DZIECI ALKOHOLIKÓW
Materiały opracowała: Barbara Jurewicz
pedagog Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej
I. Rodzina z problemem alkoholowym jako środowisko wychowawcze.
Rodzina z problemem alkoholowym to rodzina patologiczna. Podstawowe funkcje
rodzicielskie zostają w niej naruszone, zaburzeniu ulegają procesy socjalizacyjne. Dzieci
wychowujące się w tym środowisku doznają przemocy fizycznej, emocjonalnej, nadużyć
seksualnych, ale także nadmiernego krytycyzmu, oszukiwania i niesprawiedliwego
traktowania ze strony rodziców, bywają świadkami przemocy, której doznaje matka lub
rodzeństwo. Wyniesione z domu zaburzenia w sferze procesów emocjonalnych są z
ródłem
trudności w funkcjonowaniu dziecka w szkole, grupie rówieśniczej i całym dalszym życiu.
Zamiast wzorców zachowań społecznie pożądanych rodzina dostarcza wzorców
aspołecznych, bądz
wprost przestępczych. Wszystko to sprawia, że dzieci alkoholików
prezentują ogólnie wyższy poziom niedostosowania, którego przejawami są m.in.:
niepowodzenia szkolne, przestępczość, alkoholizm i narkomania, wreszcie wysoki poziom
samobójstw. Dzieci z rodzin alkoholików są bardziej agresywne wobec otoczenia, ale
rozpoznać też w nich można reakcje świadczące o nadmiernej lękliwości oraz zamknięcie się
w sobie.
Za główne z
ródło zaburzeń zachowania uważa się frustrację, potrzeby kontaktu
emocjonalnego, potrzeby bliskości, oparcia, miłości. Z badań E. Tatarowicz wynika, że
charakter wzajemnych więzi emocjonalnych w rodzinach alkoholowych jest częściej niż w
innych rodzinach ambiwalentny i negatywny. Około 40% dzieci przejawia negatywne
nastawienie do swoich pijących ojców, Ci zaś w ponad 30% przypadków ujemnie wyrażają
się o swoich dzieciach. Ojcowie alkoholicy postrzegani są jako zaniedbujący, egocentryczni,
nieobecni fizycznie lub psychicznie, autokratyczni. Kontakty z nim są rzadsze i zawierają
często negatywne treści wychowawcze, przy czym dziewczęta w bardziej negatywny sposób
niż chłopcy oceniają ich postępowanie.
W opinii dzieci  matki i żony alkoholików stosują zbyt surowe metody
wychowawcze, mają skłonności do nadmiernego kontrolowania, ograniczania swobody
dziecka, często wpadają w gniew, unikają rozmów z dzieckiem, a przy tym przejawiają
postawy  męczeńskie .
Z wyżej przytoczonych badań wynika, że ponad 60% dzieci stale doznaje
niepowodzeń w nauce. Tylko nieliczne (14,5%) wybierane są przez innych jako najlepsi
koledzy z klasy, prawie 70% określane jest jako  nielubiane , a 60% jako  smutne, unikające
kolegów .
Niepowodzenia dydaktyczne, których doznają dzieci alkoholików wynikają w dużej
mierze z wyniesionych z życia rodzinnego zaburzeń w sferze procesów emocjonalnych.
Wiele kłopotów przysparza tym dzieciom brak umiejętności koncentrowania uwagi,
nadpobudliwość psychoruchowa, bądz
nadmierna lękliwość i nerwowość. Szkoła staje się
przy tym dodatkowym z
ródłem frustracji i urazów. Niepowodzenia szkolne i niska pozycja w
klasie pogłębiają niskie poczucie własnej wartości oraz brak wiary we własne siły. Są one
bardziej niż inne dzieci neurotyczne i chwiejne emocjonalnie. Typowe ich skargi na
samopoczucie to: niepokój, rozdrażnienie, przygnębienie, stany lękowe, natrętne myśli, które
nie pozwalają zasnąć ani odpocząć, dolegliwości psychosomatyczne: bóle głowy, serca,
bolesne skurcze jelit.
1
Młodzi ludzie pochodzący z rodzin, w których nadużywa się alkoholu są bardziej niż
inni narażeni na popadnięcie w nałóg. Piją częściej i więcej niż ich rówieśnicy, wcześniej
mają kontakt z alkoholem, pierwszy wypity kieliszek podawany bywa często przez pijącego
rodzica.
Z badań i obserwacji wynika, iż wychowywanie się w rodzinie alkoholika prowadzi
do utraty zaufania do świata i przekonania, że ludzie są na ogół fałszywi, obłudni, oszukują
swoich bliskich, nie można im ufać, dobroć i życzliwość to rzadkie zjawiska. Świat napawa
lękiem, a z
ródłem zagrożenia jest nie tylko sytuacja domowa, ale też szkoła i dorośli i w
ogóle.
Ukształtowana w wyniku wczesnodziecięcych doświadczeń skłonność do postrzegania
świata jako z
ródła zagrożenia ma tendencje do uogólniania i utrwalania się. W taki sposób
rodzi się osobowość jednostki nieprzystosowanej, której samej jest z
le na świecie i z którą
trudno żyje się innym.
