USA ZSRR i TRZECI ŚWIAT- PODZIAŁ GLOBU id 517948

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 1 of 10

USA ZSRR i TRZECI ŚWIAT - zimna wojna, czyli o podziale globu

[Twister]

W ciągu dwudziestolecia po II wojnie światowej, polityka międzynarodowa w

znacznej mierze miała związek z dostosowywaniem się innych państw wobec

rywalizacji radziecko-amerykańskiej, a później z jej odrzucaniem. Początkowo

zimna wojna ogniskowała się wokół zmiany granic w Europie. W jej tle wiodącą

rolę wiodła więc "sprawa niemiecka", poniewaŜ sposób jej rozwiązania miał

zdecydować o zakresie wpływów w Europie państw, które w 1945 roku odniosły

zwycięstwo.

ZSRR bardzo ucierpiał w wyniku niemieckich agresji pierwszej połowy XX stulecia.

Umocnieni w tym przekonaniu Rosjanie (przez paranoiczne dąŜenie Stalina do

bezpieczeństwa), byli zdecydowani nie dopuścić, aby powtórzyło się to w II

połowie stulecia. Drugie miejsce zajmowało w tym momencie promowanie

światowej rewolucji komunistycznej. Gdyby bowiem ZSRR mógł stworzyć inne

państwa kierowane przez marksistów i oczekujące wskazówek, dałoby mu to

największe szanse na umocnienie swej pozycji strategicznej i politycznej. Zapewne

takie właśnie względy (niŜ pęd do posiadania ciepłowodnych portów) określały

politykę radziecką tuŜ po 1945 r.

Na pierwszym miejscu więc stanęło zdecydowane dąŜenie do odrobienia skutków

rozstrzygnięć terytorialnych z lat 1918-22 ze zmianą granic dyktowaną względami

strategicznymi. Oznaczało to:

- przywrócenie kontroli radzieckiej nad państwami bałtyckimi,

- przesunięcie granicy polsko-niemieckiej na linię Odry i Nysy ŁuŜyckiej,

- eliminację Prus Wschodnich,

- przejęcie terytoriów od Finlandii, Węgier i Rumunii,

- stworzenie systemu satelickich państw w Europie Środkowo-Wschodniej.

Zachód niewiele przejął się powyŜszymi zmianami. W istocie znaczną ich część

uzgodniono juŜ podczas wojny. Bardziej niepokojące było tworzenie reŜimów

socjalistycznych "zaprzyjaźnionych z Moskwą".

Zapowiedzią tego, co miało się stać, był los Polski (szczególnie, Ŝe UK podjęła

wojnę w wyniku danych jej gwarancji, a na Zachodzie operowały polskie siły

zbrojne i legalny rząd). Katyń, dezaprobata Rosjan dla powstania warszawskiego,

zmiany granic dyktowane przez Stalina, promoskiewski odłam Polaków w Lublinie -

wszystko to budziło podejrzenia Churchilla. Utworzenie marionetkowego reŜimu z

Bierutem na czele i odsunięcie prozachodnich polityków od władzy, potwierdziły

owe obawy.

Sposób załatwienie sprawy polskiej, miał związek z "problemem niemieckim".

Przesunięcie granicy na zachód nie tylko zmniejszyło terytorium Niemiec (plus

połknięcie Prus Wschodnich), ale stworzyło motyw pobudzający Polskę do

sprzeciwienia się przeciw przyszłej rewizji ze strony niemieckiej. Przekształcenie

Polski w całkowicie kontrolowany bufor strategiczny, miał zapobiec powtórzeniu się

sytuacji z 1941 r. i ataku Rzeszy na ZSRR.

Pod

względem

politycznym,

Moskwa

przygotowała

równieŜ

komunistów

niemieckich mających odegrać tę samą rolę, jak lubelski odłam Polaków po

powrocie do kraju. Stawało się równieŜ oczywiste, Ŝe Moskwa z wielkim uporem

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 2 of 10

stara się zapewnić sobie głos rozstrzygający w sprawie Niemiec.

Poprzez to zarówno w przypadku Polski, jak i w przypadku Niemiec, polityka

Związku Radzieckiego musiała zderzyć się z Zachodem. W sprawach politycznych i

gospodarczych Amerykanie, Brytyjczycy i Francuzi reprezentowali koncepcje

wolnorynkowe i demokratyczne wybory. W sprawach strategicznych, Zachód

podobnie jak Moskwa, był gotów zapobieŜeniu odradzania się militaryzmu

niemieckiego. śadne z mocarstw jednak nie chciało, aby dominację Wehrmachtu

zastąpiła dominacja Armii Czerwonej. A choć w skład rządu włoskiego i

francuskiego wchodzili komuniści, wszędzie panowała wobec nich głęboka

nieufność - umacniała to systematyczna likwidacja partii niekomunistycznych w

Europie Wschodniej. Choć w pierwszym okresie podnosiły się głosy pogodzenia

Rosji z Zachodem, faktem były nieustanne konflikty celów, do których dąŜyły obie

strony. W tym sensie zimnej wojny nie dało się uniknąć. śadna ze stron nie poszła

na kompromis w kwestii swych uniwersalnych załoŜeń. Zasługują na zbadanie

główne cechy zimnej wojny po 1945 r., gdyŜ wpływały znacząco na przebieg spraw

międzynarodowych.

