielnej roli rytmicznej określonym ilościowo układom
zestrojów akcentowych.
•
Za manifest polskiego tonizmu uznano wydana w 1916 r. “Księgę ubogich” Jana Kasprowicza,
chociaż już wcześniej, jeszcze w romantyzmie, można było spotkać utwory o podobnej strukturze
wersyfikacyjnej.
•
Przy opisie wierszy tonicznych należy mieć na uwadze okoliczność, że zestrojowa budowa
tekstu nie zawsze daje się w pełni jednoznacznie określić; w tradycji polskiego wiersza tonicznego utarło się,
że w roli dodatkowego czynnika wyznaczającego granice między równozestrojowymi wersami, a zarazem
wewnętrznie je spajającego, występują układy składniowo-intonacyjne (które sygnalizują miejsce wersowych
klauzul)
•
Najpopularniejszą i najbardziej klarowną postacią wiersza tonicznego jest trójzestrojowiec –
czasem jest wyraziście regularny, częściej bliższy wierszowi wolnemu o większej skali wahań sylabicznych
•
Wiersz toniczny (podobnie jak sylabotoniczny) nie ma zastosowania uniwersalnego; w postaci
klarownej jest to wiersz dość monotonny, o niezbyt dużych możliwościach modulacji toku.
f) wiersz nieregularny – nie ma jednolitego systemu wersyfikacji; odwołuje się do pozostałych systemów
wersyfikacyjnych; najstarszy jest nieregularny sylabizm (od K. Niemirycza w przekładzie Bajek
Ezopowych); w dramacie romantycznym Mickiewicza i Słowackiego – buduje napięcie emocjonalne,
dramatyczne monologi; tradycyjny wiersz bajki; nierównozgłoskowość wersów; wykorzystuje mimo to
tradycyjne formaty sylabowca; może opierać się na jednym głównym formacie, wplata się weń wersy innej
długości (podobnej lub skontrastowanej); może być przeplotem kilku klasycznych formatów z wstawkami
równowersowymi (np. bajka oświeceniowa); układanie wersów według malejącego lub rosnącego formatu;
nieregularny sylabotonizm – nierównosylabiczność wersów przy stałym układzie akcentów = wolne
trocheje, jamby itd.; nieregularny tonizm – nierównozgłoskowy o swobodnym rozkładzie akcentów;
skłonność do przybliżonej liczby zestrojów w wersach lub przeplot wersów różnozestrojowych; kompozycja
zestrojowa musi być jednak logicznie ułożona i zamierzona;
g) wiersz wolny – nie wykazuje odwołań do innych systemów; rozkwit w awangardzie dwudziestolecia;
forma antytradycyjna, najnowocześniejsza; podział na wersy arbitralnie ustanowiony przez autora; wzmożenie
instrumentacji głoskowej.