Ochrona przeciwpożarowa

w instalacjach i urządzeniach elektrycznych

mł. bryg. dr inż. Józef SZMITKOWSKI

1. Skutki oddziaływania prądu elektrycznego na ciało człowieka.

Działanie prądu elektrycznego jest bezpośrednie, gdy przepływa on przez ciało i

pośrednie, gdy nie przepływa przez ciało człowieka, ale wytwarza zjawiska

powodujące obrażenia organizmu ludzkiego. Prąd elektryczny bezpośrednio

przepływający przez ciało człowieka wywołuje w nim zjawiska fizyczne, chemiczne i

biologiczne, które nazywa się porażeniem, a prąd wywołujący je prądem rażenia.

Działanie prądu rażenia może być elektrolityczne i cieplne. Oba te działania mogą

zachodzić jednocześnie, z tym że prądy o natężeniu od kilku do kilkunastu

miliamperów mają głównie działanie elektrolityczne, a prądy rzędu pojedynczych

amperów – cieplne.

Pośrednie działanie prądu może spowodować:

- oparzenie łukiem elektrycznym lub nagrzanymi częściami urządzeń;

- uszkodzenie oczu wskutek działania promieni ultrafioletowych lub dużej luminacji

łuku elektrycznego;

- uszkodzenia mechaniczne ciała spowodowane upadkiem po porażeniu.

Skutki oddziaływania prądu elektrycznego na organizm ludzki można także

sklasyfikować na fizykalne (można do nich zaliczyć obrażenia wymienione powyżej) i

patofizjologiczne (reakcje skurczowe mięśni, podwyższone ciśnienie krwi, migotanie

komór serca, zatrzymanie pracy serca). Działanie elektrolityczne na organizm ludzki

ma przede wszystkim prąd stały, a także prąd zmienny o częstotliwościach

mniejszych od 10kHz. Na skutek działania elektrolitycznego prądu w organizmie

występują zaburzenia w układzie nerwowym, które powodują skurcze mięśni,

porażenie ośrodków oddychania, porażenie mięśnia sercowego. W następstwie

może nastąpić utrata przytomności, omdlenie lub śmierć. Ciepło wydzielone przy

przepływie prądu przez organizm powoduje rozkład lub zniszczenie komórek,

spalenie tkanek, uszkodzenie narządów wewnętrznych, spalenie skóry. Jeśli skutek

porażenia ma charakter cieplny, to ofiara nie traci przytomności i bezpośrednio po

zdarzeniu może czuć się dobrze. Jednak wskutek obrażeń organów wewnętrznych i

wynikłego stąd ogólnego zatrucia może nastąpić pogorszenie stanu zdrowia, a nawet

śmierć. Reakcja organizmu na porażenie zależy od wartości prądu rażenia i od stanu

zdrowia porażonego. Badania skutków przepływu prądu przez organizmy żywe

prowadzone są od wielu lat, z tym że w przypadku ludzi ogranicza się je do wartości

prądów nie powodujących zagrożenia dla zdrowia osób badanych. Wartości

graniczne prądów wywołujących zagrożenia dla zdrowia lub śmierć ustalono na

podstawie badań porównawczych prowadzonych na zwierzętach. Przy ich określaniu

brano pod uwagę okoliczności nieszczęśliwych wypadków z ludźmi. Graniczne

wartości prądów rażeniowych wywołujących określone skutki patofizjologiczne

podawane przez różne źródła odbiegają od siebie w sposób znaczący. Aktualnie za

najbardziej wiarygodne należy przyjąć raporty IEC 479-1 i IEC 479-2. O wartości

prądu rażenia decyduje przyłożone napięcie i rezystancja (albo w ogólności

impedancja) ciała (lub jego części) człowieka. Rezystancja ciała człowieka zależy od

rezystancji: naskórka (największa ze składowych), mięśni, ścięgien, tkanki

tłuszczowej. Przyjmuje się, że rezystancja ludzkiego ciała wynosi około 40 kΩ, a po

przebiciu elektrycznym naskórka tylko około1 kΩ. Nie są to wartości stałe dla

1

każdego człowieka, największe różnice spowodowane są stanem naskórka – są

osoby o twardej, czy wręcz zrogowaciałej skórze rąk tak, że porażenie

napięciem230V nie jest dla nich groźne. Jeśli te same osoby przez dłuższy czas nie

pracowały fizycznie i skóra ich rąk uległa wydelikaceniu – mogą zostać porażone

śmiertelnie nawet niższym napięciem. Z uwagi na to, że rezystancja ludzkiego ciała

radykalnie maleje po przebiciu naskórka, całkowita rezystancja ciała zależy od:

- długości drogi przepływu prądu przez ciało,

- wartości przyłożonego napięcia,

- czasu działania napięcia,

- stopnia wilgotności naskórka.

W ogólnym przypadku na rezystancję w obwodzie prądu rażenia, oprócz rezystancji

ciała człowieka, mają wpływ jeszcze inne czynniki. Na przykład, jeśli człowiek dotknął

jedną ręką elementu urządzenia elektrycznego pod napięciem i prąd rażenia

popłynął przez jego ciało do ziemi – rezystancja całkowita obwodu będzie składała

się z rezystancji ciała człowieka, obuwia, podłoża, przewodu i rezystancji uziemienia

punktu zerowego sieci. W tym przypadku decydujące znaczenie ma rezystancja

obuwia i podłoża – nazywana rezystancją przejścia do ziemi. Jeśli ta ostatnia

rezystancja jest bardzo duża ( w porównaniu do pozostałych), to napięcie

przypadające na ciało człowieka ma bardzo małą wartość i porażenie będzie

niegroźne dla zdrowia. Jeśli porażenie nastąpi na drodze ręka – ręka, w skład

obwodu prądu rażenia wchodzi tylko ciało człowieka. Dlatego rozróżnia się napięcia:

dotykowe i rażenia. Napięcie dotykowe występuje pomiędzy punktami, z którymi

mogą się zetknąć jednocześnie ręce lub ręka i stopa człowieka. Napięcie rażenia jest

to spadek napięcia wzdłuż drogi przepływu prądu przez ciało człowieka. Prąd

przemienny (teoretycznie harmoniczny) o częstotliwości 50 Hz lub 60 Hz, który jest

nośnikiem energii elektrycznej w Polsce, jest najbardziej groźny dla zdrowia i życia w

przypadku porażeń. Generalnie rzecz biorąc przepływ przez ciało człowieka prądu

przemiennego o częstotliwości 15 Hz ÷ 100 Hz wywołuje określone odczucia i

reakcje, których intensywność rośnie wraz ze zwiększeniem się jego natężenia.

Przepływ prądu rzędu 1,2 mA powoduje łaskotanie, swędzenie i lekkie skurcze

mięśni dłoni. Prąd około 3,5 mA jest wyczuwalny boleśnie, cierpną dłonie i przeguby,

lekko usztywniają się ręce. Przy 4,5 mA występują nerwobóle przedramienia,

usztywnienia i drżenia rąk, a przy 12,5 mA następują skurcze przedramienia i ramion

dochodzące do palców, wzrasta ciśnienie tętnicze i podlega zaburzeniu rytm serca i

oddechu. Prądy rażenia o natężeniu około 19 mA skutkują bardzo silnymi i bolesnymi

skurczami mięśni rąk, możliwością zatrzymania czynności serca w fazie rozkurczu,

czynią niemożliwe samodzielne uwolnienie się porażonego. Przy prądach rzędu 40

mA występują: tężcowe skurcze mięśni rąk i klatki piersiowej, skurcze mięśni

oddechowych, migotanie przedsionków i komór serca. W konsekwencji mięsień

serca nie kurczy się rytmicznie z częstotliwością 60 ÷ 70 razy na minutę, jak przy

normalnym pompowaniu krwi, lecz drga (migoce) nierytmicznie. Ciśnienie krwi spada

wówczas gwałtownie i krwiobieg zostaje zatrzymany. Zatrzymanie krążenia krwi

powoduje niedotlenienie mózgu i po 10 sekundach dochodzi do zatrzymania

wentylacji płuc i zaczyna się śmierć kliniczna. Porażenia prądem stałym groźne w

skutkach są o wiele rzadsze niż analogiczne porażenia prądem przemiennym.

