Tyrannosaurus (Tyranozaur Rex , T-Rex)
RzÄ…d: gadziomiedniczne
PodrzÄ…d: Theropoda
Występowanie: zachód Kanady i USA
Czas występowania: 68-65 mln lat temu
Rozmiar: długość 14 metrów, ciężar 7 ton
Tyranozaur (Tyrannosaurus)  rodzaj teropoda z rodziny tyranozaurów. Jedynym gatunkiem z
tego rodzaju, którego istnienie zostało potwierdzone i który jest zarazem jednym z najbardziej
znanych dinozaurów na świecie, jest Tyrannosaurus rex.
Budowa
Tak jak inne póz
ne tyranozauroidy, tyranozaur był dwunożnym mięsożercą z masywną czaszką
utrzymywaną w równowadze przez długi ogon. Obecnie znane są teropody dorównujące, a
nawet przewyższające wielkością tyranozaura. Jednak mierząc niemal 14 metrów długości i
ważąc około 7 ton, nadal pozostaje największym znanym tyranozauroidem i jednym z
największych znanych drapieżników lądowych wszech czasów.
Szyja tyranozaura była zakrzywiona na kształt litery S, podobnie jak u innych teropodów. Była
jednak krótsza i bardziej umięśniona, ponieważ dz
wigała ciężką głowę. Kończyny przednie
1 / 8
Tyrannosaurus (Tyranozaur Rex , T-Rex)
składały się z dwóch palców z pazurami i jednego szczątkowego  osiągały one małe rozmiary
w porównaniu z resztą ciała, miały jednak mocną budowę. W przeciwieństwie do nich tylne były
pod względem proporcji do całkowitej długości zwierzęcia jednymi z najdłuższych wśród
wszystkich teropodów. Ogon był bardzo ciężki i długi (czasami składał się z ponad 40 kręgów) i
stanowił przeciwwagę dla ciężkiej głowy i tułowia. W związku z dużymi rozmiarami zwierzęcia
wiele kości było w środku pustych, co zmniejszało masę szkieletu, nie pozbawiając go
wytrzymałości.
Duże otwory w czaszce zmniejszały jej ciężar i zapewniały powierzchnię przyczepu mięśni,
podobnie jak u innych dużych mięsożernych teropodów. Jednakże w innych aspektach czaszka
tyranozaura była znacząco odmienna od czaszek innych teropodów nienależących do
tyranozauroidów. Niezwykle szeroka w tylnej części, miała wąski pysk, co dawało zwierzęciu
możliwość widzenia stereoskopowego. Kości czaszki były masywne, a niektóre z nich, jak na
przykład kości nosowe, spojone ze sobą, co sprawiało, że nie zmieniały położenia względem
siebie. Tyranozaur miał jednak wiele kości pneumatycznych, co mogło zapewniać im większą
elastyczność, jak i zmniejszać masę czaszki. Dzięki tym i innym wzmocnieniom czaszki T. rex
miał największą siłę szczęk spośród wszystkich dinozaurów oraz jedną z największych spośród
wszystkich poznanych dotychczas zwierzÄ…t.
Podobnie jak inne tyranozauroidy, T. rex miał uzębienie wyraz
nie heterodontyczne. Jego zęby
premaksillarne (położone w przedniej części górnej szczęki, odpowiadające siekaczom) były
gęsto rozmieszczone i zakrzywione do tyłu. W przekroju miały kształt litery D, miały piłkowane
krawędzie, a ich czubki kształtem przypominały dłuto. Kształt zębów zmniejszał ryzyko ich
wypadnięcia w chwili, gdy tyranozaur gryzł i szarpał ciało ofiary. Duże ślady po ugryzieniach
znajdowane na szkieletach innych dinozaurów wskazują, że tego typu zęby mogły przecinać
nawet twarde kości. Często odnajduje się zużyte lub połamane zęby tyranozaura, ale w
przeciwieństwie do zębów ssaków mogły być wymieniane przez całe życie zwierzęcia.
