M. Bachtin: Słowo w poezji i słowo w prozie, „Literatura na świecie” 1973, nr 6
-powieść jako całość jest zjawiskiem wielostylowym, zróŜnicowanym wewnętrznie pod
względem języka i głosów
-główne typy kompleksów kompozycyjno-stylistycznych, które składają się na całokształt
powieści:
1. bezpośrednia artystyczno-literacka narracja autorska
2. stylizacja rozmaitych form potocznej narracji ustnej ( skaz)
3. stylizacja rozmaitych form potocznej narracji półliterackiej (pisemnej: listy, dzienniki)
4. rozmaite formy literackiego, lecz pozaartystycznego języka autora (rozwaŜania
moralne, filozoficzne, naukowe, deklamacja retoryczna, opisy etnograficzne)
5. stylistycznie zindywidualizowany język postaci
Kompleksy te podporządkowane są nadrzędnemu kompleksowi stylistycznemu całości,
którego nie naleŜy utoŜsamiać z Ŝadnym z kompleksów podporządkowanych.
-styl powieści rodzi się z połączenia stylów, językiem powieści jest system „języków”
-powieść jest to zorganizowana artystycznie, wieloraka, wielogłosowa materia językowa,
zróŜnicowana społecznie i indywidualnie
-wewnętrzne rozwarstwienie języka narodowego na dialekty socjalne, Ŝargony środowiskowe,
języki grup zawodowych, języki pokoleń i grup wieku, języki stylów i kierunków, języki
autorytetów, języki kółek i przelotnych mód, języki aktualnych, czasem kilkugodzinnych
zaledwie akcji społeczno-politycznych (kaŜdy dzień ma swoje hasło, własne słownictwo i
własne akcenty) – całe to rozwarstwienie wewnętrzne kaŜdego języka w kaŜdym określonym
momencie jego historycznego istnienia jest niezbędną przesłanką gatunku powieściowego
-pomiędzy tymi głosami występują róŜnorodne związki i relacje zawsze w jakimś stopniu
zdialogowane – to właśnie stanowi o odrębności stylistyki powieściowej
***
-powieść jest gatunkiem artystycznym; słowo powieściowe jest słowem poetyckim,aczkolwiek nie mieszczącym się w ramach istniejącej koncepcji słowa poetyckiego
nastawionej od Arystotelesa na gatunki „oficjalne” i związanej z określonymi historycznie
tendencjami Ŝycia słowno-ideologicznego
-filozofia języka, lingwistyka i stylistyka znają tylko dwa bieguny Ŝycia języka, pomiędzy
którymi mieszczą się wszystkie dostępne im zjawiska językowe i stylistyczne – a mianowicie
system jednolitego języka i mówiącą w tym języku osobę
-na uwarunkowaniu przez powyŜsze dziedziny głównych kategorii stylistycznych losami i
zadaniami historycznymi słowa ideologicznego polega siła tych kategorii, ale zarazem ich
ograniczoność; zostały zrodzone i uformowane przez aktualne siły dziejowe słowno-
ideologicznego rozwoju określonych grup społecznych, były teoretycznym wyrazem tych
czynnych, tworzących Ŝycie języka sił
-siły te to siły scalania się i centralizacji rzeczywistości słowno-ideologicznej
-kategoria jednolitego języka jest teoretycznym wyrazem historycznych procesów scalania się
i centralizacji języka, wyrazem jego sił dośrodkowych
-jednolity język przeciwstawia się rzeczywistemu zróŜnicowaniu języka, zarazem jest teŜ siłą
przezwycięŜającą to zróŜnicowanie
-jednolity język ogólny – to system norm językowych; normy te przezwycięŜają
zróŜnicowanie języka, tworzą wewnątrz zróŜnicowanego języka narodowego mocne i trwałe
jądro językowe uznanego oficjalnie języka literackiego
-nie chodzi tu o język jako system abstrakcyjnych kategorii gramatycznych, zapewniający
minimum porozumienia w komunikacji praktycznej, ale o język ideologicznie wypełniony,
język jako światopogląd, konkretny sąd, środek , zapewniający maksimum porozumienia we
wszystkich sferach Ŝycia ideologicznego
1
Arystotelesa,
Augustyna,
średniowieczna
„jednolitego
języka
prawdy”,
kartezjańskiego neoklasycyzmu, „uniwersalna gramatyka” Leibniza, ideologizm Humboldta
stanowią wyraz tych samych dośrodkowych sił rzeczywistości społeczno-językowo i
ideologicznej, słuŜą temu samemu zadaniu scalania i centralizacji języków europejskich
-siły dośrodkowe Ŝycia językowego, ucieleśnione w języku jednolitym, działają w środowisku
faktycznego zróŜnicowania; język w kaŜdym momencie rozwoju jest rozwarstwiony nie tylko
na dialekty lingwistyczne (wyróŜniane wg formalnych cech lingwistycznych, głównie
fonetycznych), ale równieŜ na języki społeczno-ideologiczne: społeczno-środowiskowe,
zawodowe, rodzajowe, języki generacji itp.
