Wstęp do prawoznawstwa

wykład 3

19.01.2013

dr hab. R. Blicharz

OBOWIĄZYWANIE PRAWA

Co to znaczy ze prawo obowiązuje ?

W tym pytaniu nie chodzi o podanie znaczenia zwrotu „norma N obowiązuje”, ale o prawne

konsekwencje obowiązywania danej normy. Wydaje się, że następstwem tego, iż dana norma prawna

jest normą obowiązującą, jest wymóg, by stosować się do danej normy.

Teoria behawioralna – mówi że „jest sobie prawo” i że to prawo obowiązuje. Ale obowiązywanie

prawa należy rozumieć w kontekście jego stosowania. Behawioryści mówią, że: „Prawo nie jest

stosowane dlatego, że obowiązuje, tylko prawo obowiązuje bo jest stosowane”.

Kryterium behawiorystyczne – jego zwolennicy uważają, że norma jest stosowana nie dlatego, że

obowiązuje, lecz dlatego obowiązuje, że jest stosowana. Tnz. Obowiązujące uznaje się te normy, które

w przeważającej liczbie przypadków są spełniane, tzn. do których adresaci się stosują. Przyjęcie

takiego kryterium pociąga za sobą wiele problemów, mianowicie w zależności od stopnia realizacji

poszczególnych norm mielibyśmy do czynienia z normami bardziej lub mniej obowiązującymi.

Wyjściem z takiej sytuacji byłoby jedynie arbitarne określenie „odpowiednio wysokiego stopnia”

spełniania normy, który stanowiłby granicę uznania jej za obowiązującą.

Idąc za behawiorystami pojawia się problem do jakiego stopnia przepis obowiązuje.

Teoria tetyczna – tylko taki przepis prawny obowiązuje który został wydany przez konkretny organ.

Kryterium tetyczne – nie odwołuje się do faktu przestrzegania pewnych norm, ale do sposobu

uzasadniania ich mocy obowiązującej. Za pomocą tego kryterium uznajemy za obowiązujące normy

wydawane przez organy mające kompetencję do ich ustanawiania. Za obowiązujące uważa się

normy, które zostały w należytym trybie ustanowione przez kompetentne autorytety i nie zostały

uchylone.

Koncepcja aksjologiczna – aksjolodzy uznają za obowiązujące tylko takie przepisy które się im

podobają.

Posługując się kryterium aksjologiczny, jako obowiązujące kwalifikujemy te normy, które wyznaczają

postępowanie oceniano dodatnio. Mogą tu w grę wchodzić oceny różnego rodzaju, zarówno

zasadnicze, jak i różne typy ocen instrumentalnych.

Są 3 zakresy obowiązywania prawa:

1. Zakres terytorialny – pytanie: jak daleko sięga władza państwa ? przyjmuje się państwa

władza sięga w głąb ziemi (praktycznie do środka ziemi. Nasz władza (akt własności ziemi)

sięga tak głęboko jak wymagają tego zasady współżycia społecznego jak również społeczno

gospodarcze zasady funkcjonowania prawa. Natomiast wszelkie złoża mineralne zawsze

należą do skarbu państwa, nie są własnością osoby która posiada grunt nad tymi złożami.

Państwo sięga swoim prawodawstwem do granic stratosfery, natomiast przestrzeń

kosmiczna jest niczyja i w prawie nazywa się wspólnym dziedzictwem ludzkości.

Od tej zasady istnieją wyjątki. Mianowicie zakres terytorialny (są placówki i bazy wojskowe,

dyplomatyczne) w przypadku konsuli i ambasadorów korzystają ze swojej eksterytorialności,

1

Wstęp do prawoznawstwa

wykład 3

19.01.2013

dr hab. R. Blicharz

to ta placówka z całą nieruchomością gruntową nie obowiązuje prawo polskie tylko prawo

pochodzenia danego konsulatu.

Terytorium państwa stanowi zarówno przedmiot władzy państwowej, jak i przestrzeń,

w której granicach państwo sprawuje ją w sposób wyłączny w stosunku do osób, rzeczy

i zdarzeń. O tym, co należy do terytorium danego państwa, decydują normy prawne. W skład

terytorium państwowego wchodzą: obszar lądowy, morskie wody przybrzeżne, wnętrze ziemi

oraz przestrzeń powietrzna. We wnętrzu ziemi zasięg władzy państwowej jest ograniczony

wyłącznie możliwościami technicznymi, a więc teoretycznie sięga aż do wnętrza ziemi. Górna

granica przestrzeni powietrznej sięga do granic stratosfery.