Pozostałe zęby także były mocne, jednak ze względu na zakrzywienie kształtem przypominały
bardziej banany niż sztylety. Podobnie jak zęby przedszczękowe (premaksillarne), miały
piłkowane krawędzie. W porównaniu z nimi były szerzej rozstawione. Zęby szczęki były
większe od wszystkich zębów żuchwy z wyjątkiem występujących w jej tylnej części.
Największy znaleziony dotąd ząb tyranozaura miał długość 30,5 cm (wliczając w to długość
korzenia), co czyni go największym znanym zębem mięsożernego dinozaura.
Klasyfikacja
Tyranozaur jest zaliczany do nadrodziny tyranozauroidów (Tyrannosauroidea), rodziny
tyranozaurów (Tyrannosauridae) i podrodziny Tyrannosaurinae. Do tej podrodziny
2 / 8
Tyrannosaurus (Tyranozaur Rex , T-Rex)
należały również m.in.: północnoamerykański rodzaj daspletozaur i azjatycki tarbozaur (oba te
rodzaje w historii badań nad nimi były przez niektórych naukowców utożsamiane z
tyranozaurem). Teropody z rodziny tyranozaurów dawniej były powszechnie uważane za
potomków starszych grup wielkich teropodów, jak megalozauroidy czy karnozaury. Chatterjee
w 1985 zasugerował, że tyranozaury mogą być potomkami rauizuchów. Nowsze analizy
kladystyczne wskazują jednak na przynależność tyranozaurów do celurozaurów.
Dymorfizm płciowy
W miarę poszerzania materiału badawczego o szkielety kolejnych tyranozaurów naukowcy
zaczęli analizować różnice pomiędzy poszczególnymi osobnikami. Odkryli oni istnienie dwóch
różnych typów budowy, analogicznych do występujących u innych teropodów. Typ
odznaczajÄ…cy siÄ™ masywniejszÄ… budowÄ… nazwano  krzepkim", podczas gdy drugi nazwano
 wysmukłym". Kilka różnic w morfologii obu typów wykorzystano do zbadania istnienia u
tyranozaurów dymorfizmu płciowego; uznano przy tym, że typ  krzepki prawdopodobnie
reprezentowały samice. Na przykład miednica kilku przedstawicieli tego typu była szersza, co
można łączyć z funkcją składania jaj. Sądzono także, że  krzepka" budowa ciała koreluje z
redukcją łuku naczyniowego na pierwszym kręgu ogonowym. Od czasu publikacji Alfreda
Romera z 1956 błędnie uznawano, że u krokodyli wielkość tego łuku jest oznaką dymorfizmu
płciowego, przy czym miał on być większy u samców niż u samic; przez analogię uznano, że
różnice wielkości łuku są też oznaką dymorfizmu płciowego u tyranozaurów i niektórych innych
teropodów. Zakładano, że mniejszy łuk naczyniowy u  krzepkich" osobników, utożsamianych z
samicami, ułatwiał jajom wydostawanie się z układu rozrodczego, zaś u osobników
 wysmukłych", utożsamianych z samcami, większy łuk miał być dodatkowym miejscem
przyczepu mięśni prącia.
W ostatnich latach dowody na istnienie dymorfizmu płciowego zostały osłabione. Badania z
roku 2005 dowiodły, że poprzednie twierdzenia o występowaniu dymorfizmu płciowego w
anatomii kości łuku naczyniowego kręgów ogonowych u krokodyli były błędne, co podaje w
wątpliwość istnienie dymorfizmu płciowego u gatunku T. rex. W pełni rozwinięty łuk
naczyniowy został odkryty na pierwszym kręgu ogona  Sue , bardzo potężnego osobnika.