1. Pierwszą z tych cech było pogłębienie się rozłamu między oboma blokami w

Europie. Oczywiście nie nastąpiło to zaraz po wojnie. Póki co głównym zadaniem

było rozwiązywanie naglących problemów administracyjnych tj. przywracania

działania komunikacji i usług komunalnych, zapewnienie Ŝywności miastom, dachu

nad głową uchodźcom, czy ściganie zbrodniarzy wojennych.

W tworzonych w całej Europie zgromadzeniach narodowych i w rządach obok

siebie zasiadali i komuniści, i socjaliści, i chadecy itd. Przełom 1946/47 r. stanowił

punkt zwrotny. Choćby róŜne plebiscyty i regionalne wybory w strefach

okupacyjnych Niemiec, wskazywały, Ŝe wygląd polityczny Niemiec Zachodnich,

zaczyna wyraźnie róŜnić się od części wschodniej. Stałe eliminowanie opcji

niekomunistycznej w Polsce, w Bułgarii i Rumunii znalazło odzwierciedlenie we

francuskim kryzysie gabinetowym, gdzie w kwietniu 1947 r. zmuszono do odejścia

komunistów. Miesiąc później to samo zaszło we Włoszech. W Jugosławii dominacja

polityczna Tito (mimo ustalonego podczas wojny podziału władzy) została na

Zachodzie zinterpretowana jako dalszy krok zdobywania wpływów przez Moskwę).

RozbieŜności te niepokoiły zwłaszcza Amerykanów, którzy tuŜ po wojnie liczyli na

utrzymanie dobrych stosunków ze Związkiem Radzieckim. Bardziej nieprzychylne

stanowisko budziła wśród nich Wielka Brytania ze swym anachronicznym

kolonializmem.

Zachód niewiele poszerzał ocenę sytuacji podejrzewając, Ŝe Stalin planuje równieŜ

przejęcie kontroli nad zachodnią i południową Europą, a w istocie planuje

przyspieszenie okoliczności zaistnienia takiej sytuacji. Za jeden z przejawów

uwaŜano rewoltę greckich komunistów, a innym przykładem były strajki we Francji

i uwodzenie niemieckiej opinii publicznej. Sytuacja nie była jednak tak

pesymistyczna. Komuniści greccy, Tito, czy Mao Tse-tung przejmowali się raczej

swymi wewnętrznymi wrogami niŜ sprawą marksistowskich porządków na świecie.

Z drugiej strony wszelkie postępy komunistów, Moskwa odebrałaby z

zadowoleniem, pod warunkiem, Ŝe nie prowadziłyby one do jakiejś powaŜniejszej

wojny. Dlatego teŜ z tak wielką przychylnością spotkał się George Kenna i jego

teoria "powstrzymywania" Związku Radzieckiego.

Spośród róŜnorodnych elementów strategii Kennana, na uwagę zasługują dwa.

Pierwszym było wskazywanie Moskwie tych rejonów globu, w których Amerykanie

nie mogli dopuścić do radykalnych przewrotów. Państwom takim udzielano pomocy

wojskowej umoŜliwiającej rozbudowę ich moŜliwości stawiania oporu, a atak

radziecki byłby uwaŜany za cassus belli. Kluczowym jednak składnikiem teorii był

program masowej pomocy gospodarczej USA umoŜliwiającej rozbudowę

przemysłu,

rolnictwa,

miast

Japonii

Europy,

gdyŜ

zmniejszyłoby

prawdopodobieństwo, Ŝe dadzą się te regiony skusić komunistycznym hasłom

walki klasowej. Priorytetowym były ośrodki potęgi przemysłowej i militarnej.

Zachód to USA, W. Brytania, Europa Zachodnia i Japonia. ZSRR to Europa

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 3 of 10

Środkowa. Oznaczało to, Ŝe utrzymanie i rozwój zachodnich regionów

gospodarczych doprowadzi do tego, Ŝe ZSRR i jego świat będą stale słabsze od

pozostałych. Plan przewidywał odbudowę Niemiec i Japonii, co jeszcze bardziej

miało wzbudzić podejrzliwość Moskwy.

Rozwiązaniem zaproponowanym przez USA był plan Marshalla czyli program

masowej pomocy mającej postawić Europę na nogi pod względem gospodarczym.

Plan został z rozmysłem przedstawiony jako zachęta dla wszystkich krajów

europejskich, równieŜ socjalistycznych. Z punktu widzenia Moskwy przedstawiał

wizję współpracy ZSRR z Europą Zachodnią. Nie trzeba być geniuszem, Ŝeby

stwierdzić, dlaczego komuniści musieli go odrzucić. Gospodarka radziecka wracała

właśnie do socjalizmu i kolektywizacji. Punktem programowym zaś planu Marshalla

było w istocie pokazanie, Ŝe przedsiębiorczość prywatna jest o wiele lepszym

rozwiązaniem niŜ komunistyczne planowanie sposobem rozwoju gospodarczego.

ZSRR musiał przycisnąć Polskę i Czechosłowację, aby ów plan w końcu odrzuciły, a

w efekcie Europa stała się jeszcze bardziej podzielona niŜ była wcześniej.

W Europie Zachodniej wzmocnionej amerykańskim dolarem, tempo wzrostu

skoczyło w górę. W Europie Wschodniej uległa tymczasem wzmocnieniu kontrola

komunistyczna. Wyrazem tego stało się załoŜenie w 1947 r. Kominformu,

zrekonstruowanej i na wpół zamaskowanej Międzynarodówki Komunistycznej.

