Słownikowa definicja organizacji w sensie socjologicznym

Na podstawie przeprowadzonej analizy literatury socjologicznej dotyczącej

pojęcia organizacji można zaproponować następującą jej definicję : Organizacja w

sensie socjologicznym jest to celowa i wtórna grupa społeczna o charakterze

zrzeszenia, relatywnie wyodrębniona z otoczenia zewnętrznego, charakteryzująca

się przewagą formalnie uporządkowanych stosunków wewnętrznych, która osiąga

cele i utrzymuje równowagę wewnętrzną przy pomocy takich środków społecznej

regulacji zachowań uczestników organizacji, jak: wzory zachowania, instytucje, role

organizacyjne, kontrola społeczna i inne. Zaproponowana definicja ma charakter

ogólny, zawiera charakterystykę organizacji jako grupy społecznej. Organizacja jest

różnie definiowana w poszczególnych kierunkach teoretycznych socjologii organizacji

takich jak np. ujęcie klasyczne, systemowe, interakcyjne, sytuacyjne, antropologiczne.

Definicja organizacji według trzech socjologów:

Piotra Sztompka: To zintegrowany, zorganizowany zbiór pozycji społecznych i

stosunków społecznych realizujący wspólnie jakieś istotne społecznie funkcje,

tworzący swoistą całość odróżnialną od innych podobnych całości.

Anthony Giddens: To duży zespół ludzi związanych bezosobowymi zależnościami,

stworzony dla realizacji określonych celów.

Jan Szczepański: Jest to grupa celowa, zrzeszenie zmierzające do realizacji

pewnych celów w sposób zorganizowany. Są to sposoby zarządzania ludźmi i

różnymi środkami działania, sposoby koordynowania czynności, harmonizowania

wysiłków, sprawdzania ich wyników dla osiągnięcia określonego celu przez zespół

ludzi wykonujących zadania cząstkowe. Jest to układ wzorów działania jednostek,

podgrup i instytucji, środków kontroli społecznej, ról społecznych i systemów wartości,

które zapewniają współżycie członków zbiorowości, harmonizują ich dążenia i

działania, ustalają dopuszczalne sposoby zaspokajania potrzeb, rozwiązują problemy

i konflikty (..) – zapewniają porządek życia społecznego.

Historyczne źródła socjologii organizacji

Prekursorskie wobec tej dziedziny nauki były pisma opisujące projekty

zorganizowania idealnego społeczeństwa, czy idealnego państwa. Problemy

związane z opisem zorganizowania społeczeństwa towarzyszyły początkom

socjologii i czerpały w znacznym stopniu z nauk przyrodniczych. Na początku XIX

wieku powstały niezależne programy budowania nowej nauki pod nazwa fizyki

społecznej i socjologii. W połowie XIX wieku ugruntowało się podejście do

społeczeństwa określane mianem organicyzmu. W tym ujęciu społeczeństwo i

społeczności oraz ich funkcjonowanie porównywane było do działania organizmów

zwierzęcych, głównie do organizmu ludzkiego. Herbert Spencer jako jeden z

przedstawicieli tego nurtu przyjmował tezy ewolucjonistyczne przy opisie zjawisk

społecznych.

Na początku XX wieku socjologia organizacji stała się jedna z głównych

obszarów badawczych szkoły chicagowskiej. Do połowy XX wieku rozwijały się też

teorie starające się w miarę dokładnie opisywać działanie systemu społecznego, m.

in. założenia Pitirima Sorokina i Talcotta Parsonsa.

Początkowo obiektem badań były poszczególne organizacje: przedsiębiorstwo,

administracja państwowa, armia, kościół. Z czasem okazało się, że mimo

odmienności poszczególnych organizacji wszystkie mają wiele elementów wspólnych.

Zmieniło to perspektywę badawczą czego konsekwencją było wyodrębnienie się w

socjologii subdyscypliny „socjologia organizacji” oraz ukształtowanie się odrębnej

dyscypliny „nauka o organizacji”. Bujny rozwój obu datuję się od lat pięćdziesiątych

XX wieku.

Nauka o organizacji i socjologia organizacji mają dwa źródła historyczne i

nawiązują do dwóch tradycji teoretycznych i badawczych. Jednym z nich są

zainteresowania nowoczesnym państwem i zasadami jego organizacji. Drugim –

teorie zarządzania rozwijane w związku z zainteresowaniem przedsiębiorców

sprawnym zarządzaniem przedsiębiorstwem produkcyjnym i taką organizacją jego

pracy, która prowadzi do uzyskiwania możliwie najlepszych wyników ekonomicznych.

