TECHNIKA
RENTGENOGRAFII
seminarium
tydzień 2
- 11 -
4. Kasety RTG (budowa, rodzaje, sprawdzanie stanu technicznego kasety, ułożenie kasety do zdjęcia).
Kaseta – światłoszczelne pudełko, w którym umieszcza się błonę (film).
Kasety dzielą się na:
twarde - są one zbudowana przeważnie z aluminium, lecz zdarzają się także kasety wykonane z novoduru, węgla czy plexiglassu. Mogą być kasety
z wbudowaną kratką lub bez niej.
miękkie – (papierowe) np. stomatologiczne (ślinoodporne), pantomograficzne; wykorzystywane są przy bezpośrednim naświetlaniu lub przy zdjęciach krzywizn (np. zgięte kolano), ponieważ łatwo się wyginają dzięki czemu łatwo je dopasować do wymaganej krzywizny.
Kasety możemy również podzielić na:
pojedyncze – jeden film (błona) wewnątrz
podwójne – dwa filmy wewnątrz
Budowa kasety:
Kasety posiadają wyraźnie oznakowane ściany:
przednią – zwróconą do badanego narządu,
tylną:
• strona zewnętrzna z zaznaczonym środkiem, który jest wyznaczony przez linie; środek pomaga w odpowiednim ułożeniu kasety względem lampy
RTG (według wiązki promienia) ustawiając promień środkowy w
centralnym punkcie kasety.
a) z kratką przeciwrozproszeniową, posiada:
- folię wzmacniającą przednią
b) bez kratki przeciwrozproszeniowej, posiada:
- zamki z uchwytem do otwierania,
- blaszka do podtrzymywania danych pacjenta,
- nadruk z formatem kasety (wymiary),
- informacja o ekranie wzmacniającym zawartym w kasecie
(rodzaj),
- pasek aluminiowy na dane identyfikacyjne (może znajdować
się również wewnątrz kasety); jeżeli pasek ten nie występuje,
należy zastąpić go kawałkiem folii aluminiowej lub czarnym
papierem (dane pacjenta, placówki),
• strona wewnętrzna – pomalowana na czarno (aby wyłapać promienie świetlne)
a) z kratką przeciwrozproszeniową, posiada:
- folie wzmacniającą przednią,
b) bez kratki przeciwrozproszeniowej (z folią wzmacniającą), posiada:
- blaszkę ołowianą,
- 12 -
- filc (który może posiadać system magnetyczny, zapewniający dobre przyleganie błony i ekranu),
- folię wzmacniającą tylną;
Kasety twarde mogą być z okienkiem lub bez.
W przypadku kaset z okienkiem, dane pacjenta nanosi się specjalną kamerą identyfikacyjną, która musi odpowiadać rozmiarowo kasecie z okienkiem.
Nanoszenie danych w ten sposób odbywa się w świetle dziennym.
Nanoszenie danych na kasetę bez okienka odbywa się w ciemni.
Istnieją dwa standardy kaset z okienkiem:
amerykański,
europejski;
Standardowe rozmiary kaset:
• 18 x 24 cm
• 24 x 30 cm
• 30 x 40 cm
• 20 x 40 cm
• 20 x 60 cm
• 20 x 96 cm
• 30 x 90 cm
Kasety firmy CAWO – do technik specjalnych:
długie (CAWO U Cassette), (kręgosłup, kość udowa)
• 20 x 96 cm
• 30 x 90 cm
• 30 x 120 cm
z wmontowaną kratką (CAWO UR Cassette) – musi zawierać dodatkowe
informacje na tylnej ścianie:
- symbol kasety (np. 30N, 70N), oznacza on liczbę listewek na centymetr,
- gęstość siatki (przy 30N, wynosi ona 30 listewek na centymetr),
- współczynnik wypełnienia (współczynnik siatki), (np. 6,5),
- ogniskowa – oznaczająca zalecaną odległość anody lampy od kasety RTG
(np. 105cm, równoległa)
Przykłady:
Symbol
N30
N40
N40
N70
N70
gęstość
30
40
40
70
70
listewek
współczynnik 5 lub 6
8
8 lub 10
6
8 lub 12
siatki
Ogniskowa
Równoległa
równoległa
105 lub 180
równoległa
105
- 13 -
Ogniskowa określa odległość między lampą a kratką. (fmin oraz fmax - granice prawidłowego działania kratki).