Podczas, gdy Titowska Jugosławia wyrwała się z uścisku stalinowskiego, w innych

krajach doszło do czystek i w 1949 r. zostały zmuszone do wstąpienia w struktury

RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej), która w istocie nie była

odpowiednikiem planu Marshalla, a po prostu "nowym elementem machiny

słuŜącej do dojenia satelitów". Być moŜe Churchill przedwcześnie uŜył terminu

"Ŝelazna kurtyna", ale w dwa lata później odnoszono wraŜenie, iŜ jego słowa się

ziściły.

Rywalizacji gospodarczej towarzyszyła równieŜ militarna - ponownie punktem

centralnym stał się "problem niemiecki". W marcu 1947 r. UK i Francja podpisały

układ dunkierski o wzajemnej pomocy w wypadku ataku Niemiec. W marcu 1948

r. pakt został poszerzony przez traktat brukselski o kraje Benelux. Ale od tego

czasu "problem radziecki" zaczął jeszcze bardziej postępować.

W miesiącu podpisania układu brukselskiego ZSRR wystąpił z Sojuszniczej Rady

Kontroli Niemiec twierdząc, Ŝe róŜnice zdań są zbyt wielkie. Trzy miesiące później

Zachód wprowadził nową markę niemiecką, co miało połoŜyć kres czarnemu

rynkowi i chaosowi walutowemu. Rosjanie zareagowali zakazem obiegu tych

banknotów w ich strefie oraz zatrzymaniem wszelkiego ruchu do Berlina.

Wydarzeniem, które najdobitniej uświadomiło "problem radziecki", był kryzys

berliński lat 1948-49. Wskutek niego m. in. Kongres USA przywrócił pobór do

wojska w czerwcu 1948 r. W tej sytuacji izolacjonistycznie nastawionych

senatorów skłoniono równieŜ do poparcia propozycji utworzenia przyszłej

Organizacji Paktu Północnego Atlantyku (NATO) i pełnego w nim członkostwa USA.

W pierwszych latach istnienia NATO było raczej odzwierciedleniem trosk

politycznych (pomoc dla Europy Zachodniej na wypadek radzieckiej agresji) niŜ

kalkulacji ściśle wojskowych. Stany Zjednoczone zresztą przejęły od UK niepokój o

europejską równowagę sił. Ciekawym jest, iŜ w dniu podpisania paktu, armia

amerykańska w Europie liczyła jedynie 100 000 Ŝołnierzy wobec 3 mln w 1945

roku.

Sojusz NATO stał się kolejnym etapem na drodze pogłębienia podziału Europy.

Odpowiedzią na powstanie paktu stał się Układ Warszawski. Wewnątrz struktur

NATO rozpoczęto równieŜ odbudowę niemieckich sił zbrojnych (chciano zniwelować

róŜnicę w liczebności sił zbrojnych), na co Rosjanie zareagowali wiąŜąc wschodnie

Niemcy ze swoim sojuszem i budując armię wschodnioniemiecką. Dodatkowo w

1961 r. uznając własną klęskę, Chruszczow polecił budowę muru berlińskiego, aby

zahamować odpływ utalentowanych ludzi na Zachód. KaŜde z posunięć

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 4 of 10

radzieckiego kierownictwa (stłumienie powstania w NRD w 1953 r., na Węgrzech w

1956 r., czy w Czechosłowacji w 1968 r.) świadczy o jego słabości. Związek

Radziecki nie był zdolny do budowy ideologicznej przeciwwagi dla atrakcyjności

Zachodu. To dodatkowo pogłębiało podział na dwa bloki.

2. Drugą podstawową cechą zimnej wojny była jej stała eskalacja wszerz, z Europy

na resztę świata. Podczas wojny Rosjanie skoncentrowali się niemal wyłącznie na

walce z Niemcami. Nie znaczyło to jednak, Ŝe Rosja wyrzekła się politycznego

zainteresowania przyszłością Turcji, Persji i Dalekiego Wschodu.

Sama wojna wywołała ogromne zakłócenia społeczne i polityczne niemal w kaŜdym

kraju na świecie. Nawet w tych, do których nie dotarły wojska inwazyjne (jak

Indie, czy Egipt), mobilizacja ludzi, zasobów i idei doprowadziła do wielkich

przemian. W gruzach legł tradycyjny porządek społeczny, reŜimy kolonialne

zostały zdyskredytowane, rozkwitały podziemne partie narodowe i rozwijał się opór

stawiający sobie za cel zarówno zwycięstwo militarne, jak i przeobraŜenia

polityczne. Na świecie wręcz panował zamęt będący zagroŜeniem szczególnie dla

mocarstw,

które chciały przywrócić

stabilizację

okresu

pokoju.

Dla

supermocarstw

była

równieŜ

okazja

zdobycia

poparcia

dla

swych

uniwersalistycznych załoŜeń. Podczas wojny alianci udzielali pomocy róŜnorodnym

ruchom (równieŜ komunistycznym) walczącym z Niemcami i Japonią, było rzeczą

naturalną, Ŝe owe ruchy Ŝywiły nadzieję na kontynuację tej pomocy po 1945 r.

nawet jeśli toczyły walkę o władzę.