W pierwszym nurcie tradycji centralną postacią jest Max Weber. Nie był pierwszym

myślicielem, który podjął problematykę administracji państwowej, ale stworzył typ

idealnej biurokracji, który stał się bodźcem do wielu badań empirycznych i dyskusji

teoretycznych.

Strona | 2

Rodzaje definiowania

Na gruncie socjologii organizacji wyróżniamy dwa rodzaje definiowania

organizacji. Pierwszy sposób polega na zidentyfikowaniu cech zbiorowości ludzi,

która jest organizacją; drugi zaś - na wyliczeniu społecznych mechanizmów i

środków, przy pomocy których organizacja utrzymuje wewnętrzną równowagę i jest

zdolna do osiągania celów. W socjologicznych definicjach organizacji pierwszego

rodzaju wyróżniono kilka jej atrybutów. Po pierwsze organizacje są typem

zbiorowości ludzi mającym charakter zrzeszenia, a nie wspólnoty. Rozróżnienie tych

dwóch typów zbiorowości ludzi pochodzi od wybitnego niemieckiego socjologa

F.Toenniesa (1855-1936). W największym skrócie różnice między wspólnotą a

zrzeszeniem (społeczeństwem) można przedstawić następująco: we wspólnocie

dominują więzy pokrewieństwa, braterstwa i sąsiedztwa, w zrzeszeniu - więzy

umowy, wymiany dóbr materialnych i wyrachowania; wspólnota łączy ze sobą ludzi

jako osobowości, zrzeszenie - jako role wyodrębnione ze względu na jakąś jedną

funkcję; we wspólnocie czynnikiem kontroli społecznej jest zwyczaj i tradycja, w

zrzeszeniu - sformalizowane prawo; członkowie wspólnoty kierują się w swym

postępowaniu wiarą, członkowie zrzeszenia - względem na opinię publiczną;

gospodarczą podstawą wspólnoty jest własność zbiorowa, zrzeszenia - pieniądz i

własność prywatna. Organizacja gromadzi uczestników dla wspólnego osiągania

celów, zaś wspólnota oznacza przynależność do grupy z powodów uczuciowych lub

tradycyjnych. W organizacjach więzi między ludźmi są racjonalne i rzeczowe, zaś we

wspólnotach emocjonalne i osobowe.

Obecnie istnieje ogromna różnorodność studiów socjologicznych dotyczących

organizacji i związanych z nim teorii. Większość głównych szkół teorii socjologicznej

wniosła wkład do tej literatury. S. Clegg i D. Dunkerley dzielą wszystkie podejścia na

następujące cztery główne grupy.

Typologie organizacji, czyli klasyfikacje organizacji według różnych

zasadniczych kryteriów, np. kto zyskuje na ich funkcjonowaniu lub w jaki sposób

osiągają one to, że ich członkowie stosują się do podjętych decyzji. Do najbardziej

znanych autorów tej grupy należą: P. Blau, A. Etzioni, R. Blaurner, T. Burns, G.M.

Stalker.

Strona | 3

Organizacje jako systemy społeczne – jest to podejście utożsamiane

szczególnie ze strukturalno-funkcjonalistyczną teorią działania T. Parsonsa oraz z

pracami P. Selznicka i R. Mertona, bardziej skoncentrowanymi na samej organizacji.

Organizacje składają się z systemów społecznych wchodzących w interakcje z

innymi systemami społecznymi (stąd „systemy otwarte”), których wartości i cele

ukierunkowane są na szersze społeczeństwo. Zdaniem Parsonsa podstawowe

wymogi podtrzymywania istnienia organizacyjnego (które postrzegane jest jako cel

nadrzędny każdej organizacji) są takie same jak wymogi mające zastosowanie do

wszystkich systemów społecznych, tj. adaptacja, osiąganie celu, integracja i

utrzymywanie procedur (lub wartości).

Organizacje jako struktury uwarunkowane empirycznie – to podejście wiąże

się zwłaszcza z badaniami na uniwersytecie Aston w Wielkiej Brytanii. Podejście

typologiczne i oparte na systemie społecznym napotykają trudności w klarowanym

zdefiniowaniu organizacji jako przedmiotu teorii. (Czy jest ono zdefiniowane

wyłącznie przez cechy typologiczne? Jeśli jest to system otwarty, gdzie są granice

sytemu?). Program z Aston opiera się na psychologii i na technikach statystycznych,

aby powiązać mierniki skuteczności organizacyjnej z różnymi wymiarami struktury

organizacyjnej (stopień specjalizacji, centralizacja władzy). Następnie te ostatnie są

konfrontowane z niezależnymi zmiennymi kontekstowymi, taki jak wielkości,

technologia i lokalizacja przedsiębiorstwa. Jest to typowo empiryczne podejście i

spotyka się z taką samą krytyką jak wszystkie prace stosujące taką metodę.