Akty normatywne wydawane przez organy centralne obowiązują na całym terytorium

danego państwa, chyba że stanowią inaczej. Rozszerzenie omawianej zasady dotyczy statków

morskich, powietrznych i kosmicznych, podnoszących banderę lub mających znak danego

państwa (tzw. terytorium pływające, powietrzne, kosmiczne).

Ograniczenie tej zasady jest związane z eksterytorialnością placówek dyplomatycznych

państw obcych znajdujących się na terytorium tego państwa. Mogą być również związane

z pobytem obcych sił zbrojnych czy też bazami wojskowymi, uregulowane jest w umowach

międzynarodowych.

2. Zakres podmiotowy (personalny) – prawo każdego państwa obowiązuje każdego człowieka

który znajdzie się na terytorium danego państwa. Wyjątkiem są ambasadorzy i konsule,

którzy również korzystają z eksterytorialności, bo eksterytorialność dotyczy się jego osoby.

Prawo polskie ma pewną specyfikę. Dotyczy ono personalnie nie tylko polaków w Polsce, ale i

za granicą. Są takie przepisy prawa polskiego które nas obowiązują nawet jeśli jesteśmy za

granicą – przepisy prawa karnego.

Prawo danego państwa samo decyduje, kogo ma obowiązywać. Zasadą jest, że obowiązuje

wszystkie osoby, które znajdują się na jego terytorium, bez względu na ich przynależność

państwową. Wyjątek in minus dotyczy przedstawicieli państw obcych, adekwatnych w danym

państwie, którzy korzystają z przywilejów dyplomatycznych, dzięki czemu są wyłączeni spod

jurysdykcji państwa przyjmującego. Ograniczenie czy wyłączenie jurysdykcji następuje wobec

członków obcych sił zbrojnych, stacjonujących na terytorium danego państwa. Sprawy te są

regulowane w specjalnych umowach.

Zasada ta zostaje również rozszerzona. Prawo danego państwa obejmuje wszystkich jego

obywateli państw obcych, których zachowani się na terytorium obcego państwa godzi w

interesy danego państwa.

3. Zakres czasowy (temporalny) – warunkiem wejścia w życie przepisów jest ich publikacja i

zasadą jest ogłoszenie przepisów prawa w określonych organa prolongacyjnych. Zasadą jest

że przepisy (akty prawne) wchodzą w życie po 14 dniach od ich ogłoszenia.

Obowiązywanie normy obejmuje okres, w którym jej adresaci powinni postępować zgodnie z

jej postanowieniami. Dlatego nie tylko walor teoretyczny, ale i doniosłość praktyczną ma

ustalenie początkowego momentu obowiązywania norm, od którego działania podjęte na

odstawie tych norm pociągają skutki prawne oraz momentu końcowego ich obowiązywania,

2

Wstęp do prawoznawstwa

wykład 3

19.01.2013

dr hab. R. Blicharz

po którego upływie już nie rodzą one skutków prawnych. Prawo samo określa, od kiedy

obowiązuje dany akt prawny czy przepis prawa (norma prawna).

Sposoby określania chwili uzyskania mocy obowiązującej:

a) Akt prawny zyskuje moc obowiązującą „z dniem ogłoszenia” decyduje wówczas data, jaką

nosi organ publikujący dany akt normatywny; data, jaka został opatrzony dany organ

publikacyjny, jest wówczas pierwszym dniem obowiązywania aktu prawnego w nim

ogłoszonego,

b) Akt normatywny podaje datę kalendarzową, od której nadejścia uzyskuje on moc

obowiązującą

c) Akt normatywny stanowi, że wchodzi w życie po upływie określonej liczby dni od jego

ogłoszenia (np.: w 7 dni, 15 dni po ogłoszeniu)

d) W wypadku gdy dany akt prawny sam nie określa chwili, od której obowiązuje,

zastosowanie znajdują postanowienia innego aktu prawnego, mocą których akty prawne

same nieokreślające chwili swego wejścia w życie zyskują moc obowiązującą wtedy to a

wtedy.

Vactio legis – to ten czas od ogłoszenia do wejścia w życie aktu prawnego (14 dni). Okres

spoczywania prawa – oczekiwanie na wejście w życie.

W wymienionych w punktach b) i c) przypadkach upływa pewien okres między ogłoszeniem

danego aktu prawnego z uzyskaniem przezeń mocy obowiązującej. Są to rozwiązania

przyjmowane celowo, aby podmioty prawa mogły się zaznajomić z nowymi przepisami.

Czas upływający od chwili ogłoszenia aktu prawnego do chwili uzyskania przezeń mocy

obowiązującej, zwany vacatio legis, może wynosić kilka dni, tygodni, miesięcy, a nawet kilka

lat.