kasety z ekranami gradientowymi - charakteryzują się zmiennymi klasami czułości w różnych częściach kasety (np. 200-400, 400-200-400). Są one używane przy zdjęciach obiektów o różnej grubości (np. kości udowej, która jest grubsza w części bliższej).:
CAWO SE GRADUAL + -
klasa czułości 200-400,
CAWO SE GRADUAL + - +
klasa czułości 400-200-400,
w rozmiarach:
• 15 x 40 cm
• 18 x 24 cm
• 18 x 43 cm
• 20 x 40 cm
• 24 x 30 cm
• 30 x 40 cm
• 35 x 35 cm
• 35 x 43 cm
• 20 x 60 cm
• 20 x 96 cm
• 30 x 90 cm
• 30 x 120 cm
kasety miękkie do pantomografii – z czarnego PCV (flexible cassette) w wymiarze:
• 15 x 30 cm
Dobór kasety jest bardzo istotny do poprawności wykonania zdjęcia.
DOBÓR KASETY:
ze względu na:
format (rozmiar) przy zachowaniu marginesów (2cm),
obecność kratki przeciwrozproszeniowej lub jej brak,
rodzaj folii wzmacniającej (współczynnik wzmocnienia),
robiąc zdjęcie przy użyciu kasety z kratką przeciwrozpraszającą należy uwzględnić jej parametry (ilość listewek, itp…)
UŁOŻENIE KASETY:
w szufladzie (w stole) – kaseta bez kratki, gdyż szuflada stołu posiada już wbudowaną kratkę,
• podłużne – wzdłuż osi długiej narządu (np. odcinki kręgosłupa, czaszka)
• poprzeczne – wzdłuż osi poprzecznej narządu (np. miednica)
- 14 -
na stole (z kratką lub bez):
- w położeniu płaskim:
• podłużne – bez kratki (np. ręka),
• poprzeczne – bez kratki (np. zdjęcie porównawcze rąk),
• poprzeczne – z kratką (np. szczyty płuc);
- w położeniu prostopadłym (stojącym; z podpórką lub na statywie):
• podłużne – kości czaszki (statyw)
• poprzeczne – jama brzuszna (statyw),
OZNAKOWANIE ZDJĘĆ:
Zdjęcia A-P – nie odwracamy literki,
Zdjęcia P-A – odwracamy literkę,
Zdjęcie boczne (oznaczamy stronę bliżej kasety) – odwracamy literkę.
5. Materiały fotograficzne: ekrany wzmacniające i błony RTG
(budowa, zastosowanie, rodzaje, konserwacja i montaż ekranów w
kasecie RTG, praca z błonami w ciemni RTG).
Ekrany wzmacniające (folie) – przy ich zastosowaniu zmniejszamy odpowiednio dawkę promieniowania. Po napromieniowaniu przez promienie x, emitują własne światło naświetlając błonę.
• Na błonie krytej emulsją dwustronnie obraz powstaje z dwóch stron błony.
• Mammografia – 1 ekran (od przodu) – błona jednostronnie kryta emulsją.
• Ekran musi przylegać do emulsji.
• Ekran współpracuje jedynie z taką błoną, która jest uczulona na takie światło, jakie wysyła (emituje) ekran. Dla przykładu ekrany świecące światłem niebieskim współpracują tylko z błonami uczulonymi na światło niebieskie.
BUDOWA EKRANU:
Warstwa ochronna zbudowana jest z polimerów lub lakieru.
- 15 -
• Ekrany budowane są parami, lub pojedynczo (np. mammografia),
• Ziarenka luminoforu są różnej wielkości – wpływa to na zróżnicowanie intensywności świecenia. Ekrany gruboziarniste posiadają większą nieostrość geometryczną, gdyż każde ziarno wysyła światło stożkowe, czyli przy grubszych ziarnach strumień światła jest szerszy i bardziej się rozprasza.
• Ekran tylny posiada grubszy luminofor.