-z tego punktu widzenia język literacki jest tylko jednym z języków i sam rozwarstwiony jest
na języki (gatunków, kierunków itp.)
-to faktyczne rozwarstwienie i zróŜnicowanie jest statyką i dynamiką Ŝycia językowego; obok
sił dośrodkowych, działają nieprzerwanie odśrodkowe siły języka, obok centralizowania się i
scalania dokonują się procesy decentralizacji i rozdziału
-kaŜda konkretna wypowiedź podmiotu jest odskocznią od działania sił zarówno
dośrodkowych i odśrodkowych; ciąŜy ona ku swemu językowi jako jego zindywidualizowane
urzeczywistnienie w mowie, ciąŜy równieŜ ku całej róŜnorodności języka; kaŜda wypowiedź
naleŜy do jednolitego języka (sił dośrodkowych) i równocześnie do społecznej i historycznej
róŜnorodności językowej (sił odśrodkowych, rozwarstwiających)
-moŜna dokonać analizy dowolnej wypowiedzi, ukazać ją jako wewnętrznie sprzeczną,
napiętą jedność dwóch zmagających się tendencji rzeczywistości językowej
-główne odmiany gatunków poetyckich rozwijają się w łoŜysku sił scalających, natomiast
powieść i zbliŜone do niej gatunki prozy artystycznej kształtowały się w nurcie sił
decentralizujących; podczas gdy poezja na oficjalnych górnych piętrach dokonywała dzieła
kulturalnej, narodowej i politycznej centralizacji, na dole, w budach jarmarcznych i na
placach, rozbrzmiewała błazeńska róŜnorodna mowa, przedrzeźnianie wszystkich języków i
dialektów, rozwijała się literatura fabliaux i facecji, pieśni ulicznych, porzekadeł, anegdot
-róŜnorodność mowy zorganizowana w niskich gatunkach była świadomą opozycją
nastawioną parodystycznie i polemicznie przeciwko oficjalnym językom swoich czasów; była
to mowa róŜnorodna zdialogowana
-filozofia języka, lingwistyka i stylistyka rozwijały się w łoŜysku sił centralizujących,
ignorowały zdialogowaną róŜnorodność, nie potrafiły dostrzec językowej dialogowości
uwarunkowanej walką społeczno-językowych punktów widzenia, a nie wewnątrzjęzykowym
ścieraniem się indywidualnych wyborów lub sprzecznościami logicznymi
-dialogowy aspekt słowa i wszystkie zjawiska z nim związane znajdowały się dotychczas
poza polem widzenia lingwistyki; stylistyka była w ogóle głucha na dialog, utwór literacki był
w jej koncepcji hermetyczną i zamknięta całością, monologiem autorskim, który poza swoimi
granicami zakłada jedynie istnienie biernego słuchacza; jeŜeli wyobrazimy sobie utwór jako
replikę w pewnym dialogu, której styl określają powiązania z innymi replikami tego dialogu,
to dla stylistyki nie istnieje moŜliwość adekwatnego ujęcia takiego zdialogowanego stylu,
najdobitniej manifestujące się zjawiska tego rodzaju – styl polemiczny, parodystyczny,
ironiczny – kwalifikuje się zazwyczaj jako zjawiska retoryczne, a nie poetyckie
-wyłączne nastawienie filozofii języka, lingwistyki i stylistyki na jednolitość koncentrowało
myśl tych dyscyplin na najtrwalszych, najbardziej odpornych na zmiany aspektach słowa,
przede wszystkim fonetycznych; orientacja na jednolitość kazała teŜ ignorować wszystkie
gatunki słowne (potoczne, retoryczne, artystyczno-prozatorskie), które były wyrazem
tendencji decentralizujących