Oznacza to, że rzeczonej cechy nie można żadnym sposobem użyć do rozróżnienia pomiędzy
obiema formami. Ponieważ osobniki z gatunku
T. rex
znajdowano na rozległym obszarze rozpościerającym się między kanadyjską prowincją
Saskatchewan i Nowym Meksykiem, różnice pomiędzy nimi mogą być spowodowane raczej
przez różne warunki geograficzne niż dymorfizm płciowy. Mogą one być także związane z
wiekiem. Według tej teorii osobniki potężniejsze byłyby po prostu starsze.
3 / 8
Tyrannosaurus (Tyranozaur Rex , T-Rex)
Tylko jeden okaz omawianego tu gatunku można definitywnie przypisać określonej płci.
Badanie osobnika  B-rex ujawniło zachowanie tkanek miękkich pomiędzy kilkoma kośćmi.
Niektóre z nich zostały zidentyfikowane jako wyspecjalizowane tkanki rdzenne rozwijające się
dziś tylko u nowoczesnych ptaków i służące im jako z
ródło wapnia do produkcji osłonki jaja
podczas jajeczkowania. Ponieważ tylko samice ptaków składają jaja, tkankę tę można
odnalez
ć jedynie u nich, choć samce są zdolne do jej produkcji, jeśli zostaną im wstrzyknięte
żeńskie hormony rozrodcze, np. estrogeny. To zaś mocno sugeruje, że  B-rex to samica, a
także, że zginęła podczas wytwarzania jaja. W jednym z badań stwierdzono, że tkanka rdzenna
nie występuje u krokodyli, które są  oprócz ptaków  najbliższymi krewnymi dinozaurów, zaś
występuje u pterozaurów, grupy archozaurów należących wraz z dinozaurami do kladu
Ornithodira. Występowanie tej tkanki zarówno u ptaków, jak i teropodów jest kolejnym
dowodem na bliskie ewolucyjne pokrewieństwo tych grup.
Postawa
Jak wiele dwunożnych dinozaurów, Tyrannosaurus rex był historycznie przedstawiany jako
 żyjący trójnóg" o ciele ustawionym pod kątem 45 stopni lub mniejszym w stosunku do pionu i
ogonie wlekącym się po podłożu, podobnie jak u kangura.
Kończyny
Kończyny przednie tyranozaura były bardzo małe w porównaniu z wielkością całego ciała,
mierzyły jedynie 1 m długości. Nie były jednak organami szczątkowymi, miały obszerne pola
przyczepu mięśni, co oznacza znaczną siłę. Prawdopodobnie były one używane do
przytrzymywania partnera podczas kopulacji. Zasugerowano także, że zwierzę pomagało sobie
nimi, gdy wstawało z leżenia na brzuchu. Jeszcze inna możliwość jest taka, że przytrzymywały
one walczącą zdobycz, gdy ta przesuwana była w kierunku szczęk tyranozaura. Hipotezę tę
wspierają analizy biomechaniczne. Kości tej kończyny wykazują niezmiernie grubą warstwę
korową, oznacza to, że były rozwinięte w kierunku przeciwstawiania się dużym ciężarom.
Mięsień dwugłowy ramienia dorosłego tyranozaura sam był zdolny do udz
wignięcia 199 kg;
udz
wig ten powiększały jeszcze inne mięśnie (jak mięsień ramienny), działające wspólnie z
dwugłowym. Przedramię posiadało ograniczany zakres ruchów, staw barkowy i łokciowy
pozwalaÅ‚y tylko na odpowiednio 40 i 45° ruchu. Dla porównania: te same stawy u deinonycha
umożliwiaÅ‚y mu ruch w zakresie odpowiednio 88 i 130°, koÅ„czyna górna czÅ‚owieka może
obracać siÄ™ o 360° w stawie barkowym i 140° w stawie Å‚okciowym. Silna budowa koÅ›ci
kończyn przednich, duża siła mięśni, ograniczony zakres ruchów wskazują na system
stworzony do szybkiego Å‚apania zdobyczy pomimo jej walki i oporu.