• W ekranie luminescencja zachodzi natychmiastowo.
• W płycie rentgenowskiej (CR) następuje luminescencja wymuszona przez światło lasera.
• Luminofor w starszych ekranach – wolframian wapnia.
• ILOŚĆ PROMIENIOWANIA – prąd I [mA] w jednostce czasu t [s] – [mAs]
• Promienie rozpraszają się przez cząsteczki powietrza.
• Stan pacjenta oraz wstępne rozpoznanie są wyznacznikami doboru kasety i jej elementów.
• Obszar kontrolowany – obszary promieniowania RTG, gdzie zgromadzone są źródła promieniowana (grube ściany z dodatkiem barytu).
• Obszar nadzorowany – sekretariat, ciemnia itp.
Współczynnik wzmocnienia – mówi ile razy można zmniejszyć dawkę promieniowania używając ekranu (jest to stosunek wartości ekspozycji na wyjściu ekranu do wartości ekspozycji na wejściu ekranu).
EKRANY FIRMY „PERLUX”:
drobnoziarniste:
- lasa czułości <100,
- współczynnik wzmocnienia <1,
- używane do zdjęć drobnych struktur (np. struktura beleczkowata kości),
uniwersalne:
- klasa czułości = 100
- współczynnik wzmocnienia = 1
gruboziarniste
- klasa czułości ~125-200,
- współczynnik wzmocnienia ~1,25-2,
- mniejsza dawka promieniowania,
- gorsza jakość,
- używane do prześwietlenia przewodu pokarmowego oraz w urografii,
- 16 -
EKRANY DU PONT „QUANTA” (CRONEX®):
Ekrany QUANTA CRONEX wysyłają światło niebieskie z lekką domieszką UV, lecz istnieją też wysyłające samo światło UV, trzeba do nich dostosować kompatybilne błony.
Skład chemiczny jest zastrzeżony, składają się z pierwiastków ziem rzadkich.
QUANTA DETAIL – badania ogólnodiagnostyczne wysyłają światło niebieskie i UV (współpracują z błonami XR), luminofor – tantalianian itru aktywowany tulem.
Cechy użytkowe:
• najwyższa rozdzielczość
• duża zawartość informacyjna obrazu,
• dobre odwzorowanie szczegółów
• pozwala zmniejszyć warunki ekspozycji o 25% - 30%
• klasa czułości – 125-130
• współczynnik wzmocnienia – 1,25-1,3
Zastosowanie:
• zdjęcia kończyn
• oraz wszędzie tam, gdzie wymagane jest najlepsze odwzorowanie
drobnych szczegółów.
Zakres napięć: 50kV – 120kV
• zdjęcie ręki – 50kV
• zdjęcie czaszki – 70kV
• szczyty płuc – 90kV
QUANTA FAST DETAIL – badania ogólnodiagnostyczne, współpracuje z
błonami XR, luminofor – tantalian nitru aktywowany niobem.
Cechy użytkowe:
• klasa czułości – 400-500
• współczynnik wzmocnienia – 4-5
Zastosowanie:
• zdjęcie klatki piersiowej,
• zdjęcie jamy brzusznej,
• zdjęcia czaszki,
• pediatria
Zakres napięć: 50kV – 120kV
- 17 -
QUANTA RAPID – luminofor – tantalian itru; współpracuje z błonami XR; Cechy użytkowe:
• bardzo dobra rozdzielczość
• wysoka czułość
• mała dawka promieniowania
• mniejsza jakość szczegółów
• klasa czułości: 1000
• współczynnik wzmocnienia: 10
Zastosowanie:
• pediatria
• zdjęcia trzyłóżkowe
• wszędzie gdzie wymaga się ograniczenia ekspozycji
• podczas ciąży
QUANTA SUPER RAPID – luminofor – tlenobromek lantanu;
Cechy użytkowe:
• jakość jest nieporównywalnie gorsza
• mniejszy kontrast
• klasa czułości: 1200-1400/1500
• współczynnik wzmocnienia: 12-14/15
Zastosowanie:
• audiografia
• przy krótkim czasie ekspozycji
Quanta UV Detail
Quanta UV Fast Detail
Quanta UV Rapid
Quanta UV Super Rapid
Cztery wymienione powyżej rodzaje ekranów są wykorzystywane do błon UV.