***
-dialogowa orientacja słowa wśród innych, cudzych słów stwarza nowe moŜliwościartystyczne w słowie, jego szczególną prozatorską potencję artystyczną, która swoją
2
najpełniejszą realizację znalazła w powieści; właśnie róŜne formy i stopnie dialogowej
orientacji słowa i związane z nimi moŜliwości będą tematem dalszych rozwaŜań
-w tradycyjnej koncepcji stylistycznej słowo zna tylko siebie – swój przedmiot, kontekst,
jednolity i jedyny język; nie spotyka się ze sprzeciwem cudzego słowa, nikt mu nie
przeszkadza, nie kwestionuje; napotyka jedynie na opór samego przedmiotu (niemoŜność
wyczerpania go słowem, wypowiedzenia do końca)
-konkretne słowo (wypowiedź) zastaje przedmiot, na który jest skierowane, juŜ niejako
omówiony, oplątany i przeniknięty ogólnymi myślami, poglądami, cudzymi ocenami; słowo
wchodzi w rozkołysane od dialogów i napięte środowisko cudzych słów, wplata się w ich
skomplikowaną siatkę, identyfikuje się z jednymi, od innych się odcina, z jeszcze innymi
krzyŜuje; wszystko to moŜe kształtować słowo, osadzać się w jego pokładach znaczeniowych,
komplikować jego ekspresję, wpływać na jego oblicze stylistyczne
-ujmowanie przez słowo swojego przedmiotu jest aktem złoŜonym, gdyŜ wszelki przedmiot
jest jednocześnie rozjaśniony i zaciemniony rozbieŜnymi sądami społecznymi, cudzym
słowem o nim; ujmowanie przedmiotu przez słowo komplikuje się dialogowym
współdziałaniem w przedmiocie z róŜnymi aspektami jego społeczno-słownej interpretacji i
jego omówienia
-słowo, torując sobie drogę do swego sensu i swojej ekspresji poprzez środowisko cudzych
słów, współbrzmiąc i dysonując z róŜnymi jego składnikami, moŜe formować w tym
zdialogowanym procesie własne stylistyczne oblicze i ton
-taki jest właśnie obraz w prozie artystycznej, w szczególności powieściowej; taki
zdialogowany obraz moŜe występować we wszystkich gatunkach poetyckich, nawet w liryce,
ale dopiero w warunkach powieści obraz taki moŜe się rozwinąć, osiągnąć złoŜoność i głębię,
a zarazem pełnię artystyczną
-w obrazie poetyckim w wąskim sensie całe dzianie się – dynamika obrazu-słowa – rozgrywa
się między słowem a przedmiotem; słowo zanurza się w niewyczerpanym bogactwie i
sprzecznej wielokształtności przedmiotu, w jego dziewiczej, jeszcze nie wypowiedzianej
naturze; dlatego teŜ nie zakłada ono istnienia niczego poza granicami swojego kontekstu;
słowo zapomina o przeszłych dziejach pełnego sprzeczności opanowywania słownego
swojego przedmiotu, jak teŜ o równie sprzecznej aktualnej wiedzy o nim
-zupełnie inaczej rzecz się ma w wypadku artysty-prozaika, któremu przedmiot ukazuje się
przede wszystkim od strony tej właśnie społecznie sprzecznej róŜnorodności swoich nazw,
określeń i ocen; zamiast dziewiczej pełni i niewyczerpalności samego przedmiotu, prozaik
widzi mnogość rozmaitych szlaków, dróg i ścieŜek, utorowanych w nim przez świadomość
społeczną; artysta-prozaik tę otaczającą przedmiot róŜnorodność wypowiedzi społecznych
kształtuje w gotowy obraz, przepojony bogactwem dialogowych odgłosów
-kaŜde pozaartystyczne słowo prozatorskie musi odpowiednio ustawić się wobec tego, co juŜ
zostało powiedziane; wewnętrzna dialogowa orientacja słowa jest zjawiskiem właściwym