Pierwszy z takich powojennych sporów wynikł z wojennego rozwiązania ad hoc. W

latach 1941-43 poddano Iran trójstronnej ochronie wojskowej. Na początku 1946

r. Moskwa nie wycofała swych sił zachęcając separatystyczne i prokomunistyczne

ruchy północy kraju do przeprowadzenia zamachu stanu. Zdecydowana postawa

Londynu i Waszyngtonu zmusiła stronę radziecką do wycofania garnizonu. Armia

irańska szybko spacyfikowała północ całkowicie rozbijając komunistyczną partię

Tudeh. Udowodniło to sens doktryny "powstrzymywania" jeszcze zanim ją

całkowicie wprowadzono. Wytworzyła się ona właśnie dzięki rozwiązywaniu tego

typu problemów w państwach blokujących wzdłuŜ granic ekspansję radziecką w

kierunku M. Śródziemnego i rejonu Bliskiego Wschodu.

RównieŜ przemiany na Dalekim wschodzie postrzegano jako światowe postępy

komunizmu. Wstrząs wywołany "utratą" Chin był duŜo powaŜniejszy niŜ wycofanie

się Holendrów z Indii lub walka Francuzów z Viet Mincem. Od XIX wieku Stany

Zjednoczone zainwestowały w Chinach powaŜny kapitał kulturalny i psychologiczny

(znacznie mniejszy finansowy). Ich zaangaŜowanie się wzrosło w popieraniu Czang

Kai-szeka. Opinia publiczna amerykańska z wielką uwagą śledziła wypadki

zachodzące w Chinach.

Wskutek tego zamiast posuwać naprzód koncepcję wielkich przeobraŜeń

społecznych i demilitaryzację Japonii, zaczęto ją odbudowywać w oparciu o wielkie

japońskie korporacje, zaibatsu. Japonia miała bowiem powaŜne znaczenie, jako

bastion antykomunistyczny. Usztywnienie amerykańskiego stanowiska było

spowodowane naciskiem opinii publicznej i "nagonki na czerwonych" w samych

USA. Znanym porównaniem był obraz gry w kręgle w stosunku do Dalekiego

Wschodu:

"Kręglem czołowym były Chiny. Kręgiel ten został przewrócony. Dwa w rzędzie

następnym to Birma i Indochiny. Jeśli i one padną, moŜna prawie mieć pewność,

Ŝe przewrócą się teŜ trzy stanowiące kolejny szereg: Syjam, Malaje i Indonezja. A

jeśli poleci cała reszta Azji, to wywołany tym polityczny i ekonomiczny magnetyzm

z pewnością pociągnie w dół cztery kręgle rzędu czwartego: Indie, Pakistan,

Japonię i Filipiny".

Konsekwencje zmiany stanowiska z elastycznego na sztywne, wpłynęły na całą

amerykańską

politykę

dalekowschodnią.

Najoczywistszym

przejawem

był

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 5 of 10

gwałtowny wzrost poparcia militarnego dla Korei Południowej, uwaŜanej wówczas

za niewinną ofiarę północnego reŜimu. Początkowe wsparcie lotnicze i morskie

zostało wkrótce podparte wysłaniem kolejnych dywizji wojsk lądowych. Do

momentu zawieszenia broni w czerwcu 1953 r., USA wydały na tę wojnę ok. 50

mld dolarów, wysłały ponad 2 mln Ŝołnierzy tracąc ponad 54 tys. z nich.

Walki w Korei doprowadziły do istotnych zmian amerykańskiej polityki w strefie

dalekowschodniej. USA zaczęły ponownie wspierać marionetkowy rząd Czang Kai-

szeka. W Indonezji pomagano rządowi Sukarno w walce z komunistyczną

partyzantką. Na Malajach zachęcano do tego samego Brytyjczyków, a Francuzów

naciskano do utworzenia jakiejś reprezentatywnej formy rządów w Wietnamie, a

Amerykanie byli teraz gotowi do pomocy w walce z Viet Mincem. W międzyczasie

Stany Zjednoczone zawarły układy z Filipinami, Australią i nową Zelandią oraz

traktat pokojowy z Japonią. W stosunku do Chin polityka USA była jak najbardziej

wroga.

3. Trzecim elementem zimnej wojny był coraz to silniejszy wyścig zbrojeń między

blokami prowadzony równolegle z zawieraniem militarnych sojuszy. Same wydatki

zbrojeniowe przedstawiają się dość interesująco:

ROK USA ZSRR RFN FRANCJA

WŁOCHY JAPONIA CHINY

BRYTANIA

1948 10.9 13.1

0.9

3.4

0.4

1949 13.5 13.4

1.2

3.1

0.4

2.0

1950 14.5 15.5

1.4

2.3

0.5

2.5

1951 33.3 20.1

2.1

3.2

0.7

3.0

1952 47.8 21.9

3.0

4.3

0.8

2.7

1953 49.6 25.5

3.4

4.5

0.7

0.3

2.5

1954 42.7 28.0

3.6

4.4

0.8

0.4

2.5

1955 40.5 29.5

1.7

2.9

4.3

0.8

0.4

2.5

1956 41.7 16.7

1.7

3.6

4.5

0.9

0.4

5.5

1957 44.5 27.6

2.1

3.6

4.3

0.9

0.4

6.2

1958 45.5 30.2

1.2

3.6

4.4

1.0

0.4

5.8

1959 46.6 34.4

2.6

3.6

4.4

1.0

0.4

6.6

1960 45.3 36.9

2.9

3.8

4.6

1.1

0.4

6.7

1961 47.8 43.6

3.1

4.1

4.7

1.2

0.4

7.9

1962 52.3 49.9

4.3

4.5

5.0

1.3

0.5

9.3

1963 52.2 54.7

4.9

4.6

5.2

1.6

0.4

10.6

1964 51.2 48.7

4.9

5.5

1.7

0.6

12.8

1965 51.8 62.3

5.0

5.1

5.8

1.9

0.8

13.7

1966 67.5 69.7

5.0

5.4

6.0

2.1

0.9

15.9

1967 75.4 80.9

5.3

5.8

6.3

2.2

1.0

16.3

1968 80.7 85.4

4.8

5.8

5.6

2.2

1.1

17.8

1969 81.4 89.8

5.3

5.7

5.4

2.2

1.3

10.2

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 6 of 10

1970 77.8 72.0

6.1

5.9

5.8

2.4

1.3

23.7

- lata 1948-1970

- wydatki na obronę w miliardach dolarów

Stany Zjednoczone, mimo szoku wywołanego wyprodukowaniem przez Rosjan

bomby A, nadal były przekonane, Ŝe w razie wojny jądrowej, będą w stanie

wyrządzić ZSRR duŜo większe szkody niŜ on im. Mimo tego nacisk połoŜono na siły

powietrzne, gdyŜ jak uwaŜano: "byśmy pod względem militarnym nie byli tak

bardzo uzaleŜnieni od broni atomowej". W latach 1950-53 liczebność wojsk

lądowych USA uległa potrojeniu. RównieŜ wystąpiła wola przekształcenia NAT z

zespołu ogólnych zobowiązań w sojusz rzeczywiście militarny. USA ponadto bardzo

zwiększyły swe zaangaŜowanie militarne w Europie. NATO zaś w 1953 r.

dysponowało 5200 samolotami. Choć o stronie radzieckiej danych jest zbyt mało,

to moŜna śmiało sądzić, Ŝe Armia czerwona równieŜ uległa zwiększeniu o czym

świadczy fakt jej reorganizacji przez śukowa po śmierci Stalina. Związek Radziecki

równieŜ musiał przeznaczyć spore środki na rozbudowę sił powietrznych, jako Ŝe

był na tym polu o wiele słabszy niŜ Zachód.

Drugie pole wyścigu stanowiły siły morskie. Nowe lotniskowce USA weszły do

grupy atomowej, gdyŜ ich rozmiary umoŜliwiały przetrzymywanie na ich pokładzie

bombowców z bombą A. W końcu lat 50. budowano juŜ łodzie podwodne o

napędzie atomowym. Choć siły morskie państw Zachodu dysponowały w 1965

roku mniejszą liczbą okrętów i ludzi niŜ państw socjalistycznych, swą

nowoczesnością były zdolne do zadania duŜo powaŜniejszego ciosu.

Marynarka radziecka podczas wojny nie wywalczyła wiele i nie zapisała w swej

historii kolejnych sukcesów na wodach. Większość jej personelu walczyła na lądzie.

Po 1945 r. Stalin zezwolił na budowę nowych okrętów podwodnych z

wykorzystaniem technologii niemieckiej. Odniósł się równieŜ przychylnie do

budowy okrętów nawodnych i nowoczesnych lotniskowców. Chruszczow ów plan

wstrzymał twierdząc, iŜ jest niedorzeczny w epoce jądrowych pocisków

rakietowych. Jego opinię podwaŜały przykłady posługiwania się siłami morskimi,

jak: lądowanie w Inczon (1950), atak francusko-brytyjski w Suezie (1956), czy

lądowanie Amerykanów w Libii (1958), a w szczególności kordon wokół Kuby

(1962). Kreml wyniósł naukę, Ŝe dopóki Rosja nie będzie posiadała nowoczesnej

marynarki,

dopóty

będzie

ustępować

Zachodowi

przegrywać

kolejne

konfrontacje. Rezultatem było nałoŜenie wielkich środków budŜetowych na

rozbudowę Czerwonej Floty (admirał Gorszkow) oraz rozesłanie tych sił na otwarte

wody (M. Śródziemne, Ocean Indyjski) kwestionując dominację Zachodu.

Naprawdę rewolucyjny aspekt wyścigu zbrojeń wystąpił jednak w dziedzinie

budowy broni atomowej i pocisków rakietowych dalekiego zasięgu słuŜących do jej

przenoszenia. Mimo przeraŜającego ogromu zniszczeń w Hiroszimie i Nagasaki,

uznano, Ŝe jest to po prostu jeszcze jedna bomba. Spodziewano się, Ŝe reakcją na

zakusy ZSRR w Europie Zachodniej, będzie amerykańska, a później brytyjska

odpowiedź atomowa. Postęp techniczny w Związku Radzieckim wszystko to

zmienił.

Skutecznie przeprowadzona przez Rosjan (1949 r.) próba wybuchu urządzenia

atomowego, złamała monopol Stanów Zjednoczonych. Jeszcze bardziej było

skonstruowanie przez nich bombowców dalekiego zasięgu. W związku z tym

Waszyngton wyraził swą zgodę na produkcję bomby H mającej nieporównywalnie

większą moc niszczycielską. Stwierdzono, Ŝe mimo wszystko USA mają przewagę.

Jednak juŜ w 1953 roku Rosjanie przeprowadzili pierwszą próbę z bombą H,

zaledwie 9 miesięcy po próbie amerykańskiej. Zaś w 1955 r. ZSRR produkował juŜ

pociski balistyczne średniego zasięgu, SS-3. W dwa lata później taki pocisk spadł

po 8000 tys. km, a typ silnika rakietowego, wyniósł w październiku na orbitę

sputnika, pierwszego sztucznego satelitę ziemi.

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 7 of 10

Nie ograniczono się jednak do systemu pocisków balistycznych. Od 1960 r. kaŜda

ze stron rozwijała równieŜ zdolność do wystrzeliwania takich pocisków z okrętów

podwodnych.