Z badań M. Konopackiej wynika, że dzieci te postrzegają swój dom jako miejsce,
gdzie jest smutno, z
le, niespokojnie. Pragną zmiany stosunku rodziców do nich, chcą być
potrzebne, kochane, rozumiane. Wiele spośród nich nie akceptuje własnego domu i panującej
w nim atmosfery, a nie widząc możliwości zmiany ucieka w świat snów i marzeń.
Nieprzewidywalność reakcji rodziców rodzi ból i niepewność, co w określonej sytuacji spotka
dziecko z ich strony  akceptacja czy odrzucenie, życzliwość czy agresja  prowadzi do
frustracji i poczucia braku kontroli nad własnym życiem. Niskie poczucie bezpieczeństwa
uruchamia patologiczne mechanizmy obronne.
II. Amerykańska badaczka Sharon Wegscheider wyodrębniła 4 modele ról, do odgrywania
których zmusza dzieci sytuacja panująca w dysfunkcjonalnej rodzinie alkoholowej:
1. Bohater rodzinny
2. Kozioł ofiarny
3. Stracone dziecko ( dziecko za mgłą )
4. Maskotka
Ad 1. Bohater to podpora rodziny (rolę tę często pełni najstarsze dziecko), zachowuje się
zawsze dorośle i odpowiedzialnie. W szkole radzi sobie tak dobrze, jak tylko pozwalają mu
możliwości intelektualne. Robi wszystko czego się od niego wymaga, jest odpowiedzialny.
Wśród przyszłych ludzi sukcesu oraz najbardziej oddanych pracowników instytucji wielu jest
tych, którzy jako dzieci byli bohaterami rodzinnymi. Są posłuszne, starają się nie sprawić
nikomu kłopotu i gotowe wiele zrobić by przypodobać się innym. Często zaniedbują własne
potrzeby, mają trudności z wypoczynkiem i odprężeniem się, czego skutkiem mogą być
schorzenia psychosomatyczne. W przyszłości wybierają często zawody polegające na
pomaganiu innym.
Ad 2. Kozioł ofiarny (często tę rolę pełni drugie z kolei dziecko) stanowi jakby soczewkę
ogniskującą przeżywane przez wszystkich uczucia złości, rozczarowania, frustracji,
zazwyczaj silnie identyfikuje się z pijącym rodzicem, co nie znaczy, że potrafi nawiązać z
nim dobre relacje. Stwarza kłopoty w szkole i wiele problemów wychowawczych, często
popada wcześnie w konflikt z prawem, niejednokrotnie uzależnia się od alkoholu czy
narkotyków. Strategia (najczęściej nieuświadomiona) kozłów ofiarnych polega na odciąganiu
uwagi wszystkich od alkoholizmu rodzica, na jednoczeniu rodziny poprzez własne problemy.
Podczas gdy bohaterowie są na ogół silnie związani z domem rodzinnym, kozły szybko z
niego  wypadają i kończą np. w zbyt wcześnie założonych rodzinach czy zakładach
wychowawczych. Częściej niż inni zapadają na schorzenia wymagające pomocy
psychiatrycznej.
Ad 3. Stracone dziecko jest samotne i zamknięte w sobie. Wycofuje się z życia rodzinnego,
izoluje i ucieka w świat marzeń. Jest na ogół nieśmiałe, trudne do zapamiętania i zauważenia.
2
Niewiele wymaga od rodziny i minimalnie korzysta z jej wsparcia. Ma trudności w
nawiązaniu kontaktów z innymi ludz
mi. Często w dorosłym życiu nie potrafi mieć
satysfakcjonujących związków uczuciowych, bywa że popada w uzależnienia lub staje się
nadmiernie otyłe.
Ad 4 Maskotka to najczęściej, chodz
nie zawsze najmłodsze dziecko w rodzinie, traktowane
jako ktoś delikatny, niedojrzały i wymagający troski. Wyczulone na najsłabsze sygnały
zbliżających się konfliktów stara się je rozładowywać. Najsilniejszą bronią tych dzieci jest
rozśmieszanie i zagadywanie innych. Mają zazwyczaj trudności w koncentracji, z
le sobie
radzą w sytuacjach stresowych i wymagających podejmowania odpowiedzialnych decyzji,
długo pozostają niedojrzałe emocjonalnie. Zawsze starają się, by zwracano na nie uwagę i ta
cecha utrzymuje się na ogół w życiu dorosłym. Należy dodać, iż wyżej opisane  role rzadko
występują w czystej postaci  dzieci na ogół prezentują cechy charakterystyczne dla różnych
ról, a ich zachowania nie dają się łatwo opisać przy pomocy jednego schematu.
III. Pomoc wychowawcza i psychologiczna dla dzieci alkoholików.
Pomoc psychologiczna dla dzieci z rodzin dotkniętych alkoholizmem polega na
wspomaganiu ich w lepszym radzeniu sobie z sytuacją życiową w jakiej się znalazły.