4 / 8
Tyrannosaurus (Tyranozaur Rex , T-Rex)
O ile długo sądzono, że tyranozaur miał jedynie dwa palce na każdej dłoni, odkrycie
kompletnego szkieletu kończyny przedniej w 2007 pokazało, że w rzeczywistości miał on ich
trzy, z tym że ten trzeci był mały w porównaniu z dwoma poprzednimi.
Skóra
W 2004 w  Nature opublikowano raport opisujÄ…cy wczesnego tyranozauroida Dilong
paradoxus z
formacji
Yixian
w Chinach. Jak i u innych teropodów odkrytych w Yixian, skamieniały szkielet zachował się
razem z płaszczem nitkowatych struktur, które powszechnie są uznawane za prototyp piór.
Zasugerowano, że tyranozaur i pozostałe blisko spokrewnione teropody z rodziny
tyranozaurów miały protopióra. Jednak znane, choć rzadkie, odciski skóry dorosłych gadów z
rodziny tyranozaurów ze stanowisk w Kanadzie i Mongolii, wskazują, że zwierzęta te, jak i wiele
innych dinozaurów, były pokryte okrągławymi łuskami. Jakkolwiek istnieje możliwość, że
protopióra występowały na częściach ciała tyranozaura, których odciski się nie zachowały, to
przykłady wielu współczesnych wielkich zwierząt lądowych, jak słoni, hipopotamów i
większości gatunków nosorożców, wskazują na brak dodatkowej izolacji termicznej ciała. Wraz
ze wzrostem rozmiarów zwierzęcia, jego zdolność do zatrzymywania ciepła wzrasta, gdyż
maleje stosunek powierzchni ciała do jego objętości. Wobec tego, tak duże zwierzęta
ewoluujące na obszarach o ciepłym klimacie lub ekspandujące na nie, tracą okrycie z piór lub
sierści, gdyż przestaje ono być faworyzowane przez dobór naturalny, a może nawet stać się
problemem, kiedy izolacja uniemożliwia pozbycie się nadmiaru ciepła, co może spowodować
przegrzanie zwierzęcia. Protopióra mogły też zostać utracone wtórnie podczas ewolucji dużych
przedstawicieli rodziny tyranozaurów, zwłaszcza w czasie trwania ciepłego kredowego klimatu.
Poruszanie siÄ™
Nierozstrzygnięte pozostają dwie główne kwestie dotyczące zdolności lokomocyjnych
tyranozaura:
1. Jak sprawnie zmieniał on kierunek?
2. Jaka była jego maksymalna prędkość, gdy poruszał się po linii prostej?
5 / 8
Tyrannosaurus (Tyranozaur Rex , T-Rex)
Obie są związane z debatą, czy zwierzę to aktywnie polowało (drapieżnictwo), czy też może
było padlinożercą (zobacz niżej).
Prawdopodobnie tyranozaur zmieniał kierunek ruchu bardzo powoli. Możliwe, że aż 1 2
sekundy zabieraÅ‚o mu skrÄ™cenie o zaledwie 45°. CzÅ‚owiekowi, zorientowanemu pionowo i
pozbawionemu ogona, zajmuje to ułamek sekundy. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest
moment bezwładności: większość masy tyranozaura była położona w dużej odległości od
środka ciężkości (podobnie jak w przypadku człowieka dz
wigającego ciężką belkę), choć
średnia odległość może zostać zredukowana poprzez wygięcie tułowia i ogona oraz
podciągnięcie głowy i kończyn przednich w kierunku ciała (w podobny sposób tancerz na
lodzie zbliża ręce, by szybciej wirować).
Obliczenia naukowców dały szeroki zakres przewidywanych maksymalnych prędkości.