PowaŜnym elementem rywalizacji militarnej było tworzenie na całym świecie

systemów sojuszniczych i związane z nim współzawodnictwo wyszukiwania nowych

partnerów lub przynajmniej zapobiegania temu, aby poszczególne kraje popierały

drugą ze stron. Początkowo działalności tej oddawali się przede wszystkim

Amerykanie, co wynikało z ich przewagi w 1945 r. USA miały juŜ wtedy wiele

garnizonów i baz wojskowych rozsianych po całym globie. Związek Radziecki

natomiast odczuwał silną potrzebę własnej odbudowy i głównym jego problemem

była stabilizacja własnych granic na warunkach korzystnych dla Moskwy, nie

rozporządzał zresztą Ŝadnymi (ani gospodarczymi ani militarnymi) środkami do

umacniania swej pozycji w odległych regionach. Mimo zdobyczy w rejonie Bałtyku i

Finlandii oraz na Dalekim Wschodzie, ZSRR był nadal supermocarstwem jedynie

lądowym. Ponadto Stalin obawiał się reakcji Zachodu na próbę zdobywania terenu

przez komunistów. Utworzenie Kominformu mogło być jakąś próbą poszerzania

bazy socjalistycznej na świecie, ale Moskwa raczej unikała wikłania się działalności

poza granicami w tym okresie.

Pakt NATO oznaczał, Ŝe USA zaangaŜowały się w obronę Europy. Był to jednak

dopiero początek nadmiernego rozciągania sił Ameryki na świecie. Pakt z Rio

(Organizacja Południowej Afryki) oraz porozumienie z Kanadą czyniły USA

odpowiedzialne za całą półkulę zachodnią. ANZUS nałoŜył ten obowiązek na rejon

południowo-zachodniego Pacyfiku. Konfrontacja na Dalekim Wschodzie w latach

50. wywołała serię traktatów z Japonią, Koreą P{południową, Tajwanem, Filipinami

itd. W 1954 r. zostały one dodatkowo wsparte poprzez SEATO (Organizacja Paktu

Azji Południowo-Wschodniej), w którym udział wzięły, obok Amerykanów, Wielka

Brytania, Francja, Australia, Nowa Zelandia, Filipiny, Pakistan i Tajlandia. Na

Bliskim Wschodzie USA stały się sponsorem Paktu Bagdadzkiego z 1955 roku

(później CENTO - Organizacja Paktu Centralnego), na mocy którego Wielka

Brytania, Turcja, Irak, Iran i Pakistan występowały wspólnie przeciw działalności

wywrotowej i agresji. Ponadto w tym rejonie USA zawarły umowy z Izraelem,

Arabią Saudyjską i Jordanią.

Na początku 1970 r. odnotowano, Ŝe USA miały ponad milion Ŝołnierzy na

terytorium 30 krajów, były członkiem 4 regionalnych organizacji obronnych i

aktywnym uczestnikiem piątej, miały układy o obronie wzajemnej z 42 państwami,

naleŜały do 53 organizacji międzynarodowych i udzielały pomocy gospodarczej

bądź wojskowej niemal 100 państwom całego świata.

Chruszczow zmienił i pod tym względem politykę Stalina. Chciał on, aby Związek

Radziecki kochano, a nie obawiano się go. Podjął szereg kroków dla realizacji tego

celu:

- wycofał wojska z Austrii

- zwrócił bazę morską Porkkala Finlandii i Port Artur Chinom

- poprawił stosunki z Jugosławią

- gotów był nawiązać stosunki z Niemcami Zachodnimi

- odbył podróŜe do Birmy, Indii i Afganistanu w 1955 r.

Odtąd Związek Radziecki miał duŜo powaŜniej traktować Trzeci Świat, akurat w

tym okresie duŜa część jego krajów odzyskiwała niepodległość.

W kwietniu 1956 r. rozwiązano Kominform, jako kolejny element stalinowskiej

kontroli. Jednak zaraz potem ZSRR musiał zdławić powstanie na Węgrzech, wplątał

się w incydent z U-2 (1960), kryzys kubański (1961) i radzieckie rakiety na Kubie

(1962). Mimo, Ŝe nie szło to zgodnie z myślą Chruszczowa, nic nie mogło juŜ

przeszkodzić przejściu ZSRR w kierunku polityki światowej. Samo nawiązywanie

stosunków dyplomatycznych z nowopowstającymi państwami czyniło ją jeszcze

bardziej nieuchronną. Wiele krajów Trzeciego Świata chciało wyrwać się z

neokolonializmu i zaprowadzić planową gospodarkę, a tę moŜliwość dawało im

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 8 of 10

oparcie w Związku Radzieckim.

Impet radzieckiego uderzenia dyplomatycznego jest wyraźnie widoczny na

przykładzie Indii. W grudniu 1953 r. zawarto z nimi porozumienie handlowe, a w

jego następstwie od 1955 r. zaczęto udzielać im wydatnej pomocy finansowej i

wojskowej. Oznaczało to ustanowienie związków z najwaŜniejszym krajem

Trzeciego Świata, co miało ogromne znaczenie propagandowe. Niemal zaraz ZSRR

zaczął udzielać wsparcia Egiptowi. Udzielono równieŜ poŜyczek Irakowi,

Afganistanowi

Jemenowi

Północnemu

oraz

zachęty

najbardziej

antyamerykańskim państwom Afryki, tj. Ghanie, Gwinei i Mali. W1960 r. nastąpił

równieŜ wielki przełom w Ameryce Łacińskiej, a ZSRR zaczął zacieśniać swe

związki z Kubą. Dzięki temu uzyskał m. in. moŜliwość popierania ruchów

wywrotowych w pozostałych krajach Ameryki Południowej.