Akt prawny przestaje obowiązywać wtedy gdy inny akt prawny go uchyla (akt derogacyjny –

uchylający moc prawną poprzedniego aktu).

Utrata mocy obowiązującej – większość aktów prawnych nie zawiera postanowień, do kiedy

obowiązują. Obowiązują dopóty, dopóki nie zostaną uchylone mocą później wydanych aktów

normatywnych (derogatio). Technicznie jest to rozwiązywane w ten sposób, że nowo wydany

akt normatywny zawiera postanowienia, nazywane klauzulami derogacyjnymi, uchylające

przepisy prawa dotychczas obowiązujące w danej dziedzinie.

Klauzule derogacyjne – jedne z nich wyraźnie wyliczają całe akty prawne i (lub) poszczególne

przepisy prawa, które tracą moc obowiązującą z dniem wejścia w życie nowego aktu

prawnego. Rozstrzygnięcie, które akty prawne lub przepisy prawa tracą moc obowiązującą,

jest w tym przypadku wyłącznie sprawą postanowień prawa.

W tekstach prawnych spotyka się jednak i takie klauzule derogacyjne, które dokładnie nie

wskazują aktów normatywnych tracących moc obowiązującą.

3

Wstęp do prawoznawstwa

wykład 3

19.01.2013

dr hab. R. Blicharz

W bardzo ogólny sposób klauzule te postanawiają, że z dniem wejścia w życie nowego aktu

prawnego moc obowiązująca tracą wszystkie przepisy dotyczące kwestii unormowanych tym

akcie.

Bywa i tak, iż mocą odpowiednich klauzul derogacyjnych zostają uchylane dotychczas

obowiązujące przepisy, a nawet całe akty prawne, „w ich miejsce” zaś nowe przepisy prawa

nie są ustanawiane. Mamy wówczas do czynienia z rezygnacją z unormowania zachowań,

które dotychczas były normowane przez prawo.

Przepisy martwe – przepisy które obowiązują ale nie są stosowane.

Akt czasowy – sytuacja w której przepis został wydany na określony czas. (ustawa

budżetowa).

Akty czasowe – określana w danym akcie prawnym chwila utraty przezeń mocy

obowiązującej bywa oznaczana w różny sposób. Niekiedy zostaje wskazana data

kalendarzowa, z której nadejściem dany akt traci swą moc obowiązującą, bądź też

wymieniany bywa okres, w ciągu którego dany akt prawny obowiązuje, a po jego upływie

traci moc obowiązującą.

Czasami mamy do czynienia z sytuacją, w której pewne przepisy prawa nie są ani

przestrzegane, ani stosowane. Przepisy takie uważa się za nie obowiązujące. Utraciły one

swoją moc obowiązującą per desuetudinem.

Desuetudo – oznacza zwyczaj negatywny, którego podstawowa funkcja polega na uchylaniu

mocy obowiązującej istniejących norm. Jeżeli zwyczaj jest uważany za fakt prawotwórczy, to

może także derogować przepisy prawa pozytywnego. Występuje tu behawioralne kryterium

obowiązywania prawa: przepis prawa nie obowiązuje, ponieważ nie jest przestrzegany ani

stosowany.

Retroakcja – działanie prawa wstecz. W Polsce obowiązuje zasada nieretroakcji. Zakaz

obowiązywania prawa wstecz – oznacza to że nie można wiązać skutków prawnych z zachowaniami

regulowanymi ustawą przed wejściem w życie tego aktu prawnego.

Zasada:

lex retro non agit – prawo nie działa wstecz

Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy

Nulla poena sine lege – żadna kara bez ustawy

4

Wstęp do prawoznawstwa

wykład 3

19.01.2013

dr hab. R. Blicharz

KOLIZJE NORM PRAWNYCH

Terminy „kolizja” lub „konflikt” norm (przepisów) prawa są używane w celu oznaczenia tego rodzaju

sytuacji, w której dany przypadek jest unormowany przez więcej niż jeden przepis prawa, a przepisy te

wyznaczają adresatom wzajemnie wyłączające się sposoby zachowania (skutki prawne). Nie jest więc

możliwe, by adresaci mogli postąpić zgodnie z postanowieniami każdego z tych przepisów.

