Strona 1 z 5
DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI
do końca staroŜytności │ średniowiecze i odrodzenie │ barok i oświecenie │ 1815-1914 │ 1914-1989
jak i z czego studiować filozofię │ moje wykłady │ Wittgenstein │ filozofowie i socjologowie nauki TRZY WIELKIE OBRAZY ŚWIATA: ARYSTOTELES, NEWTON, EINSTEIN
wykłady pt. "Filozofia przyrody" dla II roku FILOZOFII w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Zielonogórskiego (w latach 1997-2004)
prowadzący: prof. dr hab. Wojciech Sady
15 lub 30 spotkań po 2 godziny
Wykład 1. Obrazy świata w mitologiach staroŜytnego Bliskiego Wschodu.
a. Obrazy świata w staroŜytnej Mezopotamii.
b. Obrazy świata staroŜytnego Egiptu.
c. Obraz świata zakładany w hebrajskiej Biblii.
d. Obraz świata w dziełach Homera i Hezjoda.
Wykład 2. Jońscy filozofowie przyrody o powstaniu i budowie świata.
a. Spory o arché.
b. Pierwsze naturalistyczne wyjaśnienia nagłych zdarzeń przyrodniczych (trzęsienia
ziemi, pioruny itd.).
c. Model kulistego (?) świata Anaksymandra z centralnie połoŜoną Ziemią.
d. Spór Heraklita z Parmenidesem o istnienie zmian.
e. Wyjaśnienie zmian przez pluralistów i atomistów.
f. Empedokles o ewolucji świata i wiecznych powrotach. Antycypacja teorii ewolucji
biologicznej.
Wykład 3. Pitagorejczycy: substancją i zasadą rzeczy są liczby.
a. MoŜliwe przesłanki centralnej tezy pitagoreizmu.
b. RóŜne zastosowania tezy o harmonii liczbowej.
b. Model świata Filolaosa.
Wykład 4. Platon o świecie idei i świecie rzeczy.
a. Byt, niebyt i mieszanina bytu z niebytem. Wiedza a mniemanie.
b. Obraz świata w platońskim Państwie.
c. Matematyczny atomizm Timajosa.
Wykład 5. W poszukiwaniu matematycznej harmonii nieba.
a. Co widać na niebie: obserwowalne ruchy gwiazd i planet.
b. Matematyczny model nieba Eudoksosa.
Wykład 6. Zasady fizyki Arystotelesa.
a. Wyniki badań nad zwierzętami jako centralne przesłanki metafizyki Arystotelesa.
b. Rzeczy jako połączenie materii i formy. Naturalna hierarchia form.
c. Teleologiczny charakter Arystotelizmu.
d. Ruchy naturalne a ruchy wymuszone ciał nieoŜywionych. Prawa ruchów.
Wykład 7. Arystoteles o niebie.
a. Jak odkryto, Ŝe Ziemia jest kulą?
b. Matematyczny model Eudoksosa a fizyczny model Arystotelesa.
c. Świat podksięŜycowy a świat nadksięŜycowy. Ich związek.
d. Pierwszy Poruszyciel.
Wykład 8. Podstawowe anomalie, wobec których stała fizyka Arystotelesa i próby jej rozwiązania.
2009-10-20
Strona 2 z 5
a. Problem "ruchów bezwładnych".
b. Hipoteza poruszającej mocy powietrza a eksperyment Jana Filiponosa.
c. StaroŜytne wersje teorii impetusu.
Wykład 9 i 10. Uczeni Aleksandryjscy.
a. O róŜnicach między filozofią Ateńską a nauką Aleksandryjską.
b. System geometrii Euklidesa.
c. Arystarcha pomiary odległości kosmicznych i jego heliocentryczny obraz świata.
d. Eratostenesa pomiary obwodu Ziemi.
e. System astronomiczny Apoloniusza-Hipparcha-Ptolemeusza.
Wykład 11. Zagłada świata staroŜytnego i okres dominacji chrześcijaństwa.
a. Powstanie chrześcijaństwa i chrystianizacja Cesarstwa po Konstantynie.
b. Św. Augustyn: chcę poznać Boga i duszę, nic więcej.
c. Wędrówka ludów i zagłada Cesarstwa Rzymskiego. Wojny Justyniana i ich
konsekwencje.
d. Mnich Kosmas w Aleksandrii: Ziemia jest płaska, - bo tak mówi Pismo Święte.
e. Narodziny islamu. Filozofowie i uczeni muzułmańscy.
f. Narodziny nowej Europy po Karolu Wielkim.
Wykład 12. Odkrycie dzieł Arystotelesa i jego konsekwencje.
a. Toledo XII w.: spotkanie kultur.
c. Dowartościowanie badań nad przyrodą przez św. Tomasza.
d. Czy chrześcijaństwo wpłynęło na powstanie nauk przyrodniczych?