Związek Radziecki uprawiając swą antyimperialistyczną politykę, proponował

kaŜdemu wyzwalającemu się państwu "układ o przyjaźni", kredyty handlowe,

doradców wojskowych itd. Rosja zyskiwała na Bliskim Wschodzie, gdzie Izrael był

popierany przez USA, a do jej obozu wchodziła Syria, Egipt, czy Irak. Korzystała

równieŜ w Wietnamie, gdzie popierając Viet Minh angaŜowała powaŜne siły

Zachodu.

Czy jednak współzawodnictwo bloków oznaczało, Ŝe świat stał się rzeczywiście

dwubiegunowy? Z punktu widzenia polityków obu mocarstw w istocie tak się

wydawało. Rywalizując oba supermocarstwa napotkały jednak inną tendencję.

Trzeci Świat wchodził właśnie w okres dojrzałości i wiele państw zrzucając

kolonializm, nie miało zamiaru stać się satelitą jednego z nich nawet jeśli

dostarczał on pomocy gospodarczej, czy militarnej.

W okresie wojny i tuŜ po niej idea samostanowienia narodów zdobywała wielkie

Ŝniwo. Widoczny stał się anachronizm imperiów kolonialnych. Wraz z jego

upadkiem powstał Trzeci Świat. Samo określenie "trzeci świat" wzięło się stąd, iŜ

upierał się on w swej odrębności od pozostałych dwóch części. Nie znaczy to, Ŝe

kraje uczestniczące w konferencji w Bandungu (1955 r.) nie były połączone

Ŝadnymi więzami którymś z bloków. Wszystkie te kraje parły jednak do wzmoŜenia

dekolonizacji i tego, aby stała się głównym przedmiotem obrad w ONZ, które

dotychczas szczególną wagę przywiązywało konfliktom związanym z zimną wojną.

Szeregi zaś Trzeciego Świata rosły wraz z fazą dekolonizacji przełomu lat 50. i

60.To one mogły zdominować forum organizacji. ZSRR zręcznie podjął Ŝądania tej

grupy i miał w niej większe oparcie niŜ Stany Zjednoczone. Trzeci Świat bowiem w

swej większości miał nastawienie antyzachodnie z racji kolonializmu i dominacji

białego człowieka w świecie. DuŜe było znaczenie ideologiczne, gdyŜ juŜ Lenin w

swych teoriach atakował imperializm państw kolonialnych.

Symbolem tych przemian byli najgłośniejsi teoretycy niezaangaŜowania. Wśród

nich najwaŜniejszy był twórca idei Mahatma Ghandi. Obok niego zaś stali Josip

Broz Tito, Abel Gamal Naser i Jawahrlal Nehru. Egipt , czy Indie korzystały z

pomocy radzieckiej, z drugiej jednak strony zwalczali komunizm we własnych

krajach i krytykowali inne posunięcia Moskwy.

JuŜ sam fakt, Ŝe w owych latach do międzynarodowej społeczności przystępowało

aŜ tyle nowych państw, a Moskwa usilnie starała się przeciągnąć je na swą stronę

nie znając ich sytuacji, musiał decydować, Ŝe obok zdobyczy, były równieŜ straty.

Najbardziej efektownym tego przykładem są Chiny. Z kolei w Iraku w 1958 r.

zmiana reŜimu umoŜliwiła ZSRR akcentowanie swej przyjaźni i udzielanie pomocy.

Kolejny zamach stanu w 1962 r. doprowadził do masowych prześladowań

komunistów w tym kraju. Udzielanie pomocy Indiom wiązało się z napiętymi

stosunkami w Pakistanie. W Indonezji w 1963 roku Sukarno odwrócił się od

Moskwy ku Chinom. Najefektowniejszym jednak przykładem było usunięcie 21 tys.

doradców radzieckich z Egiptu w 1972 roku.

Stosunki z krajami Trzeciego Świata były więc bardzo skomplikowane i pełne

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 9 of 10

zwrotów. MoŜna wyróŜnić kilka typów układania się takich stosunków:

- kraje uporczywie proradzieckie (Angola, Kuba)

- zdecydowanie proamerykańskie (Izrael, Tajwan)

- kraje naprawdę niezaangaŜowane, jak Jugosławia Tito

- kraje skłaniające się ku jednemu z bloków z racji otrzymywanej pomocy, ale

przeciwstawiające się nadmiernemu uzaleŜnieniu

W Trzecim Świecie często dochodziło do zmian reŜimów, rewolucji i wojen

domowych, co zaskakiwało zarówno Moskwę, jak i Waszyngton. Lokalne

rywalizacje stawiały supermocarstwa w kłopotliwym połoŜeniu, gdyŜ poszczególne

strony ubiegały się o ich pomoc. Jak wszystkie mocarstwa przed nimi - zarówno

USA, jak i ZSRR - musiały pogodzić się z nieprzyjemnym faktem, Ŝe ich

"uniwersalistyczne" przesłanie nie uzyska automatycznej akceptacji innych

społeczeństw i kultur.