Wynika to ze znacznie mniejszej populacji urządzeń elektrycznych zasilanych

prądem stałym oraz mniej intensywnymi odczuciami i reakcjami organizmu ludzkiego.

Pobudzanie mięśni i nerwów występuje przy prądzie przemiennym, a

przezwyciężenie skurczu mięśni znacznie łatwiejsze. Przy porażeniu prądem stałym

istotny jest kierunek jego przepływu. Wyróżnia się prąd wstępujący, którego przepływ

2

spowodowany jest wyższym potencjałem stóp i prąd zstępujący, który płynie przez

ciało o niższym potencjale stóp. Najgroźniejszy ze skutków porażenia prądem,

migotanie (fibrylacja) komór serca występuje przy prądzie zstępującym o wartości

dwukrotnie większej niż prądzie wstępującym. Różnice w skutkach porażenia prądem

stałym i przemiennym występują przy czasach rażenia dłuższych od 0,2 s. Przy

czasach krótszych decyduje wartość prądu, a nie jego stałość lub zmienność w

czasie. Jednym ze skutków porażenia prądem jest oparzenie ciała – pod wpływem

ciepła wydzielonego przy przepływie prądu rażenia. Skutki te są groźne jeśli

wydzielone ciepło powoduje przyrosty temperatury rzędu 10K. Następuje wówczas

nieodwracalna degradacja tkanek.

Z dotychczasowych badań wynika, że przy porażeniach prądem elektrycznym

migotanie komór serca jest główną przyczyną wypadków śmiertelnych. Jako

minimalną niebezpieczną wartość prądu przepływającego długotrwale przyjęto: 30

mA w przypadku prądu przemiennego, 70 mA w przypadku prądu stałego.

2. Sposoby realizacji ochrony przeciwporażeniowej.

2.1. Wstęp

Stosowanie ochrony przeciwporażeniowej ma na celu zabezpieczenie przed

porażeniem prądem elektrycznym użytkowników energii elektrycznej. Cel ten można

uzyskać przez:

- uniemożliwienie dotknięcia części czynnych znajdujących się pod napięciem w

czasie normalnej pracy,

- samoczynnego szybkiego wyłączenia zasilania uszkodzonych urządzeń,

- zastosowanie bardzo niskich napięć bezpiecznych, które nie wywołują przepływu

prądów rażeniowych zagrażających zdrowiu lub życiu,

- ograniczenie napięć dotykowych do wartości uznanych za dopuszczalne,

- jednoczesne zastosowanie dwóch lub więcej z podanych środków.

Odbiorniki energii elektrycznej mogą być zasilane napięciami o różnych wartościach

oraz może być zastosowany różny układ sieci zasilającej.

2.2. Rodzaje napięć

Z punktu widzenia ochrony przeciwporażeniowej można rozróżnić następujące

napięcia:

Napięcie robocze jest to napięcie między częściami przewodzącymi obwodu

elektrycznego a ziemią lub między częściami przewodzącymi należącymi do różnych

biegunów obwodu elektrycznego (prądu stałego). Napięcie robocze może się

zmieniać, ale jest zbliżone do napięcia znamionowego.

Napięcie znamionowe jest to napięcie, na które zostały zaprojektowane i zbudowane

urządzenia lub instalacje elektryczne. Zgodnie z normą PN-91/E-05010 napięcia

prądu przemiennego do 1000V i prądu stałego do 1500V podzielone na dwa zakresy:

Zakres I – według tego zakresu napięcia [V] dzielą się następująco:

Poz.

Prąd przemienny

Prąd stały

1.

U ≤ 50

U ≤ 120

2.

U ≤ 25

U ≤ 60

3.

U ≤ 12

U ≤ 30

3

Wartości napięć zakresu I należy stosować w zależności od warunków

środowiskowych.

Zakres II – według tego zakresu napięcia [V] dzielą się następująco:

Poz.

Prąd przemienny

Prąd stały

1.