Na użytek przypadków nieunormowanych przez przepisy prawa praktyka prawnicza wypracowały

pewne zasady, ujmowane w postaci określonych maksym – dyrektyw, które stały się częścią kultury

prawniczej. Zyskały one miano „reguł kolizyjnych”:

Reguła lex specjalis derogat legi generali – ustawa szczególna uchyla ustawę ogólną – są 2 przepisy z

których jeden dotyczy regulacji ogólnej (może dotyczyć podmiotu, przedmiotu lub zachowania) i

drugi przepis który dotyczy pewnego węższego zakresu. I w przypadku kolizji tych dwóch przepisów,

akt prawny szczegółowy nie uchyla tylko znajduje pierwszeństwo w zastosowaniu.

Lex specialis derogat legi generali – w myśl omawianej zasady przepisy (akty) szczególne derogują

przepisy (akty) o charakterze ogólniejszym lub ogólnym, przy czym derogują je tylko w tym zakresie,

w którym wprowadzają unormowanie odrębne.

Reguła lex superior derogat legi inferiori – ustawa wyższego rzędu uchyla ustawę niższego rzędu.

Lex superior derogat legi inferiori – systemy prawa zbudowane są hierarchicznie. Najwyższe –

konstytucje, niższe – ustawy, jeszcze niższe – rozporządzenia. Spośród zależności występujących

między aktami prawnymi różnego rzędu wystarczy tutaj wskazać, że podstawą obowiązywania aktów

niższego rzędu są akty prawne znajdujące wyższe miejsce w tej hierarchii, że akty prawne niższego

rzędu są wydawane na mocy postanowień wyższego rzędu i że mocą aktów niższego rzędu nie mogą

być uchylane akty prawne rzędu wyższego (rozporządzenie nie może uchylić mocy obowiązujące

ustawy, ustawa nie może uchyli konstytucji.

Reguła lex posterior derogat legi priori – ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą

Lex posteriori derogat legi priori – kryterium decydującym staje się tu czas (data) wydania danego

aktu prawnego. W przypadkach nieunormowanych przez prawo zastosowanie znajduje zasad, że

późniejszy akt prawny uchyla moc obowiązującą aktu wcześniejszego, należy zatem kierować się

postanowieniami aktu późniejszego, czyli tego, który został wydany później. Przedstawiona zasada

odnosi się oczywiście do aktów prawnych zajmujących to samo miejsce w ich hierarchii (ustawa

wcześniejsza – ustawa późniejsza). Ma ona swoje uzasadnienie w przyjmowanym założeniu o

celowości działań prawodawcy lub w założeniu o celowym charakterze postanowień prawa, jeżeli

bowiem w sprawach już unormowanych przez jakiś akt prawny zostaje wydany nowy akt prawny, to

zakłada się że został on wydany w tym celu, aby zmienić dotychczasowy stan prawny.

5

Wstęp do prawoznawstwa

wykład 3

19.01.2013

dr hab. R. Blicharz

W niektórych przypadkach wątpliwości może budzić to, czy o kwalifikowaniu aktów prawnych jako

wcześniejszych i późniejszych decydować ma chwila ich wejścia w życie czy też chwila ich ogłoszenia. Z

reguły chwila wejścia w życie wcześniej obowiązującego aktu prawnego jest wcześniejsza od chwili

ogłoszenia i zyskania mocy obowiązującej przez akt późniejszy. Nie zawsze jednak tak bywa, gdyż

chwila wejścia w życie wcześniej ogłoszonego aktu prawnego może być późniejsza od chwili

ogłoszenia i wejścia w życie aktu ogłoszonego później. O tym, który akt prawny jest aktem

„wcześniejszym”, a który „późniejszym”, nie decyduje data ich wejścia w życie (uzyskania przez nie

mocy obowiązującej), lecz to, który z nich wcześniej został ogłoszony.

PODMIOTY PRAWA

Podmiot prawa – podstawowym podmiotem prawa jest człowiek (tylko człowiek), tzn. podmiotem

prawa nie są zwierzęta, czy rośliny. Człowiek jest uznawany jako podmiot prawa, osoba którą dotyczy

prawo. Zwierzęta nie są podmiotami praw, ale ich prawa dotyczą nas, ludzi. Ludzi w świetle prawa

nazywani są osobami fizycznymi.

Przedmiotem prawa nazywany jest ten, kto może posiadać uprawnienia (prawa) lub obowiązki. O

tym, kto jest podmiotem, kto zaś nim nie jest, decydują postanowienia prawa obowiązującego, ono

bowiem przyznaje podmiotowość prawną. Podmiotowość prawna nie stanowi czyjejkolwiek własności

przyrodzonej, danej przez „naturę”, lecz nadaje ją prawo.