Efektywność psychoedukacyjnych programów uzależniona jest od tego, czy zostanie
wytworzony klimat bezpieczeństwa i zaufania. Dzieci, które przeżyły ciężkie urazy
przychodzą na zajęcia przepełnione naturalną niechęcią wobec wszelkich interwencji,
stworzenie więc atmosfery zaufania i bezpieczeństwa wymaga cierpliwości. Należy pomóc
dzieciom odzyskać równowagę i harmonię wewnętrzną oraz pomóc im, by patrzyły na siebie
nie jako na ofiary alkoholizmu, lecz jak na ludzi, którym udało się ów alkoholizm przetrwać.
Czy pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholików różni się od pomocy dzieciom z
problemami o innej patogenezie?
Wszystkim dzieciom, niezależnie od tego w jakim domu się wychowują, potrzebne są bliskie
i oparte na zaufaniu kontakty z dorosłymi, przyjaz
nie z rówieśnikami, doświadczenia
wzmacniające ich w poczuciu własnej wartości, siły i sprawczości. Równocześnie jednak
dzieci alkoholików potrzebują doświadczeń i informacji specyficznych, odnoszących się
bezpośrednio do urazów związanych z alkoholizmem rodziców. Trzy najbardziej urazowe
obszary związane są ze wstydem, zagrożeniem poczucia własnej wartości, poczuciem winy.
Dziecko alkoholika potrzebuje pomocy m.in. w :
- zrozumieniu własnej sytuacji życiowej oraz związku między alkoholizmem rodziców, a
swoimi trudnościami,
- pozbyciu się poczucia winy za chorobę alkoholową rodzica,
- pozbyciu się wstydu i poczucia osamotnienia,
- osłabieniu poczucia krzywdy oraz jego wpływu na przeżycia i zachowania dziecka,
- zdobyciu wiary, że może mu się w życiu udać,
- zwiększeniu poczucia własnej wartości i docenianiu swoich sukcesów w walce o
przetrwanie,
- budowaniu własnego życia, niezależnie od problemów domowych,
- uzyskaniu kontroli nad własnym losem.
Istotą pracy z dzieckiem alkoholika jest tworzenie sytuacji indywidualnego i grupowego
kontaktu, które korygować będą zniekształcony w wyniku życiowych doświadczeń obraz
świata i pokażą dziecku, że:
- nie jest i nie musi być samo,
- nie jest jedynym dzieckiem w takiej sytuacji,
- to, że jego ojciec (matka) pije, nie znaczy, że go nie kocha,
- nie jest winne alkoholizmowi rodzica,
- nie jest winne temu, że nie potrafi powstrzymać rodzica od picia,
3
- rodzic też nie jest winien nałogowi  alkoholizm to choroba,
- mimo, że rodzic pije, dziecko może być lubiane, szanowane przez innych i dla nich
atrakcyjne,
- mimo, ze rodzic pije, dziecko może odnosić różnorodne sukcesy,
- dziecko może przewidywać przyszłe wydarzenia w domu i wybierać najlepsze dla siebie i
innych strategie postępowania.
Inne tematy nad którymi warto pracować z dzieckiem alkoholików, to: uczenie się
asertywności i odmawiania, radzenia sobie z przemocą i nadużyciami emocjonalnymi,
fizycznymi, konstruktywne sposoby wyrażania złości, poczucia krzywdy, umiejętność
wybaczania. Dzieci alkoholików łączy m.in. niski poziom zaufania do świata ( w tym do
dorosłych), wysoki poziom przeżywanych napięć, sztywność zachowań w określonych
sytuacjach społecznych oraz poczucie braku kontroli nad rzeczywistością. Jednak
podobieństwa te przejawiać się mogą w odmienny i wymagający różnych działań
pomocowych sposób.
Brak zaufania do ludzi sprawia, że na nic już nie liczą i żyją w poczuciu zagrożenia,
wykształcając postawy lękowo-agresywne. U innych natomiast przybiera postać ślepego
wiązania się z osobami, które okazują im choćby trochę zainteresowania i życzliwości.
Wysoki poziom napięcia rodzić może zarówno nadpobudliwość psychoruchową i agresję, jak
i odwrotnie, postawy wycofania i emocjonalnego  zamrożenia . Sztywność reakcji także
przyjmuje różne postacie  są dzieci  rozrabiaki , są inne, które cały czas udają  głupka i
jeszcze inne  zawsze dzielne i na zewnątrz dobrze ułożone. Wreszcie poczucie braku
kontroli przejawia się albo w ślepej walce o zdominowanie świata, albo w całkowitym
poddaniu się i uznaniu własnej bezradności.
Nie istnieje więc jedna uniwersalna strategia pomocy. Każde dziecko będzie potrzebować
innych propozycji. Pomimo tego, że z dziećmi alkoholików niełatwo się pracuje  bywają
nadpobudliwe, agresywne, walczą o uwagę  to warto pamiętać, że sensowne kontakty z
dorosłymi i rówieśnikami  odkładają się w nich i tworzą zasoby z których być może
skorzystają we właściwym momencie swego życia.
4