Większość oszacowań jest zbliżona do wartości 11 m/s, kilka do jedynie 5 m/s, a niektóre
sięgają nawet 20 m/s. Badacze polegają na różnych metodach tworzenia tych przybliżeń,
ponieważ, o ile istnieje dużo śladów marszu wielkich teropodów, na razie żaden nie został
utworzony podczas biegu. Może to jednak znaczyć, że wielkie teropody nie biegały. Naukowcy
sądzący, że przedstawiciele opisywanego tu rodzaju byli zdolni do biegu, zwracają uwagę na
wydrążone kości i inne struktury zmniejszające masę ciała do  zaledwie 5 ton, a także na to,
że inne zwierzęta, jak strusie czy konie z długimi, giętkimi kończynami tylnymi są zdolne
osiągać duże prędkości dzięki stawianiu dłuższych kroków. Dodatkowo niektórzy argumentują,
że tyranozaur miał względnie większe mięśnie nóg niż jakiekolwiek żyjące dziś zwierzę, co
mogło pozwalać mu na szybki bieg: 40 70 km/h.
Jack Horner i Don Lessem w 1993 ogłosili, że T. rex był powolny i prawdopodobnie niezdolny
do biegu (brak fazy lotu w czasie chodu, tj. zwierzę przemieszczając się przez cały czas
musiało przynajmniej jedną kończyną dotykać podłoża), ponieważ stosunek długości kości
udowej do piszczelowej był u tego zwierzęcia większy niż 1, jak u większości wielkich
teropodów i dzisiejszych słoni. Jednak Hol
tz
(1998) zauważył, że tyranozaury i niektóre blisko z nimi spokrewnione grupy posiadały w
przypadku kończyn tylnych w porównaniu z częścią proksymalną (udo) znacznie dłuższe
części dystalne (łydka i stopa z palcami) niż większość innych teropodów. Poza tym
tyranozaury i ich bliscy krewni mieli silnie zrośnięte śródstopie, które mogło przenosić siły
lokomotoryczne ze stopy na dolną część kończyny bardziej efektywnie niż u wcześniejszych
dinozaurów drapieżnych (śródstopie budują kości stopy, funkcjonuje ono jako część kończyny
u palcochodnych). Holtz wywnioskował, że tyranozaury, jak i ich bliscy krewniacy, były
najszybszymi z wielkich teropodów.
6 / 8
Tyrannosaurus (Tyranozaur Rex , T-Rex)
Christiansen (1998) oszacował, że kości nóg tyranozaura nie były znacznie silniejsze od
należących do słoni, których maksymalna prędkość jest ograniczona i w rzeczywistości nigdy
nie biegają (brak fazy lotu w czasie chodu). Na tej podstawie zaproponował, że maksymalna
prędkość tyranozaura wynosiła 11 m/s. Tak szybko biega ludzki sprinter. Zaznacza on jednak,
że te przybliżenia opierają się na wielu niepewnych założeniach.
Wraz ze wzrostem prędkości rośnie jednak prawdopodobieństwo upadku. Tymczasem Farlow i
współpracownicy (1995) stwierdzili, że kilkutonowy tyranozaur mógłby doznać poważnego, a
nawet śmiertelnego urazu, przewracając się. Ponieważ tułów znajdował się na wysokości 1,5
metra, uderzyłby w glebę zatrzymując się z przeciążeniem równym 6 g (sześciokrotnie
większym od przyśpieszenia ziemskiego). Niewielkie przednie łapy zwierzęcia nie mogły
zredukować wstrząsu. Z drugiej strony żyrafa potrafi galopować z prędkością 50 km/h, pomimo
ryzyka złamania kończyny tylnej lub gorszego wypadku, mogącego mieć skutki śmiertelne
nawet w tak  bezpiecznym" otoczeniu, jakim jest zoo. Wobec tego jest więc możliwe, że i
tyranozaur biegł szybko, kiedy było to potrzebne i musiał liczyć się z ryzykiem.