wszelkiemu Ŝywemu słowu; w jakikolwiek sposób i w jakimkolwiek kierunku słowo zmierza
ku przedmiotowi, zawsze styka się z cudzym słowem i musi wchodzić w kontakt z nim,
polegający na Ŝywym, pełnym napięcia wzajemnym oddziaływaniu
-wszelkie słowo nastawione jest na odpowiedź i nie moŜe uniknąć głębokiego wpływu
antycypowanej odpowiedzi; kształtując się w atmosferze tego, co juŜ zostało powiedziane,
słowo jest zarazem wyznaczone przez jeszcze nie wypowiedzianą, ale prowokowaną
odpowiedź; tak jest w kaŜdym Ŝywym dialogu; wszystkie formy retoryczne, ze względu na
swą budowę kompozycyjną – monologowe, są jawnie nastawione na aktywnego słuchacza i
jego odpowiedź
-wszelkie inne słowo nastawione jest na zrozumienie przez odbiorcę, tyle Ŝe nastawienie to
nie przybiera postaci samodzielnego aktu i nie jest zaznaczone kompozycyjnie; rozumienie
przez odbiorcę jest aktywnym czynnikiem, uczestniczącym w kształtowaniu słowa, przy
3
czym jest to rozumienie aktywne, będące w stosunku do słowa sprzeciwem lub akceptacją, w
obu przypadkach wzbogacające słowo
-filozofia słowa i lingwistyka znają tylko bierne rozumienie słowa, czyli rozumienie
neutralnego znaczenia wypowiedzi, a nie jej aktualnego sensu; znaczenie językowe danej
wypowiedzi zrozumiałe jest na tle języka, natomiast jej sens aktualny moŜe być odebrany
dopiero na tle innych, konkretnych wypowiedzi na ten sam temat, na tle rozbieŜnych opinii,
stanowisk i ocen, a więc tego, co komplikuje drogę kaŜdego słowa do przedmiotu
-teraz to pełne kontrowersji środowisko cudzych słów dane jest mówiącemu nie w
przedmiocie, lecz w duszy słuchacza, jako jego tło apercepcyjne, brzemienne w odpowiedzi i
sprzeciwy; na tło apercepcyjne rozumienia – nie językowe, lecz przedmiotowo-ekspresywne –
nastawiona jest wszelka wypowiedź; zachodzi nowe zetknięcie wypowiedzi z cudzym
słowem, wywierającym wpływ na jej styl
-dialogowy stosunek do cudzego słowa w przedmiocie i do cudzego słowa w przewidywanej
odpowiedzi słuchacza to relacje róŜne, niemniej jednak mogą splatać się tak ściśle, Ŝe są
prawie nie do rozróŜnienia w analizie stylistycznej
-słowo u Tołstoja odznacza się wyraźną dialogowością wewnętrzną, przy czym jest
zdialogowane zarówno w przedmiocie, jak i w horyzoncie czytelnika
-w omówionych zjawiskach wewnętrznej dialogowości słowa ustosunkowanie się do cudzego
słowa jest jednym z zadań stylu; organiczną cechą stylu są zawarte w nim wskazania na
zewnątrz, skorelowanie jego własnych elementów z elementami cudzego słowa; wewnętrzną
politykę stylu (łączenie elementów) wyznacza jego polityka zewnętrzna (stosunek do cudzego
słowa); słowo Ŝyje niejako na granicy własnego i cudzego kontekstu
-zjawisko wewnętrznej dialogowości występuje we wszystkich dziedzinach Ŝycia słowa; o ile
jednak w prozie pozaartystycznej (potocznej, retorycznej, naukowej) dialogowość zwykle jest
wydzielona w odrębny akt i przybiera postać bezpośredniego dialogu czy teŜ inne formy
rozgraniczenia z cudzym słowem, to w prozie artystycznej, zwłaszcza w powieści, słowo
nasycone jest wewnętrzną dialogowością, która przekształca semantykę i strukturę