Wykład 13. Franciszkańscy nominaliści XIV w. jako prekursorzy nauki nowoŜytnej.
a. Teologiczne konsekwencje nominalizmu a teoria dwóch prawd.
b. Eksperymenty Buridana i jego wersja teorii impetusu.
c. Matematyzacja praw ruchu przez Mikołaja z Oresme i innych.
Wykład 14. Obraz świata Mikołaja Kopernika.
a. Kryzys astronomii geocentrycznej i odrodzenie pitagoreizmu jako przesłanki rewolucji
Kopernikańskiej.
b. Kopernik: rewolucjonista czy konserwatysta?
c. Trudności z akceptacją kopernikanizmu: świat musiałby być ogromny.
d. Trudności z akceptacją kopernikanizmu: potrzeba nowej fizyki.
Wykład 15. Matematyczna fizyka Galileusza i matematyczna astronomia Keplera.
a. Kepler o nowej astronomii i harmonii świata (1609).
b. Galileusz o bezwładności kołowej i ruchach pocisków.
c. Eksperymenty Galileusza i matematyzacja ich wyników: narodziny nowoŜytnej nauki.
Wykład 16. Starcie chrześcijaństwa z nową nauką.
a. Odkrycia astronomiczne Galileusza (od 1609) a system Kopernika.
b. Czy i co Biblia mówi o ruchach ciał niebieskich?
c. Dialog o dwóch najwaŜniejszych układach świata (1632).
d. Powody procesu Galileusza (1633) i jego skutki.
Wykład 17. Powstanie mechaniki Newtonowskiej.
a. Geometria analityczna i fizyka Kartezjusza.
b. Rola metafory zegara i odkrycia krąŜenia krwi przez Harveya w narodzinach
mechanicyzmu.
2009-10-20
Strona 3 z 5
Wykład 18. Powstanie mechaniki Newtonowskiej c.d.
a. Co Newton przejął od poprzedników?
b. Spór Newtona i Hooke’a o odkrycie prawa grawitacji: problem odkryć równoczesnych.
Wykład 19. Ontologiczne załoŜenia mechaniki Newtona.
a. Euklidesowa, nieskończona, jednorodna i izotropowa "przestrzeń absolutna".
b. Jednostajnie i wszędzie jednakowo płynący "czas absolutny".
c. Masa jako miara bezwładności ciał a "ilość materii pierwszej".
d. Siły - czy działanie na odległość?
e. Determinizm mechaniki Newtona. Demon Laplace’a.
Wykład 20. Dlaczego wierzymy nauce?
a. Odkrycie planety Neptun jako przykład udanego przewidywania.
b. Sukcesy praktycznych zastosowań mechaniki Newtona. Początki rewolucji
przemysłowej.
Wykład 21. Pierwsze badania nad elektrycznością i magnetyzmem.
a. Prace eksperymentalne w XVII i XVIII w. i ich wyniki.
b. Opis matematyczny sił elektrycznych i magnetycznych w terminach działania na
odległość.
Wykład 22. Odkrycia Oersteda (1819), Ampere’a (1820) i Faradaya (1831) i ich
konsekwencje.
a. Odkrycie oddziaływań między prądami elektrycznymi a magnesami.
b. Wniosek: istnieją siły zaleŜne nie tylko od odległości, ale i od prędkości względnego ruchu ciał.
c. Odkrycie prądów indukcyjnych.
d. Wniosek: istnieją siły zaleŜne od wzajemnych przyspieszeń ciał.
e. Teoria Webera nowych zjawisk w terminach oddziaływana odległość.
Wykład 23. Zasada zachowania energii jako nowa fundamentalna zasada fizyki.
a. Sformułowanie zasady zachowania energii w I połowie XIX w.
b. Parę przykładów wyjaśnień zjawisk za pomocą zasady zachowania energii.
c. Niezgodność zasady zachowania energii z teorią Webera.
Wykład 24. Elektrodynamika Maxwella i elektromagnetyczny obraz świata.
a. Obraz wyjściowy: oddziaływania elektromagnetyczne są skutkiem mechanicznych
procesów zachodzących w eterze.
b. Droga Maxwella do sformułowania równań elektrodynamiki.
c. Wymóg niesprzeczności a wprowadzenie wyraŜenia na prąd przesunięcia.
d. Maxwell 1862: światło jest falą elektromagnetyczną.
Wykład 25. Nieudane próby wykrycia wpływu ruchu Ziemi na przebieg zjawisk
elektromagnetycznych.
a. Eksperymenty Arago (1810), Fizeau (1851).
b. Konkurencyjne teorie Fresnela i Stokesa.
c. Eksperyment Michelsona (1881) i jego niezwykły wynik.