50 ≤ U ≤ 600

120 ≤ U ≤ 900

2.

50 ≤ U ≤ 1000

120 ≤ U ≤ 1500

Wartości napięć zakresu II podane w poz. 1 odnoszą się do napięć między fazą a

ziemią w ramach sieci (TN lub TT), w których stosuje się uziemienia lub między

biegunem a ziemią (dla prądu stałego). Wartości napięć w poz. 2 odnoszą się do

napięć między różnymi fazami lub różnymi biegunami zarówno w układach z

uziemieniami, jak również w układach izolowanych od ziemi.

Napięcie dotykowe jest to napięcie pojawiające się między dwoma częściami

przewodzącymi jednocześnie dostępnymi w przypadku uszkodzenia izolacji.

Napięcie dotykowe jest zwykle mniejsze od napięcia roboczego. Może jednak

osiągnąć wartość napięcia roboczego, gdy urządzenie z uszkodzoną izolacją jest

odizolowane od ziemi.

Napięcie dotykowe bezpieczne (UL) jest to największa dopuszczalna wartość

napięcia dotykowego, które może utrzymywać się długotrwale w określonych

warunkach. W warunkach środowiskowych normalnych, wartość napięcia

dotykowego dopuszczalnego długotrwale wynosi 50V dla prądu przemiennego i

120V dla prądu stałego.

Do środowisk o warunkach normalnych zalicza się lokale mieszkalne i biurowe, sale

widowiskowe, klasy szkolne itp.

W warunkach środowiskowych o zwiększonym zagrożeniu, wartość napięcia

dotykowego dopuszczalnego długotrwale UL wynosi 25V dla prądu przemiennego i

60V dla prądu stałego. Do środowisk o zwiększonym zagrożeniu zalicza się łazienki,

natryski, sauny, bloki operacyjne szpitali, hydrofornie, kempingi, tereny budowy i

rozbiórki, tereny otwarte itp.

2.3. Układy sieci niskiego napięcia

Sieci o napięciach z II zakresu mogą być wykonane jako uziemione lub izolowane

względem ziemi, dzielą się one na układy typu: TN, TT, IT.

Pierwsza litera w symbolu typu układu sieci oznacza odpowiednio:

T – bezpośrednie połączenie określonego punktu (najczęściej neutralnego) lub

punktów sieci z ziemią.

I – izolowanie wszystkich części sieci od ziemi lub połączenie przez dużą impedancję

określonego punktu sieci z ziemią.

Druga litera oznacza:

T – połączenie zacisku ochronnego PE odbiornika z ziemią.

N – połączenie zacisku ochronnego PE odbiornika z punktem neutralnym sieci.

Sieci typu TN, w których wykonane są bezpośrednie uziemienia punktów neutralnych

N, a dostępne części przewodzące są połączone z punktem neutralnym sieci N

przewodami ochronnymi, dzielą się dodatkowo na:

- układy TN-C, w których funkcję przewodu ochronnego PE i neutralnego N pełni

jeden przewód ochronnoneutralny PEN;

- układy TN-S, w których funkcję przewodu ochronnego PE i neutralnego N pełnią

oddzielne przewody;

4

- układy TN-C-S, w których pierwsza część sieci pracuje w układzie TN-C, a druga

w układzie TN-S;

Sieci typu TT są to sieci, w których wykonane są bezpośrednie uziemienia punktów

neutralnych N, a dostępne części przewodzące są połączone przewodami

ochronnymi z uziomem niezależnym od punktu neutralnego sieci.

Sieci typu IT są to sieci, w których żaden punkt sieci nie jest bezpośrednio połączony

z ziemią, a punkt neutralny, albo inny punkt sieci jest połączony z ziemią przez

impedancję o dużej wartości (lub bezpiecznik iskiernikowy), a dostępne części

przewodzące są bezpośrednio połączone z ziemią.

2.4. Klasy ochronności urządzeń elektrycznych

Urządzenia (odbiorniki) elektryczne dzieli się na cztery klasy ochronności ze względu

na wymagany i możliwy do zastosowania sposób ochrony przeciwporażeniowej.