składniową zdania; w powieści wewnętrzna dialogowość staje się jednym z najistotniejszych
elementów stylu i ulega specyficznemu opracowaniu artystycznemu
-w gatunkach poetyckich w wąskim sensie naturalna dialogowość słowa nie znajduje
zastosowania artystycznego, słowo jest wartością samo dla siebie i nie zakłada istnienia poza
swoimi granicami wypowiedzi cudzych; styl poetycki jest umownie odcięty od
jakiegokolwiek współdziałania z cudzym słowem, zwolniony od wszelkiego oglądania się na
cudze słowo; obce stylowi poetyckiemu jest równieŜ oglądanie się na moŜliwość innego
słownictwa, innej semantyki, innych form składniowych; nie jest mu znane równieŜ poczucie
ograniczoności, historyczności, społecznej określoności i specyficznego nacechowania
własnego języka; w gatunkach poetyckich utwór artystyczny jest całkowicie immanentny
wobec języka, wyraŜa w nim siebie bezpośrednio i wprost, bez dystansu, poeta wykorzystuje
kaŜdą formę, wyraz i wyraŜenie zgodnie z ich pierwszym przeznaczeniem, bez cudzysłowu,
jako czysty i bezpośredni wyraz swojej idei twórczej; choćby największe „męki słowa”
przeŜywał poeta w procesie tworzenia, język w jego dziele jest posłusznym organem, do
końca adekwatnie słuŜącym zamysłowi autora; język gatunku poetyckiego jest jednolitym i
jednym ptolemeuszowym światem, poza którym nic nie ma i nic nie jest potrzebne; świat
poezji pełen jest sprzeczności i nierozwiązywalnych konfliktów, ale zawsze pozostają one w
przedmiocie, w myślach, w przeŜyciach, czyli w materiale, nie przechodzą do języka; w
poezji słowo mówiące o wątpliwościach musi być, jako słowo, niewątpliwe; język dany jest
poecie tylko od wewnątrz, w swoim działaniu intencjonalnym, a nie z zewnątrz, w swej
obiektywnej specyficzności i ograniczoności
-nie znaczy to, Ŝe słowo zdialogowane nie ma w ogóle wstępu do utworu poetyckiego;
moŜliwości te są jednak ograniczone: na pewną swobodę zezwalają tylko „niskie” gatunki
4
poetyckie – satyryczne, komediowe i inne; niemniej jednak odmiany mowy mogą być
wprowadzane równieŜ do gatunków czysto poetyckich, głównie w wypowiedziach postaci; są
tam jednak uprzedmiotowione, demonstrowane jako rzecz, nie leŜą w jednej płaszczyźnie z
rzeczywistym językiem utworu: to przedstawiony gest postaci, a nie przedstawiające słowo
-poeta i o tym, co cudze mówi własnym językiem; prozaik zaś nawet o tym, co własne, stara
się powiedzieć w cudzym języku (np. w nieliterackim języku opowiadacza, reprezentanta
określonej grupy społeczno-ideologicznej)
-poeta marzy o stworzeniu nowego specjalnego języka poetyckiego, nie chce posługiwać się
realnie istniejącymi dialektami społecznymi; języki społeczne są przedmiotowe,
charakterystyczne, społecznie zlokalizowane i ograniczone; natomiast sztucznie stworzony
język poezji będzie językiem bezpośrednio intencjonalnym, bezspornym, jednolitym i
jedynym; idea jedynego języka poezji stanowi charakterystyczny filozofemat utopijny
poetyckiego słowa
-język literacki mówiony i pisany jest rozwarstwiony i wieloraki w swoich konkretnych
realizacjach przedmiotowo-znaczeniowych i ekspresywnych
-to rozwarstwienie uwarunkowane jest przede wszystkim specyficznymi organizmami