Wykład 26. Eterowe teorie Lorentza i innych.
a. ZałoŜenie: procesy w eterze kompensują wpływ ruchu Ziemi.
b. Matematyczny poziom rozwaŜań: transformacje przestrzenne i czasowe. Ich
niezaleŜność od załoŜeń o charakterze ontologicznym.
Wykład 27. Zasady szczególnej teorii względności Einsteina (1905).
a. "Eter jest zbędny".
2009-10-20
Strona 4 z 5
b. Transformacje czasoprzestrzenne - te same co w pracach Lorentza.
c. Niektóre proste konsekwencje transformacji.
d. Problem: transformacje są stosowalne tylko do układów inercjalnych. Paradoks bliźniąt i niemoŜność jego rozwiązania w ramach szczególnej teorii względności.
Wykład 28. Narodziny geometrii nieeuklidesowych.
a. Problem z piątym aksjomatem Euklidesa.
b. O tym, jak G. Saccheri nie odkrył geometrii nieeuklidesowych.
c. Systemy geometrii Bolyai-Łobaczewskiego i Riemanna.
d. Bajka o płaszczakach, czyli o granicach wyobraźni.
e. Gaussa propozycje empirycznego rozstrzygnięcia, w jakiej przestrzeni Ŝyjemy.
Wykład 29. Zasady ogólnej teorii względności (1916).
a. Metryka czasoprzestrzeni jako funkcja rozkładu masy.
b. Empiryczne sprawdziany ogólnej teorii względności.
Wykład 30. Teoria Wielkiego Wybuchu.
a. Model Wielkiego Wybuchu jako rozwiązanie równań ogólnej teorii względności.
b. Odkrycie Hubble’a przesunięcia linii widmowych galaktyk ku czerwieni (1929) jako
potwierdzenie teorii wielkiego wybuchu.
c. Czy ucieczka galaktyk będzie trwać bez końca? MoŜliwość Wielkich Powrotów.
IV. Literatura:
H. Butterfield (1958), Rodowód współczesnej nauki 1300-1800, PWN 1963.
I. B. Cohen (1960), Od Kopernika do Newtona. Narodziny nowej fizyki, WP 1964. (Krótka ksiąŜka o charakterze popularnym.)
L. N. Cooper (1968), Istota i struktura fizyki, PWN 1975. (Znakomite popularne
wprowadzenie do całości fizyki, natomiast obecne tam wzmianki historyczne niekiedy
wprowadzają w błąd.)
A. C. Crombie (1959), Nauka średniowieczna i początki nauki nowoŜytnej. Tom I: Nauka w średniowieczu w okresie V-XIII w. Tom II: Nauka w późnym średniowieczu i na początku czasów nowoŜytnych w okresie XIII-XVII w., PAX 1960. (Praca klasyczna,
bardzo obszerna i dość trudna.)
Owen Gingerich, James MacLachan (2005), Mikołaj Kopernik. Gdy Ziemia stała się
planetą, WyŜsza Szkoła Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora 2005.
Edward Grant (1996), Średniowieczne podstawy nauki nowoŜytnej w kontekście
religijnym, instytucjonalnym oraz intelektualnym, Prószyński i S-ka 2006.
A. R. Hall (1954), Rewolucja naukowa 1500-1800, PAX 1966. (RównieŜ dość obszerna i trudna.)
A. Koyré (1957), Od zamkniętego świata do nieskończonego wszechświata, słowo/obraz terytoria 1998.
Thomas S. Kuhn (1957), Przewrót kopernikański, PWN 1966; Prószyński i S-ka 2006.
(Bardzo klarowne omówienie genezy teorii Kopernika dokonane przez autora słynnej
Struktury rewolucji naukowych.)
G. E. R. Lloyd (1970), Nauka grecka od Talesa do Arystotelesa, Prószyński i S-ka 1998.
(Praca popularna.)
2009-10-20
Strona 5 z 5
G. E. R. Lloyd (1970), Nauka grecka po Arystotelesie, Prószyński i S-ka 1998.
(Niewielka, popularna ksiąŜeczka.)
É. Namier (1975), Sprawa Galileusza, Czytelnik 1985.
J. North (1994), Historia astronomii i kosmologii, KsiąŜnica 1997. (KsiąŜka obszerna i trudna.)
W. Sady (1993), Dzieje mechaniki od Arystotelesa do Newtona. (Tekst napisany tak, aby go rozumieli licealiści.)
S. Shapin (1996), Rewolucja naukowa, Prószyński i S-ka 2000. (Dość prosta ksiąŜka napisane przez jednego z waŜnych przedstawiciele socjologii wiedzy.)
E. T. Whittaker, Od Euklidesa do Einsteina, PWN 1965. (Mała i piękna ksiąŜka o historii geometrii.)
2009-10-20