Najnowsze badania sposobu poruszania się tyranozaura także nie ustalają jego prędkości
dokładnie. Mieści się ona w granicach od 17 km/h do 40 km/h, to jest od chodu czy wolnego
biegu do umiarkowanago. Np. w 2002 użyto modelu matematycznego, potwierdzonego przez
zastosowanie go dla trzech żyjących zwierząt: aligatora, kury i człowieka. Dodatkowo póz
niej
włączono w te obliczenia jeszcze emu i strusia. Oceniono w ten sposób masę mięśni nóg
potrzebną do szybkiego biegu (ponad 40 km/h). Odkryto, że proponowane prędkości powyżej
40 km/h były nieosiągalne, bo zwierzę potrzebowałoby ogromnej masy mięśni nóg (powyżej
40% całkowitej masy ciała). Nawet umiarkowane prędkości wymagały dużych mięśni kończyn
dolnych. Kwestia ta jest trudna do rozwiązania, gdyż nie wiadomo, jak wielkie mięśnie w
rzeczywistości miał tyranozaur. Jeśli były mniejsze, osiągał 18 km/h, spacerując lub jedynie
biegajÄ…c truchtem.
W celu ustalenia prędkości, z jaką mógł biec tyranozaur, w 2007 przeprowadzono badania z
użyciem modeli komputerowych. Bazowały one na danych zebranych zabranych bezpośrednio
ze skamielin. Dzięki tym badaniom stwierdzono, że T. rex osiągał maksymalną prędkość 8
m/s. Był więc nieco szybszy niż przeciętny, profesjonalny piłkarz oraz wolniejszy od sprintera,
który może osiągnąć do 12 m/s. Zaznaczyć trzeba, że badania te przewidują maksymalną
prędkość 17,8 m/s dla ważącego 3 kg kompsognata (prawdopodobnie młodego osobnika).
Specjaliści, którzy sądzą, że tyranozaur nie był zdolny do biegu, szacują jego najwyższą
7 / 8
Tyrannosaurus (Tyranozaur Rex , T-Rex)
prędkość na 17 km/h. To wciąż szybciej niż w przypadku większości jego prawdopodobnej
zdobyczy, hadrozaurów i ceratopsów. W dodatku niektórzy zwolennicy drapieżnictwa
tyranozaura są zdania, że prędkość poruszania się tego zwierzęcia nie jest istotna, gdyż mógł
być wolny, ale i tak szybszy od swej zdobyczy. Z drugiej strony Paul i Christiansen (2000)
wysunęli tezę, że póz
niejsze ceratopsy miały wyprostowane przednie łapy i większe gatunki
mogły być tak szybkie, jak nosorożce. Zaleczone rany od ugryzień tyranozaura na
skamielinach ceratopsów interpretowane są jako dowody ataków na żywe dinozaury rogate.
Jeśli ceratopsy żyjące w otoczeniu tyranozaura były szybkie, wątpliwy staje się argument, że
teropod ten nie musiał także być szybki, by złapać swą zdobycz. W przeciwnym razie być może
tyranozaur polował z zasadzki, atakując szybszą od siebie zdobycz. Debata ta wydaje się
daleka od zakończenia.
Odżywianie
Dyskusja o tym, czy tyranozaur był drapieżnikiem, czy wyłącznie padlinożercą, trwa podobnie
długo, jak ta dotycząca jego sposobu poruszania się. Lambe w 1917 opisał dobrze zachowany
szkielet gorgozaura, bliskiego krewnego tyranozaura. Wywnioskował, że oba rodzaje to
obligatoryjni padlinożercy, zęby gorgozaura zupełnie nie wykazywały śladów zużycia.
Argument ten nie jest już uważany za znaczący, gdyż zęby teropodów podlegały dość szybkiej
wymianie. Od pierwszego odkrycia tyranozaura większość naukowców opowiada się za jego
drapieżnictwem, ale tak jak i dzisiejsi duzi drapieżnicy, mógł też żywić się padliną lub kraść
zdobycz innych drapieżników, jeśli nadarzyła się okazja.
y
ródło: esencja wytłuszczona z artykułu o Tyranozaurze z Wikipedia.pl oraz literatura z działu
Bibliografia
8 / 8