EKRANY FUJI:
Ekrany wzmacniające ze światłem niebieskim lub zielonym (głównie zielone). Budowane są na bazie pierwiastków ziem rzadkich; ekrany do współpracy z filmami Super HR
(ortochromatyczne).
FG-3 – ekran ultradrobnoziarnisty:
• zdjęcia czaszki
• zdjęcia kończyn
- 18 -
• zdjęcia czaszki
• zdjęcia kończyn
• zdjęcia klatki piersiowej
FG-6 – ekran średnioczuły:
• zdjęcia klatki piersiowej
• zdjęcia układu pokarmowego
• zdjęcia miednicy
FG-8 – ekran wysokoczuły:
• zdjęcia klatki piersiowej
• zdjęcia układu pokarmowego
• zdjęcia miednicy
• angiografia
• urografia
FG-12 – ekran ultrawysokoczuły
• angiografia
• urografia
EKRANY AGFA:
BLUE (świecące na niebiesko):
- klasa czułości – 200,
- współczynnik wzmocnienia – 2
- dają dobry obraz,
ORTHO (świecą na zielono)
– klasa czułości – 400
– współczynnik wzmocnienia – 4;
• Ortho Fine – klasa czułości 100
• Ortho Regular – klasa czułości 400
• Ortho Fast – klasa czułości 600
MR Detail – do mammografii
MR Detail S – specjalny ekran do mammografii (redukuje dawkę o ok. 40%) INSTRUKCJA UŻYTKOWANIA EKRANÓW I KASET:
1. Przy pracy z ekranami wymagana jest szczególna czystość. Wszelkie zanieczyszczenia odwzorowują się na błonie.
2. Powierzchnia ekranów jest nieodporna na działanie chemikaliów do obróbki błon. Absolutnie nie wolno używać do przecierania ekranów tych samych szmatek, którymi przeciera się stoły w ciemni.
- 19 -
3. Powierzchnia ekranów wrażliwa jest na uszkodzenia mechaniczne, np. zarysowania, zdarcia warstwy luminoforu, które objawiają się na radiogramach różnego rodzaju artefaktami.
4. Aby włożyć błonę do kasety z ekranami wzmacniającymi należy ją otworzyć (specjalny system zamków, bardzo łatwy do obsługi w ciemni). Należy przy tym pamiętać, aby błonę wkładać zawsze stroną emulsyjną do powierzchni ekranu (ma to istotne znaczenie w przypadku kaset z 1 ekranem, np. MICROVISION FAST
DETAIL do mammografii).
5. Po włożeniu błony i dokładnym zamknięciu należy odczekać chwilę (5-10 minut) w celu usunięcia tzw. „poduszki powietrznej” oraz w celu wyrównania ewentualnych odkształceń gąbki. Brak równomiernego, pełnego kontaktu błony z ekranami objawia się w postaci obszarów o zmniejszonej ostrości.
6. Co pewien okres czasu (np. co pół roku) należy sprawdzić jakość kaset. Do tego celu służą specjalne siatki metalowe. Siatkę układa się na kasecie z błoną i wykonuje zdjęcie, a następnie ocenia obraz siatki na błonie, który powinien być ostry na całej powierzchni.
7. Kasety wraz z ekranami wzmacniającymi, jak i same ekrany powinno się przechowywać w pozycji pionowej.
8. Kasety i ekrany należy okresowo czyścić.
CZYSZCZENIE KASET I EKRANÓW:
1. Kasety powinny być czyszczone przy użyciu łagodnego roztworu mydła (nie stosować mydeł i detergentów zawierających substancji wybielających), skażonego spirytusu etylowego lub alkoholu izopropylowego.
2. Użycie innych substancji nie jest wskazane. W przypadku konieczności użycia innego środka powinno się wykonać test na małej powierzchni. Taki test wykonuje się w trzech miejscach: przy zawiasach i na powierzchni obu stron kasety. Są one wykonane z różnych materiałów i może wystąpić różne oddziaływanie na nie, roztworów czyszczących.