Wszelkie podmioty prawa dzieli się na dwie grupy:

1) Osoby fizyczne

2) Osoby prawne

Osoby fizyczne – ludzie i tylko oni mogą być podmiotami prawa. człowiek jest podmiotem prawa –

osobą fizyczną nie dlatego, że należy do gatunku „człowiek”, lecz dlatego, że prawo polityczne tę

podmiotowość prawną mu nadaje. Nadając podmiotowość prawną osobom fizycznym, prawo

poszczególnych państw ustala, kiedy osoby fizyczne podmiotowość tę uzyskują i do jakiej chwili ona

trwa.

Uzyskanie i utrata osobowości prawnej przez osoby fizyczne.

• niemal wszystkie ustawodawstwa współczesne postanawiają, że osoby fizyczne posiadają

podmiotowość prawną, tzn. mogą być podmiotami uprawnień i obowiązków, od chwili

urodzenia do chwili śmierci. Urodzenie jest rozumiane jako zjawienie się dziecka żywego poza

ciałem matki.

• dziecko martwo urodzone podmiotowości prawnej nie nabywa i podmiotem prawa nie jest.

• Zaginiony może być uznany za zmarłego, jeżeli upłynęło lat dziesięć od końca roku

kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył; jednakże gdyby w

chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat siedemdziesiąt, wystarcza upływ lat pięciu.

• Uznanie za zmarłego rodzi takie same skutki prawne, jak śmierć, a więc równa się ustaniu

podmiotowości prawnej danej osoby.

6

Wstęp do prawoznawstwa

wykład 3

19.01.2013

dr hab. R. Blicharz

Osoby prawne – osoby które fizycznie nie istnieją, (przez prawo traktowane jako fizyczna) ale tworzą

tę osobę inni ludzie, inne osoby fizyczne, ze względu na to że ich działania można traktować jako

działania jednej osoby. Np.: gmina, spółka. Są pewne wyjątki. Osoby prawne nie mogą zawrzeć

związku małżeńskiego, nie podlegają prawu rodzinnemu, nie mogą mieć dzieci. W pozostałym

zakresie osoby prawne funkcjonują w prawie tak jak osoby fizyczne.

Podmioty prawa dzielą się na 2 kategorie:

1) Osoby fizyczne

2) Osoby prawne – każda jednostka organizacyjna, której ustawa nadała osobowość prawną:

a. Fundacje

b. Przedsiębiorstwa państwowe

c. Spółki akcyjne

d. WOŚP

Osobowość prawna – cecha jednego rodzaju osób (podmiotów) która dotyczy jednostek

organizacyjnych.

Podmioty prawa:

1) Osoby fizyczne

2) Jednostki organizacyjne

a. Osoby prawne – podmioty prawa

b. „tylko my” – nie jesteśmy podmiotami prawa

c. Stowarzyszenia nierejestrowe – jednostki w miarę zorganizowane ale nie aż tak by

były osobami prawnymi – jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej.

Nazywane są ułomnymi osobami prawnymi. Można je pozywać, mogą zaciągać

zobowiązania, nabywać prawa i obowiązki. Paradoks: ułomna osoba prawna – to taka

jednostka organizacyjna, która nie ma osobowości prawnej, (ułomna osoba prawna

nie jest osobą prawną)

Osoby prawne – powstają tylko w prawie. Są 3 systemy tworzenia osób prawnych:

1) System normatywny – państwo wydaje akt na mocy, którego powstaje osoba prawna

(obowiązuje w Polsce)

2) System koncesyjny – do utworzenia osoby prawnej potrzebna jest specjalna zgoda władz

państwa – koncesja. Po uzyskaniu tej koncesji powstaje osoba prawna. (nie obowiązuje w

Polce)

3) System rejestracyjny – do utworzenia osoby prawnej potrzebnej jest wykonanie osobnych

czynności i zarejestrowanie tej osoby w Krajowym Rejestrze Sądowym.

Osoby prawne: każda osoba prawna musi mieś swój majątek. Działanie osób prawnych musi się

opierać na działaniu organów. Generalnie są 2 a zwykle są 3. Pierwszy organ – walne zgromadzenie,

zgromadzenie wszystkich wspólników. Drugi organ – organ zarządzający, zarząd spółki.

Teoria organów – działanie organów wywołuje bezpośrednio skutki dla osoby prawnej.