Klasa 0 obejmuje urządzenia, w których zastosowano jedynie izolację podstawową i

nie są wyposażone w zaciski do połączenia z przewodem ochronnym.

Klasa I obejmuje urządzenia, w których zastosowano izolację podstawową oraz które

wyposażono w zaciski ochronne do połączenia dostępnych części przewodzących z

przewodem ochronnym układu sieci.

Klasa II obejmuje urządzenia elektryczne, w których wszystkie dostępne części

przewodzące są oddzielone od części czynnych (należących do obwodu

elektrycznego) izolacją podwójną lub izolacją wzmocnioną. Urządzenia te nie mają

zacisku ochronnego i powinny być oznaczone symbolem:

Klasa III obejmuje urządzenia elektryczne, które mogą być zasilone jedynie bardzo

niskim napięciem bezpiecznym SELV lub bardzo niskim napięciem ochronnym

PELV.

SELV (safety extra-low voltage) – bardzo niskie napięcie bezpieczne w obwodach

izolowanych od ziemi.

PELV (protection extra-low voltage) – bardzo niskie napięcie ochronne w obwodach

uziemionych .

2.5. Rodzaje ochrony przeciwporażeniowej

Uwzględniając wartości napięć znamionowych oraz układy sieci ochronę

przeciwporażeniową można podzielić na:

- ochronę przed dotykiem bezpośrednim, nazywaną również ochroną podstawową,

- ochronę przed dotykiem pośrednim, nazywaną również ochroną dotykową,

- jednoczesną ochronę przed dotykiem bezpośrednim i pośrednim.

2.6. Ochrona przed dotykiem bezpośrednim

Ochrona podstawowa (przed dotykiem bezpośrednim) polega na zastosowaniu co

najmniej jednego z następujących środków:

- izolowanie części czynnych,

- użycie ogrodzenia (przegrody) lub obudowy (osłony),

- użycie bariery (przeszkody),

- umieszczenie części czynnych poza zasięgiem ręki.

2.6.1. Izolowanie części czynnych

5

Izolowanie części czynnych polega na pokryciu izolacją tych części obwodu

elektrycznego, które znajdują się pod napięciem w normalnych warunkach pracy.

Izolacja ta powinna pokrywać całkowicie części chronione w taki sposób, aby

usunięcie jej było możliwe tylko przez zniszczenie. Izolacja powinna wytrzymać

obciążenia mechaniczne oraz powinna być odporna na wpływy chemiczne i

termiczne na jakie może być narażona w warunkach eksploatacji.

2.6.2. Użycie ogrodzenia lub obudowy

Ochrona przez użycie ogrodzenia lub obudowy polega na zapewnieniu znajdującym

się wewnątrz nich częściom czynnym stopnia ochrony co najmniej IP2X (PN-92/E-

08106). Ogrodzenia i obudowy powinny być trwale zamocowane, a ich usunięcie nie

powinno być możliwe bez użycia kluczy lub narzędzi.

2.6.3. Użycie barier

Ochrona przy użyciu barier ma zapobiegać przypadkowemu dotknięciu części

czynnych. Bariery mogą być usuwane bez użycia narzędzi i są zwykle dopuszczone

do stosowania w pomieszczeniach do celów energetycznych, niedostępnych dla

osób nieupoważnionych.

2.6.4. Umieszczenie części czynnych poza zasięgiem ręki

Umieszczenie części czynnych urządzeń i elementów instalacji poza zasięgiem ręki

polega na takim ich oddaleniu od miejsc, w których może się znaleźć człowiek, aby

nie było możliwe niezamierzone dotknięcie ich przez człowieka. Dwie części uważa

się za jednocześnie dostępne, jeśli znajdują się w odległości od siebie nie większej

niż 2,5 m.

