Mezolit, środkowy okres epoki kamienia trwający od około 11000 - 7000 p.n.e. na Bliskim
Wschodzie i około 8000 - 4800 p.n.e. na terenach Niżu Środkowoeuropejskiego, stanowiący
stopniowe przejście od paleolitu do neolitu i związany z postępującymi przemianami
klimatycznymi (cofanie lodowców).
W Mezolicie wyróżnia się trzy fazy (okresy) klimatyczne): - fazę preborealną - stopniowe
ocieplenie klimatu po ustąpieniu lodowca, występowanie lasów iglastych - fazę borealną -
znaczne ocieplenie, duży udział lasów liściastych, wzrost wilgotności, poziomu morza,
powstanie jezior, bagien i torfofisk, - faza atlantycka - ustabilizowanie klimatu, łagodne
zmiany pór roku.
Okres ten cechuje przejście z gospodarki łowiecko-zbierackiej do gospodarki wytwarzającej.
Moment pojawienia się elementów gospodarki wytwarzającej wyznacza koniec gospodarki
łowiecko-zbierackiej. Podstawowe źródła wyżywienia w okresie mezolitu stanowiły
zbieractwo, łowiectwo, rybołówstwo i początkowe rolnictwo, nastąpiło udomowienie owcy i
świni, wynalezione zostały: siekiera, łuk, czółno, rozpoczęto wydobycie krzemienia w
kopalniach odkrywkowych (w Polsce - Orońsko), pojawiają wyroby mikrolityczne, początki
plecionkarstwa i tkactwa. Ludność mezolityczna prowadziła jeszcze na ogół koczowniczy
tryb życia (okresowe osady otwarte i schronienia skalne).
Najlepiej mezolit jest poznany na terenie Europy, gdzie wydziela się trzy podstawowe zespoły
kultur: krąg zachodni, krąg północny i północno-wschodni.
Pod koniec mezolitu pojawiają się najwcześniejsze świadectwa przechodzenia do gospodarki
wytwórczej na obszarze Bliskiego Wschodu, w rejonie tzw. żyznego półksiężyca (Lewant,
góry Taurus, Anatolia, Kurdystan, pn. Mezopotamia, góry Zagros, Chuzestan). Zalążki
kształtowania się tej gospodarki wywodzą się z: kultury natufskiej i kultury Zarzi. Tam
właśnie znaleziono pierwsze osiedla (m.in. Jerycho, Murajbit, Bajda, Nemrik, Dżarmo,
Çayönü Tepesi). Mezolit można, a nawet należy traktować jako zjawisko regionalne,
związane ze sposobem adaptacji wczesnych społeczności ludzkich do nowych warunków
środowiskowych holocenu.
Mezolit w Polsce
Na ziemiach polskich znaleziska z okresu Mezolitu są nieliczne. Wyróżnić można cztery
kultury archeologiczne mezolitu na ziemiach polskich: kultura komornicka, kultura
janisławicka, kultura kundajska, kultura chojnicko-pieńkowska. W okresie Mezolitu na
ziemiach polskich wystąpiła mikrolityzacja i geometryzacja kształtów narzędzi czyli
tendencja do zmniejszania wielkości ostrych narzędzi i broni krzemiennych. Mikrolityzację
zainicjowała lepsza technika delikatnego retuszu, także brak i trudności z dostępem do
krzemienia.
Na ziemiach polskich znanych jest kilka pochówków mezolitycznych. Najbardziej znanym
jest pochówek z miejscowości Janisławice. Jest to grób mężczyzny w wieku między 30, a 40
rokiem życia bogato wyposażony, zawierający ponad 50 wyrobów kościanych i tyleż
wyrobów krzemiennych. Ciało posypano hematytem i ułożono w pozycji siedzącej z
wyprostowanymi nagami i plecami opartymi o ścianę jamy grobowej. W rękach mężczyzna
trzymał łuk i kołczan ze strzałami z których zachowały się jedynie groty. Posiadał także
naszyjnik z zębów jelenia i wisiorki z kłów dzika. Znane są także pochówki z okolic Giżycka,
skromniejsze z mężczyznami spoczywającymi w pozycji leżącej.