Organizacje jako struktury działania: badanie okoliczności określających

działanie jednostek w organizacjach. Na wczesnym etapie rozwoju duży wkład w

rozwój tej dziedziny wniosły prace H.A. Simona dotyczące racji zadowalających.

Prace późniejsze, np. D. Silvermana, pozostają pod wpływem fenomenologii

(zwłaszcza etnometodologii) oraz interakcjonizmu symbolicznego. Personalizacja

organizacji (operowanie pojęciem celów lub potrzeb organizacji, jak gdyby była ona

istotą ludzką) ustępuje miejsca spojrzeniu na organizacje jako rezultat prób

rozwiązania swoich problemów przez ludzi mających określone motywy. Są one

społecznie konstruowane przez indywidualne działania członków, którzy żywią wobec

siebie wzajemnie pewne oczekiwania. Podejście to podaje w wątpliwość, czy

uzasadnione jest traktowanie organizacji jako instytucji, które realizują cele

organizacyjne. W każdym razie istnieje wiele badań wykazujących np., że oficjalne

Strona | 4

cele organizacji mogą nie mieć związku z celami rzeczywistymi lub operacjami; że

organizacje często mają liczne i wzajemnie sprzeczne cele i że może nastąpić

przemieszczenie celu. Nieformalna kultura pracy wewnątrz organizacji była i jest

nadal przedmiotem obszernych studiów socjologów znajdujących się pod wpływem

szkoły chicagowskiej. Tradycję tę omawiają np. W.F. Whyte, D. Roy i H. Becker.

K. Doktór wymienia kilka innych atrybutów organizacji: - "celowy, planowy,

programowy i świadomy charakter instytucji zwanej organizacją, wyrażający się w

określaniu dość wyraźnym, często formalnie usankcjonowanym, zadań i

przedsięwzięć będącym przedmiotem działania danej organizacji, wewnętrzny układ,

ład, porządek organizacyjny, zwany najczęściej strukturą organizacyjną, której

podstawowymi elementami w sensie psychologicznym są społeczne pozycje i

społeczne role członków organizacji, a w sensie socjologicznym pozycje i role grup

społecznych; - wartości, normy, zasady, kodeksy regulujące wewnętrzne i

zewnętrzne zachowania członków organizacji w procesach wstępowania,

uczestnictwa i wychodzenia z organizacji; - relatywne wyodrębnienie organizacji

jako określonego podsystemu społeczeństwa globalnego z otoczenia zewnętrznego,

przejawiające się w identyfikacji członków z organizacją i w oficjalnych granicach

między organizacją a otoczeniem".

W definicjach drugiego typu formułowanych przez nauki behawioralne (w

szczególności psychologię i socjologię) treścią pojęcia "organizacja" nie jest zbiór

ludzi lecz ich role, wzory zachowań, normy, wartości itp. czyli społeczne środki i

narzędzia osiągania celów organizacji. Na przykład psycholodzy amerykańscy D.

Katz i R.L. Kahn definiują organizację jako system społeczny, który składa się z

trzech elementów. Po pierwsze - role organizacyjne, czyli zachowania ludzi związane

z wykonywaniem zadań, po drugie - normy sankcjonujące te zachowania czyli

oczekiwania lub żądania odnoszące się do ludzi pełniących rolę oraz po trzecie,

wartości, czyli ideologiczne uzasadnienia, z których wynikają normy.

Do tej kategorii należy również definicja organizacji zaproponowana przez J.

Szczepańskiego, który przez organizację rozumie "układ wzorów zachowań,

instytucji, ról społecznych, środków kontroli społecznej, który zapewnia współżycie

członków zbiorowości, przystosowuje ich dążenia i działania w procesie

zaspokajania potrzeb i rozwiązuje problemy i konflikty wynikające w toku współżycia".

Strona | 5

Organizacja według tej definicji jest to więc zespół środków, przy pomocy

których zbiorowość utrzymuje swoją równowagę wewnętrzną, ład i porządek. Ten

zespół środków może być ustanowiony celowo, świadomie zaplanowany i

sformalizowany albo też wytworzony spontanicznie w wyniku doświadczeń ludzi i ich

wzajemnego oddziaływania na siebie, funkcjonujący w ich świadomości, chociaż

nigdzie nie zapisany. Przeanalizujmy po kolei elementy składające się na treść

pojęcia organizacji w przytoczonych dwóch jej definicjach.