3. Natomiast ekrany powinny być czyszczone z użyciem płynu czyszczącego z dodatkami elektrostatycznymi AXR Screen Cleaner (firmy Du Pont) według poniższej instrukcji:
• miękki tamponik zwilżyć płynem czyszczącym AXR (osoby o wrażliwej skórze powinny używać cienkich rękawiczek ochronnych),
• dokładnie przetrzeć tamponem całą powierzchnię ekranu, kolistymi
zachodzącymi na siebie ruchami,
• usunąć nadmiar płynu przecierając powierzchnię ekranu czystą, miękką
ściereczką (np. z gazy lub flaneli),
• odczekać, aż do całkowitego wyschnięcia powierzchni;
- 20 -
W przypadku gdy płyn AXR jest niedostępny można użyć do czyszczenia łagodnego roztworu mydła postępując zgodnie z powyższą instrukcją. Jednak nie wolno używać mydeł
i detergentów zawierających środki wybielające. Używanie innych środków czyszczących jest niedozwolone, gdyż mogą zostawić one osad, który niekorzystnie wpływa na emisję ekranów.
Nie używać rozpuszczalników organicznych.
WYMIANA LUB MONTAŻ EKRANÓW W KASETACH:
1. Delikatnie odkleić stare ekrany – najbezpieczniej robi się to „odprasowując” je ciepłym żelazkiem.
2. Sprawdzić stan kasety, ewentualnie braki gąbki lub pianki uzupełnić do tej samej grubości.
3. Usunąć paski papieru zabezpieczające warstwę kleju po drugiej stronie ekranu i tę stronę wkleić do otwartej kasety – po stronie nie zawierającej gąbki.
4. Drugi ekran położyć na ekranie już wklejonym tak, aby obie warstwy luminoforu stykały się. Usunąć paski zabezpieczające warstwę kleju, spasować oba ekrany i zamknąć kasetę. Drugi ekran przyklei się w ten sam sposób do warstwy pianki.
5. Należy unikać montowania nowych ekranów do starych, zniszczonych kaset, ze względów ekonomicznych.
PRZELICZANIE EKSPOZYCJI:
• Ekspozycję ustala się dla rodzaju ekranu. Stosunek natężenia prądu [mA] do czasu [s]
można odpowiednio dobierać, lecz należy pamiętać aby wartość ekspozycji była odpowiednia.
• Ustalając ekspozycję, pod specjalny ekran, zmieniamy tylko wartość natężenia prądu i czas a napięcie pozostaje BEZ ZMIAN!
Przykładowe przeliczenie ekspozycji:
• dla PERLUX UNIVERSAL:
- 75 kV
- 80 mAs
• dla QUANTA FAST DETAIL (współczynnik wzmocnienia = 4):
- 75 kV
- 20 mAs
80mAs : 4 = 20mAs
- 21 -
• Artefakt – błąd na zdjęciu RTG, np. zagięcie.
• Stosowanie kaset twardych powoduje, że klisze są mniej podatne na zniszczenia.
• Kolimator – służy do ograniczania wiązki wychodzącej z lampy. Ma obudowę metalową z dodatkiem ołowiu. Od strony kołpaka jest otwór, natomiast od strony pacjenta jest plexi z krzyżem – zaznaczeniem linii poprzecznej i środkowej wiązki.
Cztery pary szczęk ołowianych schodzą się i rozchodzą ograniczając wiązkę.
Regulacja wiązki przez szczęki może być mechaniczna lub elektryczna.
Układ optyczny składający się ze zwierciadła płaskiego ustawionego pod pewnym kątem oraz żarówki pokazującej wielkość wiązki (usterki: wskazanie nieregularne wiązki; niesymetryczna regulacja szczęk; nieregularne pole; przyczyny: poluzowane śrubki itp.) Właściwym ogranicznikiem wiązki w kolimatorze jest przesłona głębinowa (szczęki).
Do ograniczenia wiązki służą też tubusy w kształcie stożka. Tubus musi być dostosowany do kolimatora. Są to tubusy diagnostyczne, wyróżniamy też tubusy terapeutyczne.
Materiały wykonane na podstawie notatek:
Marty Sienkiewicz
Sebastiana Hildebrandt
- 22 -