gatunków; róŜne momenty języka (leksykograficzne, semantyczne, składniowe itp.) zrastają
się z cechami gatunków: oratorskich, publicystycznych, gazetowych, dziennikarskich,
literatury niskiej (powieść brukowa) i wysokiej; te lub inne momenty języka nabierają
specyficznego aromatu danych gatunków, poniewaŜ zrastają się ze specyficznymi punktami
widzenia, ujęciami, formami myślenia, odcieniami i akcentami owych gatunków
-na to gatunkowe rozwarstwienie języka nakłada się jeszcze – pokrywając się z nim lub nie –
rozwarstwienie zawodowe: język adwokata, lekarza, handlowca, działacza politycznego,
nauczyciela itp.; języki te róŜnią się nie tylko słownictwem; angaŜują one określone formy
intencjonalnego ukierunkowania, formy konkretnej interpretacji i wartościowania; zatem i
język pisarza moŜe być odebrany jako zawodowy Ŝargon obok innych Ŝargonów zawodowych
-dla nas waŜna jest intencjonalna, tj. przedmiotowo-znaczeniowa i ekspresywna strona
rozwarstwienia języka ogólnego, bowiem rozwarstwia się nie neutralnolingwistyczny zestaw
języka, lecz na róŜne sposoby wykorzystywane są jego moŜliwości intencjonalne; od
wewnątrz, dla samych mówiących, te języki gatunków i Ŝargony zawodowe są bezpośrednio
intencjonalne – a więc pełnoznaczne i wyraŜające wprost; z zewnątrz zaś, czyli dla osób
spoza danego horyzontu intencjonalnego, mogą być przedmiotowe, charakterystyczne,
barwne itp.
-obok rozwarstwienia ogólnego języka literackiego na języki gatunków i zawodów występuje
rozwarstwienie społeczne; jest ono równieŜ uwarunkowane odmiennością horyzontów
przedmiotowo-znaczeniowych i ekspresywnych, tj. wyraŜa się w typowych róŜnicach
interpretacji i akcentowania elementów języka, i moŜe nie naruszać abstrakcyjno-językowej
jednolitości dialektologicznej ogólnego języka literackiego
-kierunki (artystyczne i inne), kółka, czasopisma, określone gazety, waŜniejsze utwory i
pojedynczy ludzie mogą w miarę swej wagi społecznej rozwarstwiać język, obciąŜając jego
słowa i formy typowymi intencjami i akcentami; w kaŜdym historycznym momencie Ŝycia
słowno-ideologicznego kaŜda generacja w kaŜdej warstwie społecznej ma swój język; kaŜda z
odmian języka jest społecznie typowym językiem, choćby najbardziej wąski był jej zasięg
społeczny (moŜliwy jest nawet Ŝargon rodzinny)
-w kaŜdym momencie współŜyją ze sobą języki róŜnych epok i okresów Ŝycia społeczno-
ideologicznego; istnieją nawet języki dni
-języki nie wykluczają się nawzajem i wielorako krzyŜują (język ukraiński, język poematu
epickiego, język wczesnego symbolizmu, język studenta, język pokolenia dzieci, język
półinteligenta, język nietzscheanisty); istnieje wspólna płaszczyzna tych języków: wszystkie
są sposobami widzenia świata, formami jego słownej interpretacji, szczególnymi horyzontami
5
przedmiotowo-znaczeniowymi i wartościującymi; wszystkie realnie Ŝyją, walczą i rozwijają
się w zróŜnicowanym społecznie języku ogólnym; wszystkie mogą występować w jednej
płaszczyźnie powieści, która potrafi łączyć parodystyczne stylizacje języków gatunków
literackich, zawodów, kierunków, pokoleń, dialektów społecznych itp.; wszystkie one mogą