Organizacje jako przedmiot zainteresowania socjologii

W socjologii organizacji ogromną rolę odgrywają badania empiryczne.

Poszczególne propozycje teoretyczne w jej obrębie są w znacznej mierze

uogólnieniami sformułowanymi na podstawie badań różnego rodzaju organizacji.

Przedmiotem badań bywają najrozmaitsze organizacje: przedsiębiorstwa

przemysłowe, firmy handlowe, stowarzyszenia, partie polityczne, związki zawodowe,

agencje rządowe, szpitale, więzienia. Każdy rodzaj organizacji ma swoją specyfikę i

badanie każdej z nich ukazuje inne aspekty zbiorowości ludzkich mających postać

organizacji formalnych.

Jako teoretyczna podstawa badań długo dominowała perspektywa

strukturalno-funkcjonalna. Z tej perspektywy organizacje przedstawiają się jako

zewnętrzne wobec jednostek systemy regulacji działań ludzkich, jako zwarte całości

złożone ze wzajemnie powiązanych i zależnych od siebie części. Przy takim

podejściu istotne pytanie brzmi, czy i jak poszczególne części działają na rzecz

całości i przyczyniają się do jej umacniania. Istotne są też pytania o sposoby

zaspokajania potrzeb organizacji (z których za podstawową uważa się potrzebę

przetrwania) i o relacje między organizacją a środowiskiem. Przedmiotem

zainteresowania w tej perspektywie teoretycznej są nadto zakłócenia działań

organizacji rozpatrywane jako jej „dysfunkcje”. Działania jednostek natomiast są

rozpatrywane jako reakcje na potrzeby organizacji.

Inna problematyka organizacji ukazuje się z perspektywy szeroko

rozumianego interakcjonizmu. Przedstawiciele tej orientacji teoretycznej nie

kwestionują , że działania organizacji są określone przez reguły i że

charakterystyczną cechą organizacji jest hierarchiczna struktura ról. Wskazują

Strona | 6

natomiast, że nie są to rzeczy niewzruszone i niezmienne. Dowodzą, że struktury

organizacyjne stale się zmieniają, a ich każdorazowy kształt jest rezultatem

nieustannych negocjacji zarówno między samymi członkami organizacji, jak między

nimi a ich klientami. Zgodnie z podstawowymi założeniami tej orientacji, pytanie o to,

co dzieje się w organizacji, oznacza pytanie o znaczenie, jakie aktorzy przypisują

działaniom i w jakie wyposażają wydarzenia. Najczęstszym obiektem badań

przedstawicieli tej orientacji były szpitale psychiatryczne i więzienia. Drobiazgowo

analizując zachodzące w nich procesy interakcji, wnioski ze studiów pojedynczych

przypadków skłonni byli odnosić do wszelkiego typu organizacji.

W obrębie tej orientacji teoretycznej powstała słynna koncepcja

„instytucji totalnej” Ervinga Goffmana. Mianem instytucji totalnej Goffman określił

takie organizacje, które dla pewnej liczby osób są miejscem długotrwałego pobytu w

izolacji od szerszego społeczeństwa i pełnego podporządkowania rygorom

administracyjnym regulującym ich wszystkie czynności życiowe. Przykładem takich

organizacji były dla niego szpitale psychiatryczne, więzienia, sierocińce, klasztory,

garnizony wojskowe itp. Niezależnie od tego, co je różni, wszystkie łączy wskazana

wyżej cecha. Goffmana interesował przebieg interakcji w tego rodzaju organizacjach,

a przede wszystkim zachodzący w nich proces niszczenia dawnej tożsamości

jednostek i narzucania im nowej oraz sposoby radzenia sobie przez ludzi z innego

rodzaju sytuacjami i dostosowania się do nich.

Interakcjonistyczne analizy organizacji krytykowane były za wyłączne

koncentrowanie się na interakcjach i negocjacjach zachodzących wewnątrz

organizacji. Koncentracji tej niewątpliwie sprzyjało badanie takich organizacji, jak

szpitale psychiatryczne czy więzienia, które są w znacznej mierze światami

zamkniętymi. Jednakże, jak wskazywali krytyce, również w ich przypadku znaczenia i

definicje sytuacji nie powstają wyłącznie wewnątrz nich, ale pochodzą także z

zewnątrz, czego przykładami są definicje dewiacji czy zdrowia psychicznego.

Strona | 7