2.7 Ochrona przed dotykiem pośrednim(ochrona dotykowa)

Ochrona przed dotykiem pośrednim polega na zastosowaniu:

- samoczynnego wyłączania zasilania,

- urządzeń II klasy ochronności,

- izolowania stanowiska,

- nieuziemianych połączeń wyrównawczych miejscowych

- separacji elektrycznej

2.7.1. Ochrona przez zastosowanie samoczynnego wyłączania zasilania.

Ochrona ta powinna zapewnić, w przypadku zwarcia między częścią czynną

znajdującą się pod napięciem a dowolną częścią przewodzącą dostępną, wyłącznie

spodziewanego napięcia dotykowego przekraczającego napięcie bezpieczne UL tak

szybko, aby przepływający przez człowieka prąd rażeniowy nie spowodował

niebezpiecznych skutków patofizjologicznych. Najdłuższe dopuszczalne czasy zależą

od napięcia znamionowego względem ziemi oraz układu sieci.

Samoczynne wyłączenie zasilania w sieciach o układzie typu TN

W sieciach o układzie TN oraz napięciu znamionowym 230/400V i napięciu

względem ziemi 230V najdłuższy dopuszczalny czas wyłączania wynosi 0,4s dla

urządzeń użytkowanych w przeciętnych warunkach dla których napięcie dotykowe

dopuszczalne UL=50V, natomiast dla urządzeń użytkowanych w pomieszczeniach o

zwiększonym zagrożeniu, dla których UL=25V, czas wyłączania wynosi 0,2s.

W pewnych przypadkach, głównie dla urządzeń zainstalowanych na stałe, dopuszcza

się dłuższe czasy wyłączania, nie dłuższe jednak niż 5s. Wyłączanie zasilania w

6

pożądanym czasie może być zrealizowane przez zastosowanie urządzeń

ochronnych:

- przetężeniowych (nadprądowych), takich jak bezpieczniki i wyłączniki

- różnicowoprądowych (wyłączników)

Przykładowe układy połączeń sieci o układzie TN

a) Układ sieci TN-C

b) Układ sieci TN-S

7

c) Układ sieci TN-C-S

Oznaczenia:

1 – urządzenia ochronne (bezpieczniki, wyłączniki)

2 – odbiornik trójfazowy

3 – odbiornik jednofazowy

4 – wyłącznik różnicowo prądowy

L1, L2, L3 – przewody fazowe

K – dostępne części przewodzące

PEN – przewód ochronno-neutralny

N – przewód neutralny

W ochronie przez samoczynne wyłączanie zasilania w przypadku zwarcia między

częścią czynną i przewodzącą dostępną (np. przewodzącą obudową odbiornika)

przepływający prąd zwarcia musi zapewnić wyłączenie zasilania w dostatecznie

krótkim czasie , którego wartości podano wyżej. Wynika stąd, że ochrona ta polega

na stworzeniu odpowiedniej drogi dla przepływu prądu (pętli zwarcia), który

spowoduje szybkie zadziałanie urządzenia ochronnego. Stworzenie pętli zwarcia

wymaga zainstalowania przewodów ochronnych łączących wszystkie dostępne

części przewodzące odbiorników z punktem neutralnym sieci.

Wymaganie dotyczące czasu samoczynnego wyłączenia zasilania uważa się za

spełnione, jeżeli

Zs Ia ≤ Uo

gdzie: Zs – impedancja pętli zwarciowej.

Ia – wartość prądu zapewniająca samoczynne wyłączanie w odpowiednio

określonym czasie, nie przekraczającym 5s.

Uo – napięcie znamionowe względem ziemi.

8

Ochrona przeciwporażeniowa w sieciach o układzie typu TT

Układ sieci typu TT

Oznaczenia:

1 - bezpieczniki lub wyłącznik

2 - odbiornik trójfazowy

3 - odbiornik jednofazowy

4 - wyłącznik różnicowo prądowy

L1, L2, L3 – przewody fazowe

N – przewód neutralny

PE – przewody ochronne

K – dostępne części przewodzące

W układach sieci typu TT wszystkie części przewodzące dostępne są uziemione. W

przypadku zwarcia o pomijalnej impedancji pomiędzy przewodem fazowym a częścią

przewodzącą tworzy się pętla zwarciowa: transformator, przewód fazowy (czynny),

przewód ochronny PE, uziemienie RP, uziemienie RN. Prąd zwarciowy będzie

ograniczony głównie rezystancjami uziemień RP i RN.