7

Wstęp do prawoznawstwa

wykład 3

19.01.2013

dr hab. R. Blicharz

Osoby prawne dzielą się na 2 rodzaje:

1) Korporacje – najważniejsi są członkowie, ludzie, którzy realizują cele (ich cele). To osoba

prawna która powstaje w wyniku zorganizowania się pewnej liczby osób fizycznych,

zmierzających do osiągnięcia określonego wspólnego celu, przy czym osoby te stają się

członkami owej organizacji. Np.: Polski Związek Wędkarski, Łódzkie Towarzystwo Naukowe

2) Zakłady – najważniejszy jest majątek np.: WOŚP. Realizują cele społeczno użyteczne nie dla

członków ale dla osób trzecich. to osoba prawna, której powstanie, cel, rodzaj i sposób

działalności określa założyciel w statucie, ponadto niezbędnym elementem jest

wyodrębnienie i przeznaczenie przez założyciela określonego majątku, stanowiącego

podstawę działalności danego zakładu. Np.: uczelnie wyższe, przedsiębiorstwa, spółki

akcyjne, szpitale, muzea.

Osoba prawna przestaje istnieć

• upaść

• rozwiązana

• zawarta na czas określony

• rozwiązana na podstawie uchwały

Kluczowe jest ustalenie dlaczego osoby fizyczne, osoby prawne i ułomne osoby prawne funkcjonują

w podmiocie. Jesteśmy nacechowani pewną właściwością prawną tzw. zdolnością prawną.

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Zdolność do czynności prawnych jest rozumiana jako zdolność do tego, aby za pomocą czynności

prawnych nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, aby przez czynności prawne swym własnym

działaniem nabywać lub utracać prawa oraz zaciągać zobowiązania i w ogóle wywoływać skutki

prawne.

Zdolność prawna bierna – możliwość bycia podmiotem praw lub obowiązków. Każdy podmiot co do

zasady ma tę zdolność od chwili powstania. Osoba prawna powstaje od chwili jej zarejestrowania w

rejestrze.

Zdolność prawna czynna – możliwość nabywania praw lub zaciągania zobowiązań mocą własnych

działań. W tym zakresie występują 3:

1) brak zdolności do czynności prawnych – posiadają osoby, które nie ukończyły 13 lat.

Czynność prawna dokonana przez tę osobę jest nieważna. Jednakże gdy osób niezdolna do

dokonywania czynności prawnych zawrze umowę należącą do umów powszechnie

zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa ta staje się ważna z

chwilą wykonania, chyba że pociągałaby za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do

dokonywania czynności prawnych.

8

Wstęp do prawoznawstwa

wykład 3

19.01.2013

dr hab. R. Blicharz

osoba fizyczna może nie mieć zdolności prawnych (do 13 lat) – osoby mogą dokonywać

drobnych czynności bieżących życia codziennego pod warunkiem że te osoby nieletnie nie

zostaną oszukane

2) ograniczona zdolność do czynności prawnych, według postanowień obowiązującego prawa

polskiego, mają osoby, które ukończyły lat 13, ale nie ukończyły 18. Osoby o ograniczonej

zdolności do czynności prawnych niektórych czynności prawnych w ogóle dokonywać nie

mogą, niektóre zaś mogą być przez nie dokonywane ze skutkami prawnie wiążącymi. Osoby

te bez zgody przedstawiciela ustawowego mogą zawierać umowy należące do umów

powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, mogą

rozporządzać swoim zarobkiem, dysponować przedmiotami majątkowymi oddanymi im przez

przedstawiciel ustawowego do swobodnego użytku.

osoba fizyczna może mieć ograniczone zdolności prawne – (od 13 do 18 lat) – polega na tym,

że osoby te mogą dokonywać czynności prawnych tych drobnych życia codziennego a także

innych czynności (poważniejszych) ale do ważności tej umowy potrzebnej jest potwierdzenie

tej czynności przez przedstawiciela ustawowego (rodzica, opiekuna prawnego)

3) pełna zdolność do czynności prawnych przepisy prawa nadają osobom pełnoletnim. Według

postanowień obowiązującego prawa polskiego pełnoletnim jest ten, kto ukończył lat 18.

Rozszerzenie tej reguły zachodzi w przypadku zawarcia małżeństwa przez osobę

niepełnoletnią (małoletni) za zezwoleniem sądu opiekuńczego. Przez zawarcie małżeństwa

bowiem małoletni uzyskuje pełnoletniość i nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa.

osoba fizyczna może mieć pełną zdolność do czynności prawnych – (od 18 lat) – osoby te

mogą też mieć ograniczoną zdolność (osoby chore psychicznie), osoba ta może też być

pozbawiona tej pełnej zdolności do czynności prawnej

Należy dodać, że można osiągnąć określony wiek i tym samym mieć pełną albo ograniczoną zdolność

do czynności prawnych, ale nie być w stanie kierować swym postępowaniem. Otóż osoby, które na

skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych

(alkoholizm, narkomania) nie są w stanie kierować swym postępowaniem, mogą być

ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo.