1982 r. - wpływy radzieckie:

a) kraje sympatyzujące i współpracujące z ZSRR

Indie, Madagaskar, Mozambik, Angola, Zimbabwe, Tanzania, Etiopia, Ludowa

Republika Konga, Górna Wolta, Gwinea, Gwinea-Bissau, Algieria, Libia, Syria, Irak,

Nikaragua, Surinam.

b) Członkowie Układu Warszawskiego i sojusznicy ZSRR

Kuba,

Wietnam,

Laos,

KambodŜa,

Afganistan,

Jugosławia,

Mongolia,

Czechosłowacja, Bułgaria, Polska, NRD, Albania, Węgry, Rumunia

Bibliografia:

Kennedy P., "Mocarstwa Świata. Narodziny, rozkwit, upadek.", Warszawa 1994;

"Najnowsza historia świata 1945-1995", [w:] pod red. A. Patka, J. Rydla, J. Węca,

Kraków 1997.

Słowniczek waŜniejszych kwestii:

SEATO - (Organizacja Paktu Azji Południowo-Wschodniej) układ podpisany został

8 września 1954 r. Organizacja miała powstrzymać postępy komunizmu w tym

regionie świata i być swoistą odpowiedzią na klęskę Francji w Indochinach (26

kwietnia-21 lipca 1954 r. - konferencja genewska, która formalnie kończyła

francuską wojnę z Viet Mincem). Pakt skupiał Australię, Filipiny, Francję, Nową

Zelandię, Pakistan, Tajlandię, USA i Wielką Brytanię. Wyzwaniem, któremu

organizacja nie dała rady, okazała się amerykańska wojna w Wietnamie. W

szczytowym okresie walk, w których brały równieŜ udział siły Filipin, Australii i

Nowej Zelandii - Francja i Pakistan wystąpiły z układu (1967 r.). Na ich decyzję

wpłynął równieŜ fakt, iŜ chciały nawiązać bliŜsze stosunki z Chinami. Pakt został

formalnie rozwiązany 30 czerwca 1977 r.

OPA - (Organizacja Państw Amerykańskich) powołana do Ŝycia 2 maja 1948 roku

jako organizacja słuŜąca wzajemnej współpracy, rozwojowi, obronie suwerenności

i integralności terytorialnej. Była pierwszym krokiem ku zintegrowaniu półkuli

zachodniej. Państwa Ameryki Łacińskiej podpisały równieŜ TIAR (Traktat

Międzyamerykański o Pomocy Wzajemnej - 2 września 1947 r.), Układ Bogotański

(Ogólnoamerykański Układ o Pokojowym Rozstrzyganiu Sporów - 30 kwietnia

1948 r.) oraz system dwustronnych sojuszy polityczno-wojskowych.

Konferencja w Bandungu - odbyła się w dniach 18-24 kwietnia 1955 r. Wzięło w

niej udział 29 państw. Konferencja stała się formalnym początkiem Ruchu

NiezaangaŜowanych.

Uchwalono

deklarację

dziesięciu

zasad

stosunków

międzypaństwowych, były to: poszanowanie podstawowych praw człowieka oraz

celów i zasad Karty NZ; poszanowanie suwerenności i integralności wszystkich

narodów; uznanie równości wszystkich ras i wszystkich narodów; wstrzymanie się

od interwencji i mieszania się w sprawy wewnętrzne innego kraju; poszanowanie

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 10 of 10

prawa kaŜdego kraju do obrony indywidualnej lub zbiorowej zgodnie z Kartą NZ;

wstrzymanie się od wykorzystania układów o obronie w imię egoistycznych

interesów któregoś z wielkich mocarstw; wstrzymanie się od aktów i gróźb agresji

oraz stosowanie siły wobec integralności terytorialnej lub niezaleŜności politycznej

innego kraju; regulowanie wszystkich sporów między krajami środkami

pokojowymi; rozwijanie wspólnych interesów i współpracy; poszanowanie

sprawiedliwości i zobowiązań międzynarodowych.

RWPG - (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) utworzona w 1949 r. przez

Bułgarię, Czechosłowację, Polskę, Rumunię, Węgry i ZSRR. Swego rodzaju

odpowiedź na plan Marshalla. Później przystąpiły: Albania, Kuba, Mongolia, NRD i

Wietnam, a status państw stowarzyszonych uzyskały: Finlandia, Jugosławia i KRL-

CENTO - (Pakt Bagdadzki; Organizacja Paktu Centralnego) utworzony w 1955 r.

przez Irak, Iran, Pakistan, Turcja i Wielka Brytania. NaleŜał do grupy organizacji

otaczających ZSRR. Jako CENTO od 1958 r., gdy przeniesiono jego siedzibę z

Bagdadu do Ankary. Jego końcem okazała się rewolucja islamska w Iranie w 1979

r. oraz wieloletnia wojna iracko-irańska.

ANZUS - powstał w 1951 r., a jego sygnatariuszami były Australia, Nowa Zelandia

i Stany Zjednoczone. Na celu miał wspólną obronę basenu Południowego Pacyfiku.

Układ Warszawski - podpisany 14 maja 1955 r. Układ o przyjaźni, współpracy i

pomocy wzajemnej. Podpisały go: Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Polska,

Węgry, Rumunia i ZSRR. Układ był odpowiedzią na NATO i przyjęcie RFN-u w jego

struktury. Kolejni naczelni dowódcy sił Układu: Iwan Koniew (1955-60), Andrzej

Greczko (1960-67), Iwan Jakubowski (1967-76), Wiktor Kulikow (1976-89), Piotr

Łaszew (1989-91).

Skomentuj na Forum

Serwis Historyczny - Historia Rosji

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/zinma.html

2008-04-06