Wartość napięcia jaka wystąpi na dostępnych częściach przewodzących wyrazi się

wzorem:

U R

O

P

U =

d

R + R

P

N

gdzie: U0 – napięcie fazowe

RP – rezystancja uziemienia dostępnych części przewodzących

RN – rezystancja uziemienia punktu neutralnego sieci

Ud – napięcie dotyku na dostępnych częściach przewodzących

Jeżeli napięcie na dostępnych częściach przewodzących ma być bezpieczne Ud ≤ UL

to rezystancja uziemienia RP nie powinna przekraczać wartości

9

U L

R =

R

P

N

U − U

O

L

Dla Uo = 230V i Ud = UL = 50V - RP = 0,28RN

Spełnienie tego warunku w większości przypadków jest bardzo trudne. Dlatego w

sieciach typu TT w przypadku zwarć o pomijalnie małej impedancji stosuje się

warunek szybkiego wyłączania napięcia, zamiast warunku nieprzekroczenia wartości

bezpiecznej UL napięcia dotykowego.

Jeżeli w układach sieci typu TT należy uwzględnić zwarcie przez pewną nieznaną

impedancję (zwarcie niepełne), to prąd zwarciowy może być zbyt małej wartości, aby

zadziałało samoczynne wyłączanie zasilania. W takim przypadku w celu zapewnienia

bezpieczeństwa należy spełnić warunek

RP Ia ≤ UL

przy czym: Ia – wartość prądu zapewniająca samoczynne zadziałanie urządzenia

ochronnego

Zgodnie z powyższym warunkiem w przypadku gdy prąd zwarciowy będzie większy

od Ia – nastąpi szybkie wyłączenie zasilania, natomiast gdy prąd zwarciowy będzie

mniejszy od Ia – napięcie dotykowe nie przekroczy wartości bezpiecznej UL.

W układach typu TT jako urządzenia ochronne są stosowane:

- wyłączniki różnicowoprądowe,

- urządzenia przetężeniowe.

Ochrona przeciwporażeniowa w sieciach o układzie typu IT

Przykładowe schematy układów sieci typu IT

a) sieć izolowana

10

b) sieć z uziemieniem otwartym

c) sieć z uziemieniem pośrednim

11

Oznaczenia:

1 – urządzenie przetężeniowe

2 - odbiornik trójfazowy

3 - odbiornik jednofazowy

4 - wyłącznik różnicowo prądowy

L1, L2, L3 – przewody fazowe

PE – przewód ochronny

K – dostępne części przewodzące

B – bezpiecznik iskiernikowy

Z – impedancja uziemienia

RP – rezystancja uziemienia

W układach sieci IT wszystkie dostępne części przewodzące powinny być uziemione

indywidualnie, grupowo lub zbiorowo, natomiast części czynne powinny być

odizolowane od ziemi lub mieć połączenie przez impedancję o odpowiednio dużej

wartości. W układach izolowanych od ziemi w przypadku pojedynczego zwarcia,

pętla zwarcia zamyka się przez upływność i pojemność własną sieci.

Jeżeli układ IT ma połączenie z ziemią przez impedancję, to prąd pierwszego

zwarcia ograniczony jest wartością tej impedancji, która powinna być duża, aby prąd

nie osiągnął zbyt dużej wartości – na ogół nie przekracza 10mA.

Ze względu na zagrożenie porażeniowe powodowane, pojedynczymi zwarciami

wartość rezystancji uziemienia dostępnych części przewodzących powinna spełniać

zależność

RP Id ≤ UL

gdzie: Id – wartość prądu pojedynczego zwarcia

UL – bezpieczne napięcie dotykowe

Spełnienie tego warunku umożliwia dalszą pracę odbiorników, bez konieczności

wyłączania pierwszego zwarcia. Płynący prąd zwarciowy nie powoduje wystąpienia

niebezpiecznych napięć dotykowych, stwarza on jednak niebezpieczeństwo zwarć

podwójnych. Warunek ochrony od zagrożeń powodowanych zwarciami podwójnymi

jest podobny jak dla układów TT

RP Ia ≤ UL

gdzie: Ia – prąd zapewniający samoczynne zadziałanie urządzenia ochronnego

RP – suma rezystancji uziomu i przewodu ochronnego dostępnych części

przewodzących

W układach sieci IT stosuje się następujące środki ochronne:

- stałą kontrolę stanu izolacji

- urządzenia ochronne przetężeniowe

- urządzenia ochronne różnicowoprądowe

Zaleca się możliwie w najkrótszym czasie usuwanie pojedynczych zwarć, które mogą

być sygnalizowane przez kontrolę stanu izolacji.