Najkrócej rzecz ujmując, ubezwłasnowolniony całkowicie nie ma zdolności od czynności prawnych,

natomiast ubezwłasnowolniony częściowo ma ograniczoną zdolność do czynności prawych. Akt

ubezwłasnowolnienia, całkowitego czy częściowego, może być dokonany jedynie mocą orzeczenia

sądowego.

Człowiek poczęty a nie narodzony nazywa się nasciturusem – o jego podmiotowości decyduje

moment wyposażenia go w zdolność prawną. Człowiek nabywa zdolność prawną bierną z chwilą

urodzenia ale w pewnych sprawach na zdolność prawna powstaje wcześniej (z chwilą poczęcia) np.:

dziecko poczęte może być spadkobiercą pod warunkiem że się urodzi żywe.

9

Wstęp do prawoznawstwa

wykład 3

19.01.2013

dr hab. R. Blicharz

STOSOWANIE PRAWA

Stosowanie prawa – mamy z nim do czynienia wtedy, gdy jakiś podmiot na podstawie norm

generalnych i abstrakcyjnych określa skutki prawne jakiegoś faktu, wydając decyzję indywidualną w

rozstrzyganej sprawie. (policja, sędzia).

Przestrzeganie prawa – my wszyscy

Przebieg procesu stosowania prawa.

1) wybór przepisu, który będzie podstawą decyzji w konkretnej sprawie – wyboru tego dokonuje

się spośród obowiązujących w danej dziedzinie przepisów prawnych.

2) Interpretacja wybranego przepisu prawnego. Stosujący prawo interpretuje wybrany przepis

tylko w zakresie potrzebnym do wydania rozstrzygnięcia. Wykładnia to ustalenie za pomocą

dyrektyw interpretacyjnych znaczenia i zakresu zwrotów zawartych w przepisach prawnych.

3) Zebranie materiału dowodowego o faktach, z którymi mają być wiązane skutki prawne.

Udowodnienie tego faktu jest wymaganiem nakładanym przez prawo. Ten etap stosowania

prawa kończy się sformułowaniem stwierdzenia „fakt X został uznany za udowodniony”.

4) Subsumcja – polega na zakwalifikowaniu danego przypadku do pewnego rodzajowo

określonego przez przepisy prawa zachowania się. Chodzi więc o stwierdzenie czy dane

zachowanie można zaklasyfikować na przykład jako zagarnięcie mienia, kradzież albo też

kradzież z włamaniem.

5) Ustalenie konsekwencji prawnych faktu, który w wyniku subsumcji został zaklasyfikowany

jako fakt przewidziany przez przepisy prawa.

1) Ustalenie stanu faktycznego

2) Ustalenie postawy prawne – kwalifikacja prawna czynu

3) subsumcja

Subsumcja – wyciągnięcie skutków prawnych na podstawie wybranego przepisu prawnego do stanu

faktycznego.

Problemy sytuacji unormowanych możemy rozwiązywać na podstawie analogii.

1) Stan faktyczny unormowany

2) Stan faktyczny nieunormowany – ustawodawca prawdopodobnie uregulował by go

analogicznie do stanu unormowanego np.: abonament telewizyjny;

Wnioskowanie per analogiam

Analogia legis – analogia ustawy, sięgamy do innego przepisu prawnego który reguluje podobną

sytuację. W ramach określania analogia legis są stosowane różne modele wnioskowań, które nie

pozwalają na traktowanie tego wnioskowania jako jednolitej całości. Stwierdzenie podobieństwa

10

Wstęp do prawoznawstwa

wykład 3

19.01.2013

dr hab. R. Blicharz

między różnymi kategoriami biegłych stanowi podstawę zastosowania odpowiednich przepisów przez

analogię.

Analogia juris – analogia prawa – stan faktyczny nie unormowany i żaden stan faktyczny nie jest

podobny, i organ stosujący prawo nie ma się do czego odnieść. Bywa stosowana wtedy, gdy brak

nawet przepisu, który normowałby jakiekolwiek przypadki podobne, i wnioskujący odwołuje się do

całokształtu unormowania składającego się na dany porządek prawny, gdy rozstrzygamy na

podstawie ogólnych zasad prawnych, a często nawet podstawę rozstrzygnięcia stanowią pewne

zasady nie wyrażone w tekstach prawnych. Należy podkreślić jawnie wartościujący charakter takich

zabiegów.

Analogia jest niedopuszczalna w prawie karnym. W prawie pracy czy cywilnym jest dopuszczalna.