być uŜyte przez powieściopisarza dla instrumentacji tematu i do pośredniego wyraŜania jego
intencji i ocen
-słowo Ŝyje poza sobą, w swoim Ŝywym ukierunkowaniu na przedmiot; badać słowo w nim
samym, ignorując jego ukierunkowanie poza siebie, jest rzeczą równie bezsensowną, co
badać przeŜycie psychiczne poza realnością, ku której jest ono skierowane i która je określa
-w rezultacie działania sił rozwarstwiających nie pozostają w języku Ŝadne neutralne, niczyje
słowa i formy – cały jest rozchwytywany przez róŜnych uŜytkowników, cały przesycony
intencjami i akcentami; język dla Ŝyjącej w nim świadomości nie jest abstrakcyjnym
systemem normatywnych form, lecz konkretnym, zróŜnicowanym wewnętrznie poglądem na
świat; wszystkie słowa tchną zapachem zawodu, gatunku literackiego, kierunku, określonego
utworu, określonego człowieka, pokolenia, wieku, dnia i godziny; kaŜde słowo pachnie
kontekstem i kontekstami, w których Ŝyło swym społecznie napiętym Ŝyciem; wszystkie
słowa i formy wypełnione są intencjami
-słowo języka to na poły cudze słowo; stanie się ono „swoim”, kiedy mówiący wypełni je
własną intencją, własnym akcentem itp.; do tego momentu przyswojenia słowo znajduje się
nie w neutralnym i bezosobowym języku, lecz w cudzych ustach, w cudzych kontekstach, na
słuŜbie cudzych intencji – stamtąd trzeba je wziąć i uczynić własnym; wiele z nich stawia
mocny opór, inne na zawsze pozostają cudzymi, brzmią obco w ustach mówiącego; język nie
jest neutralnym środowiskiem, które łatwo i swobodnie staje się intencjonalną własnością
mówiącego
-język literacki nie jest zamkniętym dialektem; deformują go inne dialekty, które do niego
wchodzą; one same są deformowane przez niego
-ogólny język literacki narodu o rozwiniętej kulturze artystyczno-prozatorskiej, zwłaszcza
powieściowej, jest zorganizowanym mikrokosmosem, odbijającym makrokosmos nie tylko
narodowego, ale i europejskiego zróŜnicowania językowego; jednolitość języka literackiego
nie jest to jednolitość zamkniętego systemu, lecz jedność języków, które zetknęły się i
przeniknęły nawzajem
***
-literacko aktywna świadomość językowa znajduje języki, a nie język, i staje wobeckonieczności wyboru języka; kaŜde jej wystąpienie słowno-literackie jest czynnym akcentem
odpowiedniego ustawienia się wobec otaczającej róŜnorodności językowej, zajęciem w niej
pozycji, wyborem języka
-niepiśmienny chłop, odcięty od wszelkich ośrodków kulturalnych, Ŝył w kilku systemach
językowych: modlitwy odmawiał w jednym języku (scs), pieśni śpiewał w drugim, w Ŝyciu
codziennym posługiwał się trzecim językiem, a kiedy dyktował piśmiennemu człowiekowi
próbował mówić czwartym; języki te nie były jednak dialogowo skorelowane w świadomości
językowej chłopa; z chwilą, gdy chłop zaczynał patrzeć na jeden język przez pryzmat
drugiego, stawało się jasne, Ŝe są to języki róŜne, sporne, Ŝe związane z tymi językami
systemy ideologiczne i sposoby ujmowania świata zaprzeczają sobie nawzajem, wtedy
właśnie rozpoczynała się aktywna, dokonująca wyboru orientacja wśród nich
-podsumowanie: poezja posługuje się językiem jednolitym, prozę cechuje dialogowość.
*Ola*
6