2.7.2. Ochrona przez zastosowanie II klasy ochronności

Ochrona ta polega na zastosowaniu w urządzeniach elektrycznych izolacji

podwójnej, izolacji wzmocnionej lub obudowy izolacyjnej. Izolacja podwójna składa

się z izolacji podstawowej oraz dodatkowej izolacji równoważnej pod względem

wytrzymałości elektrycznej i mechanicznej.

Izolacja wzmocniona jest ulepszoną izolacją podstawową równoważną izolacji

podwójnej.

12

Obudowa izolacyjna jest to osłona z materiału izolacyjnego zakrywająca części

przewodzące i powinna zapewnić stopień ochrony co najmniej IP2X.

2.7.3. Ochrona przez zastosowanie izolowania stanowiska

Ochrona ta polega na izolowaniu od ziemi stanowiska, na którym może znaleźć się

człowiek. Ma ona na celu uniemożliwienie równoczesnemu dotknięciu części

przewodzących dostępnych, które z wyniku uszkodzenia izolacji części czynnych

mogą znaleźć się pod różnymi potencjałami.

Izolacja podłóg i ścian nie powinna być mniejsza niż:

50 kΩ gdy U0 ≤ 500V

100 kΩ gdy U0 > 500V

2.7.4. Ochrona przez zastosowanie nieuziemionych połączeń wyrównawczych

miejscowych.

Ochrona ta ma za zadanie niedopuszczenie do pojawienia się niebezpiecznych

napięć dotykowych. W tym celu przewodami połączeń wyrównawczych miejscowych

należy połączyć wszystkie części przewodzące jednocześnie dostępne i części

przewodzące obce. System połączeń wyrównawczych nie powinien mieć połączeń z

ziemią.

2.7.5. Ochrona przez zastosowanie separacji elektrycznej

Ochrona ta polega na odizolowaniu obwodu odbiorczego od obwodu sieci

zasilającej. Obwód separowany zasilany jest za pośrednictwem transformatora

separacyjnego (lub np. przetwornicy separacyjnej).

Części czynne obwodu separowanego nie powinny być połączone z częściami

czynnymi innych obwodów ani z ziemią, napięcie natomiast nie powinno przekraczać

500V.

2.8. Równoczesna ochrona przed dotykiem bezpośrednim i pośrednim

Ochrona ta polega na zastosowaniu napięcia nie przekraczającego górnej granicy

zakresu I, a mianowicie:

- bardzo niskiego napięcia bezpiecznego SELV w obwodach izolowanych od ziemi.

- bardzo niskiego napięcia ochronnego PELV w obwodach uziemionych.

Takie napięcia nie powodują przepływu przez ciało człowieka prądów o wartościach

niebezpiecznych. System ten jest więc najpewniejszym sposobem ochrony

przeciwporażeniowej, lecz rzadko stosowany. Wykonanie instalacji na napięcia

bezpieczne wymaga spełnienia licznych warunków dotyczących właściwego doboru

źródeł zasilania, budowy instalacji oraz jej użytkowania. Spełnienie szczegółowych

warunków powinno zapobiegać pojawieniu się w instalacji napięcia przekraczającego

wartość napięcia bezpiecznego.

Literatura:

1. Henryk Markiewicz, Zagrożenie i ochrona od porażeń elektrycznych, WNT

Warszawa 2000 r.

2. Henryk Markiewicz, Bezpieczeństwo w elektroenergetyce. WNT Warszawa 2002 r.

3. Poradnik inżyniera elektryka tom 3, WNT Warszawa 1997 r.

13