Wnioskowanie a fortiori wnioskowania które dotyczą przepisów prawa pozytywnego a dążymy do

objęcia nim sytuacji nieunormowanej. Występuje w dwóch postaciach:

1) Wnioskując a maiori ad minus – z czegoś większego do czegoś mniejszego – skoro mogę coś

więcej to tym bardziej mogę coś mniej – przepisy dozwalające. Np.: separacja, rozwód. Za

podstawę przyjmuje się przepis prawa o charakterze uprawiającym: „jeżeli ktoś jest

uprawniony do czynienia czegoś większego, to tym bardziej jest uprawniony do czynienia

czegoś mniejszego”. Np.: sąd jest uprawniony do pozbawienia kogoś władzy rodzicielskiej, to

tym bardziej może go w tej władzy ograniczyć.

2) Wnioskując a minori ad maius – przepisy zabraniające – z czegoś mniejszego do czegoś

większego – skoro mogę coś mniej to nie mogę czegoś więcej. Punktem wyjścia tego

wnioskowania jest również przepis prawa, ale o charakterze zakazującym. Chodzi tu także o

rozstrzygnięcie przypadku nieunormowanego. Schemat tego wnioskowania wygląda

następująco: „jeżeli zabronione jest to , co mniejsze, to tym bardziej nie wolno czynić czegoś,

co sięga jeszcze dalej”. Np.: istnieje zakaz przechodzenia przez pewien teren, to tym bardziej

nie wolno na nim grać w piłkę.

Wnioskowanie a contrario dotyczy przepisów które zawierają w swoje strukturze sformułowania:

jedyny, wyłącznie, tylko – są to wnioskowania zawodne – jest względnie prawdziwe. Podmiot

przeprowadzający to wnioskowanie obowiązujący przepis prawa sam dokonstruowuje w ten sposób,

by znalazły się w nim wspomniane zwroty „jedynie” itp. najczęściej będą tu wchodziły w grę

argumenty natury celowościowej. Jest wiec sprawą oczywistą, że wnioskowanie to opiera się na

przesłankach o charakterze wartościującym.

Wnioskowanie a simili – wnioskowanie z podobieństwa – np.: syn może dziedziczyć po ojcu (córka

też może). Jeżeli ustawa zawiera prawne postanowienia co do synów spadkobiercy , to za pomocą

argumentu a simili rozciągnie się je również na córki. Natomiast na podstawie argumentu a contrario

przyjmie się, że postanowienia te nie znajdują zastosowania do osób płci żeńskiej.

11

Wstęp do prawoznawstwa

wykład 3

19.01.2013

dr hab. R. Blicharz

IDEOLOGIE STOSOWANIA PRAWA

Ideologie decyzji związanej przez prawo – decyzja organu stosującego prawo, który wydając decyzję

jest ściśle związany z przepisami prawa i nie może tego prawa nagiąć. Np.: zezwolenie

Naczelnymi wartościami tej ideologii są: wolność obywatelska i pewność prawa. wartości te mają być

osiągane poprzez wyznaczenie mocą przepisów prawnych granic i sposobów działania organów

państwa oraz związania ich działań obowiązującymi ustawami. Decyzje będące aktami stosowania

prawa mają być wyznaczone przez prawo, co znaczy, że postanowienia prawa mają jednoznacznie

decyzje te wyznaczać albo też owe decyzje w ten sposób mają być przyporządkowane normom,, iż

normy będą stanowiły ich uzasadnienia. Nie jest to ideologia jednolita. Różnice dotyczą m.in.

problemu, kiedy dana decyzja jest przyporządkowana normie, kiedy zaś przyporządkowana już nie

jest, dotyczą akceptacji wszystkich bądź nie wszystkich przedstawionych założeń.

Ideologie decyzji swobodnej – naczelnymi wartościami tej ideologii są: celowość wydawanych

decyzji, ich słuszność, sprawiedliwość, moralność. Decyzje stosowania prawa mają być wynikiem

kierowania się cechami indywidualnymi rozstrzyganego przypadku, postanowieniami prawa

obowiązującego oraz ocenami celowości, sprawiedliwości, moralności itp. W tych ideologiach prawo

nie jest rozumiane jako jedyny czynnik wyznaczający wydane decyzji. Czynności orzekania są

traktowane jako czynności o charakterze twórczym. Normy prawa wytyczają tyko ramy owych

decyzji, zakreślają ich granice albo też wcale ich nie wyznaczają, gdy postanowienia przepisu prawa

zostaną ocenione jako niesłuszne, niesprawiedliwe, niecelowe itp.

W przypadku kolizji między postanowieniami prawa z jednej strony a słusznością, moralnością czy

celowością z drugiej – pierwszeństwo mają zyskiwać te ostatnie.

np.: koncesja

12